Lesbók Morgunblaðsins - 12.04.2003, Blaðsíða 4

Lesbók Morgunblaðsins - 12.04.2003, Blaðsíða 4
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 12. APRÍL 2003 L ISTSKÖPUNIN er ástand eða fyr- irburður sem fær fólk til þess að staldra við. Horfa og þreifa, grípa eitthvað á lofti, búa til og raða saman. Dunda í dálítið upphöfnu ástandi, tala tungum en hlusta um leið. Stoppa og íhuga. Vera að, reyna að ná því, njóta og kannski hvísla um leið að sjálfum sér og öðrum: hér er ég. – Og allt þetta mitt í hringiðu samfélags- ins. Starf listamannsins er eiginlega ekkert annað en að velkjast til og frá fyrir utanað- komandi öflum og taka inn á sig meðan hann eða hún hefur þrek til, kúpla sig reglulega út, staldra við, íhuga og framkalla hver með sínu nefi. Og reyna síðan eftir misgreiðum króka- leiðum að fá alla hina, sem eins og róa lífróður þarna úti einhvers staðar, til að draga upp ár- arnar um stund og finna fyrir undiröldunni. Í algleymi listsköpunarinnar eru öll samtök, hræringar og búksorgir í flestum myndum í órafjarlægð. En þess á milli þurfum við starfslaunin, listasöfnin, sýningarsalina, list- unnendur, bíenala, ferðastyrki og morgun- blað; í von um að í gegnum allt þetta, og meira til, gætum við aftur fundið smugu til að taka því rólega og raunverulega skapa eitt- hvað. Menningin og listin er það sem í senn er bæði hart og mjúkt. Samanborið við það að þyrla upp ómældu magni af ryki, sprengja upp hús, fjöll og fólk og grafa holur með nú- tímatækni virðist listsköpunin hvað mýkst af mjúku málunum. Skoðað í víðara samhengi kemur á daginn að listin er einmitt harðasta málið enda eiga landsmenn seinna meir eftir að kveikja á stjörnuljósum vegna þeirra lista- verka sem verið er að sýsla við þessi árin. Hvað getur fólk þá sótt til nútímalistar? Ný list er á hverjum tíma hrá, lifandi og létt. Þangað er því hægt að sækja það sem fólk þarf hvað mest á að halda á hverjum tíma: innblástur, nýja möguleika og endurnýjun sem farsælast er í byrjun að nálgast með til- finningalegum þreifingum en með vitsmuna- legri stífni. Innri og ytri umræða Oft er haft á orði innan mismunandi greina, að það vanti meiri umræðu eða jafnvel að hana skorti alveg. Varla að það sé nokkurt svið svo illa statt að það þurfi ekki að gera átak í að bæta verulega í umræðuna. Það læð- ist að manni sá grunur að hér sé á ferðinni eins konar hvítigaldur sem kveður á um að umræðan, hið óskilgreinanlega og í vissum skilningi ósýnilega afl, liggi öllum athöfnum til grundvallar. Ákall allra þrýstihópa eftir umræðu sé hugmyndin, „Í upphafi var orðið!“ framreiknuð og staðfærð. Að leggja orð í belg hefur í sér fólginn tví- hliða vanda: séu menn á púlsinum eru þeir að upplifa og hugsa það sama og hinir og þess vegna óþarfi að koma orðum að því, sem þeg- ar hefur öðlast viðtekinn búning. Telji menn sig hins vegar hafa aðra sýn á viðfangsefnið eru miklar líkur á að lenda á skjön við það sem allir eru að segja og flestir vilja heyra; – og því réttast að segja sem minnst. Tilvist- arlegur grundvöllur hluta og atburða í menn- ingunni hefur í auknum mæli færst frá hlut- unum og atburðunum sjálfum og tekið sér bólfestu í sísuðandi umræðunni, oft að því marki að fyrirferð á vettvangi umræðunnar jafngildi fyrirferð á vettvangi viðkomandi greinar jafnvel þó hinir raunverulegu hlutir séu þar mjög veikburða eða enn á hugmynda- stigi. Nokkrar ástæður eru fyrir því að menn fást ekki til að taka þátt í opinberri umræðu á menningarsviðinu. Þar kemur augljóslega til tímaskortur og uppburðarleysi, stundum óskilgreind hræðsla og veikt sjálfsmat. En