Lesbók Morgunblaðsins - 07.06.2003, Síða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 7. JÚNÍ 2003
B
LAÐAMAÐUR fer til fundar
við Dick Ringler á kaffihúsi í
hjarta háskólasvæðisins í
Madisonborg í Wisconsin-fylki
í Bandaríkjunum. Ringler hef-
ur kennt við Wisconsin-há-
skóla þar í borg um fjörutíu
ára skeið, en er nú hættur
kennslu og helgar sig fræðistörfum. Óhætt er
að lýsa Ringler sem manni sem gustar af og er
áhugi hans á íslenskri sögu og menningu bæði
víðtækur og djúplægur. Eftir nokkrar um-
ræður um málefni samtímans, þar sem fram
kemur að Ringler fylgist vel með stjórnmála-
umræðunni á Íslandi, snúum við okkur að
meginumræðuefni dagsins, tæplega 500 síðna
bók, sem liggur innan um kaffibollana á borð-
inu fyrir framan okkur og nefnist Bard of Ice-
land: Jónas Hallgrímsson, Poet and Scientist.
Í bókinni, sem Ringler hefur unnið að um
langt skeið, er að finna þýðingar á 68 ljóðum,
prósverkum og ritgerðum eftir Jónas Hall-
grímsson, ásamt ítarlegum skýringum og
frekara efni.
Ringler segir bókina hugsaða sem nokkurs
konar kynningu á lífi og skáldskap Jónasar
Hallgrímssonar, þar sem leitast er við að
flétta inn nægilegum upplýsingum um menn-
ingarlegan og bókmenntanlegan bakgrunn
Jónasar á Íslandi til þess að gera verkin að-
gengileg almennum lesendum sem e.t.v.
þekkja lítið til Íslands. „Auk þýðinganna er í
bókinni um hundrað blaðsíðna ævisögulegur
kafli þar sem ég leitast við að gefa nokkra
mynd af æviferli Jónasar Hallgrímssonar og
menningarlegum áhrifavöldum á líf hans og
störf bæði á Íslandi og í Kaupmannahöfn. Aft-
ast í bókinni er jafnframt kafli um bragfræði
sem ég taldi nauðsynlegt að láta fylgja með
ljóðaþýðingunum þar sem margir þeirra ís-
lensku bragarhátta og afbrigða af þeim sem
Jónas notar eru ekki þekktir utan íslenskrar
ljóðahefðar. Að lokum er að finna ítarlega
ritaskrá yfir þær fræðibækur sem stuðst er
við og ritaðar hafa verið um efnið, auk atrið-
isorðaskrár. Þannig getur bókin gagnast er-
lendum fræðimönnum sem áhuga hafa á að
fjalla um Jónas.“
Við val á verkum í safnið segist Ringler hafa
leitað í ólík tímabil og ólíkar hliðar á skrifum
Jónasar. „Ég vildi gefa mynd af því hversu
fjölhæfur Jónas var og valdi til þýðingar ólík-
ar birtingarmyndir ljóðagerðar hans, dæmi
um prósaskrif hans og nokkrar af hans eigin
þýðingum á þýskum og dönskum skáldskap.
Þar sem náttúruvísindin voru stór þáttur í
ævistarfi Jónasar, læt ég fylgja þýðingar á rit-
gerðum er hann vann á sviði jarð- og land-
fræði og fjalla nokkuð um þann þátt í ævi hans
í inngangskaflanum.“
Þegar Ringler er spurður hvað hafi beint
áhuga hans að Jónasi Hallgrímssyni, segist
hann hafa heillast af skáldskap Jónasar þegar
hann var við íslenskunám í Háskóla Íslands á
sjöunda áratugnum. „Þegar ég las Ferðalok í
fyrsta sinn, man ég eftir að hafa hugsað með
mér að hér væri á ferðinni ljóð sem jafnaðist
fyllilega á við hvaða skáldskap sem ég þekkti
úr enskum bókmenntum. Það eru líklega liðin
12 ár frá því að ég byrjaði að vinna að þýðing-
arverkefninu og er Bard of Iceland stytt út-
gáfa af nokkuð stærra handriti sem inniheldur
fleiri þýðingar, m.a. talsvert af ljóðum sem
Jónas samdi snemma á ferlinum,“ segir Ringl-
er.
Glíman við formið
– Nú er Jónas Hallgrímsson þekktur fyrir
meistaraleg tök sín á formi og velur þú þá
krefjandi leið að þýða ljóðin í bundið form og
líkja eftir íslenskum bragarháttum með stuðl-
um og öllu tilheyrandi. Hverjar voru þínar
megináherslur í þýðingarvinnunni?