höfuðástæða þess að starfandi listamenn hafa flestir lítil afskipti af umræðunni á opinberum vettvangi er sú að þeir vilja spara sköpunar- krafta sína og beina þeim óskiptum til lista- verkagerðar og sköpunarstarfa. Þó ekki beri mikið á formlegri ytri umræðu meðal lista- manna kraumar hins vegar í þeim mörgum mikil innri umræða sem við réttar aðstæður nær stundum að brjótast fram. Á undanförnum áratugum hefur íslensk myndlist á mörgum sviðum verið að fjarlægj- ast almenning í landinu. Það sem að fólki snýr í fjölmiðlum eru einkum hugmyndafræðileg átök hvað varðar áherslur innan hins módern- íska hugmyndakerfis. Tákngervingar þessar- ar umræðu sýnast annars vegar vera Bragi Ásgerisson listmálari og hins vegar Guð- mundur Oddur, grafískur hönnuður, en báðir telja sig tala fyrir munn andstæðra hópa. Eðlilegra væri að tala um áherslumun innan sama hópsins, deilur sem voru í flestum öðr- um vestrænum löndum að mestu útkljáðar í byrjun áttunda áratugarins. Rödd þeirra sem telja að myndlistin eigi erindi við samtímann og þrífist best í návígi við síbreytileg hug- myndakerfi innan alþjóðlegra vaxtarbrodda samtímamyndlistarinnar hefur enn sem kom- ið er lítið heyrst á opinberum vettvangi hér- lendis. Innan þessa hóps ber nú æ meir á rök- studdum grun um að ef ekki komi til veruleg hugarfarsbreyting meðal opinberra aðila, al- mennings og starfandi listamanna hvað varð- ar stöðu og erindi skapandi myndlistar á Ís- landi, dragist hún aftur úr samtímanum og hætti á að verða með öllu ómarktæk innan lands sem utan. Á sama tíma og fjölbreytni og fjölhyggja einkennir hið póst-móderníska ástand innan vestrænnar menningar ber í auknum mæli á einþykkni og heimóttarlegri afneitun meðal ráðandi afla í íslenskri menn- ingu, jafnvel að því marki að raunveruleg ný- sköpun sé óvart kæfð eða troðin niður vegna yfirsjóna. Hvorki fuss né fögnuður Aldrei hefur myndin vegið þyngra í menn- ingu og sjálfsmynd nútímamannsins. Eitt mikilvægasta viðfangsefnið sem varðar fram- tíð íslenskrar menningar er að Íslendingar öðlist aukinn skilning á aðferðum, inntaki og möguleikum myndmálsins. Lykilatriði er að allar aðgerðir sem stuðla að auknu atgervi á þessu sviði byggist á yfirvegun og innsýn ef þær eiga að skila tilætluðum árangri en ekki gera illt verra. Það er ekki að undra að fiðringur hafi farið um listamenn þegar tilkynnt var upp úr ára- mótum að Reykjavíkurborg hafi gert samning til 5 ára við Pétur Arason ehf. um rekstur á alþjóðlegu samtímalistasafni í Reykjavík, að Laugavegi 37, húsinu þar sem fataverslunin Faco var rekin um árabil. Aðalhvati samn- ingsins er að í þessum húsakynnum sé nú brýnt að hafa stöðuga sýningu á safni Péturs Arasonar og Rögnu Róbertsdóttur, konu hans. Í samningnum er tekið fram að Eiríkur Þorláksson, forstöðumaður Listasafns Reykjavíkur, hafi metið safnið að andvirði 130–160 milljónir. Engir fagmenn í viðskipt- um með myndlist voru kallaðir til samráðs í þessu mati. Staðfest er einnig að engin form- leg úttekt fræðimanna hefur farið fram á list- gildi safnsins ef frá eru talin fáein stutt með- mælabréf frá persónulegum vinum þeirra hjóna. Samkvæmt samningnum ber Pétri Arasyni ehf. að axla ýmsar almennar safn- askyldur, yfirsetu, innheimtu aðgangseyris að lágmarki 300 kr., leiðsögn og fræðslu. Auk sýninga á ofangreindu safni skal nota hús- næðið að Laugavegi 37 „til sýninga á nýjum verkum eftir erlenda listamenn og til sýninga á íslenskri nútímamyndlist“. Engar hæfnis- kröfur eru þó gerðar til rekstraraðila safns- ins, hvorki hvað snertir reynslu af safnastarfi, fræðistörfum né framsetningu myndlistar. Eitt meginmarkmið samningsins við Pétur Ararson ehf. er jafnframt „að veita nýjum straumum inn í íslenskt myndlistarlíf og stuðla að endurmati og gagnrýnni skoðun á möguleikum og tilgangi myndlistar á Íslandi“. Þessi setning er tekin orðrétt upp úr skipu- lagsskrá Nýlistasafnsins og lýsir framtíðar- sýn þess. Markmið sem ekki er hægt annað en að taka hæfilega undir enda þykist und- irritaður hafa samið þessa setningu þegar skipulagsskrá Nýlistasafnsins var endurskoð- uð fyrir rúmum áratug. Borgin greiðir Pétri Arasyni ehf. 70 millj- ónir með 2,5% vöxtum á samningstímanum, sem rennur út 2007, auk 7,6 milljóna til breyt- inga og viðgerða á húsinu. Nánari útfærsla á markmiðum samningsins er látin liggja milli hluta, engar áherslur skilgreindar hvað snert- ir sýningu á safngripum eða samsetningu ut- anaðkomandi sýninga. Vandséð er að hér geti eða eigi eitthvað að fara fram sem Listasafn Reykjavíkur gæti ekki allt eins haldið utan um og framkvæmt og ekki vantar þar heppi- leg húsakynni. Umhugsunarvert er af hverju borgin keypti ekki húseignina að Laugavegi 37 fyrst skyndileg þörf kom upp á að víkka út starfsemi Listasafns Reykjavíkur, en andvirði samningsins er ekki fjarri markaðsvirði húss- ins. Ætla mætti að hér sé á ferðinni stórtíðindi sem listaheimurinn hlyti umsvifalaust að bregðast við ýmist með fögnuði eða fussi. En svo flatt kom þetta upp á tilfinninganæma listamennina að þeir eru fæstir enn búnir að YFIRSJÓNIR Reykjavíkurborg gerði nýlega samning til 5 ára við Pétur Arason ehf. um rekstur á alþjóðlegu samtímalistasafni í Reykjavík, að Laugavegi 37. Að sögn greinarhöfundar er samningurinn gagnrýni verður af ýmsum ástæðum. E F T I R H A N N E S L Á R U S S O N H UGMYNDIR manna um sólina, eilífð, óendanleika komu snemma fram í hin- um ýmsu greinum mynd- listar, já, var þar jafnvel að finna frá upphafi. Nægir að nefna píramídana, Stone- henge, sólvagnana, sem dæmi um hvernig hringur, sporbaugur, þrí- hyrningur, spírall verða einskonar samnefnari hugtaka, sem fyrir alla menn eru abstrakt. Þótt vísindamenn nútímans rembist eins og rjúpan við staurinn að sjóða saman kenningar, sem þeir hafa kosið að nefna „miklahvell“, eru þeir samt engu nær því en frásögn Biblíunnar og annarra trúarbragðarita að draga upp sannfærandi mynd af sköpun heimsins. Er á þann máta mögulegt að hafa erindi sem erfiði? Því verður að svara neitandi, en líka verður að taka fram, að kenningar og spekúlasjónir eru mikilvægur þáttur, sem skaðar engan. En manneskjan skynjar innra með sér allt hið endanlega og óendanlega, sem hún getur á engan hátt gert sér vitsmunalega grein fyrir eða útskýrt. Hún hlýtur því að verða að sætta sig við líf jafnt í vissu sem óvissu. Í trúar- brögðum og vísindum er líkt og um þema sé að ræða, sem beri að nálgast, annaðhvort í bæn eða við mælingar af ýmsu tagi. Listin er speg- ill mannshugans, jafn lýsandi, myrk, óútskýr- anleg og hann. Hún leitar ekki að þema til út- skýringar á tíma og rúmi. Í óræðum svörum hennar má samt sjá og heyra blóðstreymi al- heims, þau koma beint úr þeirri æð hans, sem heitir maður. Listin mælir líka og rannsakar, en veit það nægir ekki eitt sér. Já, könnun, úrvinnsla og útfærsla eru meg- inþættir í myndgerð, en bygging forma, lita, lína verður þá fyrst vængjuð, þegar í henni býr ljóðeðlið. Hin fleyga setning „myndlistin er huglægs eðlis“ er frá Leonardo da Vinci komin, og sögð á þeim tímum, þegar hlutlæg list stóð í hámarki. Hver kannast ekki við myndir eftir Velazquez og Vermeer, sem fljótt á litið virðast dæmigerð natúralísk málverk af fólki, dýrum, ýmiskonar búsgögnum, innan fjögurra veggja, en verða því óhlutbundnari, sem meir er á þær horft, og miðla þeirri til- finningu, að í sérhverju smákorni litanna eigi sjálf eilífðin búsetu. Í hverju sá galdur er fólg- inn er ekki auðvelt að útskýra. „Hvílíkt raunsæi, hvílíkt málverk, hvílíkur eindæma árangur,“ sagði Picasso eitt sinn um „Hirð- meyjarnar“, sem bendir til þess að tæknin hafi einkum hrifið hann. Víst hefur kunnátta í rík- um mæli verið fyrir hendi, en skyldu fyrr- nefndir meistarar hafa náð slíkum „eindæma árangri“, hefðu þeir ekki verið myndskáld, eða það, sem ég vil nefna „ljóðrænir smiðir“? Myndlist er aldrei eingöngu hlutbundin feg- urð, eins og hún birtist okkur í náttúrunnar ríki. Myndræn lögmál eru í manneskjunni inn- byggð. Allir hafa einhverja tilfinningu fyrir sjónrænni fegurð, sem er beinlínis meðfædd, bæði hvað hlutföllum forma, blæbrigðum lita, og þeirra samstillingu viðvíkur, eins og hana gefur að líta í mannslíkamanum, dýrum eða landslagi. Án fegurðartilfinningar engin ást, engin kynhvöt heldur, og þar af leiðandi ekk- ert mannlíf. Allt er þetta ein órofa heild. Af eðlilegum ástæðum mætti því varpa fram þeirri spurningu, hvort myndlist eigi ekki fyr- ir bragðið greiðan aðgang að mannfólkinu yf- irleitt. Þá vandast málið, því að langt er í frá að svo sé. Hver er ástæðan? Hún er sú, að reg- inmunur er á sjónrænni fegurð í náttúrunni og í myndlist, því ég vil leggja áherzlu á, að myndlist er engan veginn sú mynd, sem ónæm augu í fljótu bragði sjá. Í þeim formum og lit- um, sem allir menn í stórum dráttum sjá eins, séu skilningarvitin óskert, býr skapari verks- ins óséður, endurborinn í sínu verki, maðurinn allur. Hvort sem myndin kallast hlutstæð eða óhlutstæð er málarinn fyrst og fremst að mála mynd af eigin tilvist og sína mynd af umheim- inum. Allt er þetta ferli, sem veldur því að listina er ekki auðvelt að meta, gerir hana jafnvel óaðgengilega fyrst í stað, en til lang- frama eftirsóknarverða, því að glíma við margslungna fegurð er eggjandi. Getur þá verið, að meiri eða æðri fegurð sé að finna í list en í sjálfri náttúrunni? Í henni sjáum við vissulega óendanlega gnótt í ýmsum myndum, svo langt sem náðst hefur að skoða hingað til, inn og út í efnisheiminn, en hvergi skynjum við þar návist æðri anda. Við sjáum dýrðlegan efnisheim, og ekkert meir. Er þá andardráttur „guðs“ fyrst og fremst merkjanlegur í mann- eskjunni? Það var fyrr á öldum inntak lista. Sjálfur fagurkerinn Leonardo da Vinci dáð- ist að fegurð hráka á múrveggjum, úr sjúku fólki og gömlu. Upp úr því varð listin hvort tveggja í senn „guðleg“ og „djöfulleg“, og naut góðs af að „horfa um heima alla“. Með nokk- urri einföldun má segja, að á þeirri öld, sem er að renna sitt lokaskeið, hafi í listum ríkt tvö meginsjónarmið. Annars vegar má í kúbisma, geometrískri abstraktlist og hreyfilist (kyn- etic) í skúlptúr sjá öll einkenni þeirrar bjart- sýni og trúar á manninn, einkum framfarir hans á tæknisviði, sem var dæmigerð fyrir þessa tíma. Og slíkur var eldmóðurinn, að ekki er fjarri lagi að tala um trúarbrögð í því sam- bandi, þótt ekki væri um hefðbundna guðstrú að ræða. Í gamansömum tón mætti segja, að með dada- og súrrealisma, en einkum og sér í UPPGJÖR Í LOK TÆKNIALDAR E F T I R V. Þ O R B E R G B E R G S S O N „Já, könnun, úrvinnsla og útfærsla eru meg- inþættir í myndgerð, en bygging forma, lita, lína verður þá fyrst vængjuð, þegar í henni býr ljóðeðlið,“ segir í þessari grein þar sem gert er upp við myndlist síðustu aldar.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.