„Ég reyndi að viðhalda ákveðnu jafnvægi
milli þriggja meginþátta í þýðingum á ljóðum
Jónasar. Ég leitaðist við að miðla merkingu
ljóðanna og innihaldi á sem nákvæmastan og
skýrastan hátt, um leið og ég reyndi að láta þá
bragarhætti sem Jónas notar halda sér og
miðla þannig margræðum formrænum þátt-
um ljóðanna. Þriðja atriðið sem ég þurfti að
gæta að var að þýðingarnar gætu staðið sem
vandaður skáldskapur á ensku. Þannig reyndi
ég ekki að endurskapa orðfæri enskra sam-
tímaljóðskálda Jónasar, heldur notaði tiltölu-
lega almennan ljóðrænan orðaforða og mál-
snið sem hljómar eðlilega í eyrum
samtímafólks.“ Ringler segist jafnframt hafa
gætt þess að láta ekki eigin túlkanir á ljóð-
unum lita þýðingarnar. „Ég lagði mikla
áherslu á að aðgreina þýðingarferlið sjálft og
hina fræðilegu vinnu í kringum þýðingarnar.
Sverrir heitinn Hólmarsson og Sveinn Yngvi
Egilsson lásu verkið yfir og veittu mér mörg
góð ráð. Þeir voru duglegir að benda mér á
það ef ég hafði látið mínar eigin túlkanir hafa
áhrif á þýðingar einstakra verka.“
– Er skáldskapur Jónasar, sem sagður hef-
ur verið „óþýðanlegur“, harður í horn að taka
að þínu mati í samanburði við önnur ljóðskáld?
„Öll verk er hægt að þýða þó svo að það
megi velta því fyrir sér hvað teljist vönduð
þýðing og hvaða nálgunarleið sé við hæfi í
hverju tilfelli. Góð þýðing felur það í sér að
mínu mati að skapað sé verk sem er að ein-
hverju leyti jafnoki frumverksins og endur-
speglar það í heild. Það erfiðasta í þessu var
að viðhalda jafnvægi milli innihalds, forms og
hins enska ljóðstíls. Og þó svo að þýðingar í
bundnu máli kalli iðulega á miklar málamiðl-
anir með slíkt jafnvægi, held ég að Jónas sé
sérstaklega erfiður viðfangs hvað þetta varð-
ar. Eftir á að hyggja hef ég rekist á dæmi þar
sem ég lagði áherslu á formið á kostnað eðli-
legrar þýðingar á ensku – og öfugt. Í umsögn
sinni um bókina í Morgunblaðinu kom Skapti
Þ. Halldórsson til dæmis fram með viðeigandi
gagnrýni á þýðingu mína á upphafslínum
ljóðsins Stökur sem hefst svo: „Enginn græt-
ur Íslending / einan sér og dáinn“. Eðlilegasta
þýðingin hefði verið á þessa leið: „No one
mourns an Icelander / all alone and dying“. En
í tilraun til að viðhalda stuðlasetningu þýddi
ég ljóðið svo: „Ah, who mourns an Icelander /
all alone and dying?“. Sem ljóð á ensku er
þetta hálfgerður leirburður og ekki verðugur
fulltrúi þessa úrvalsljóðs Jónasar. Verði þýð-
ingin einhvern tíma endurútgefin, mun ég lík-
lega fylgja ráðum Skapta um að láta nákvæma
stuðlasetningu flakka til að fá fram hljómbetri
og eðlilegri þýðingu. Þar gæti ég huggað mig
við að Jónas gerði það í að minnsta kosti einu
tilfelli, er hann sleppti síðari stuðlinum í
þriðju braglínu fjórðu vísu kvæðisins Leiðar-
ljóð til herra Jóns Sigurðssonar alþingis-
manns,“ segir Ringler og brosir við. Hann
bendir þó á að ef eitthvað einkenni Jónas Hall-
grímsson sem ljóðskáld, þá sé það hversu óað-
finnanlega hann viðhélt ströngustu kröfum
um stuðlasetningu og rím í þeim bragarhátt-
um sem hann notaðist við. „Þannig verður
krafan um jafnmikla nákvæmni í þýðingu
vanduppfyllt og finnst mér ég alltaf hafa getað
gert betur.“
Ljóðalestur á íslenskum sveitavegum
Dick Ringler hefur dvalist á Íslandi um
lengri eða skemmri tíma síðastliðin fjörutíu
ár, en áhugi á að lesa íslenskar miðaldabók-
menntir varð til þess að hann heimsótti Ísland
í fyrsta sinn árið 1964. Ringler hóf kennslu við
Wisconsin-háskóla árið 1961, eftir að hafa lok-
ið doktorsnámi með enskar endurreisnarbók-
menntir sem sérgrein. Kennslan beindi hon-
um þó á nýjar brautir, hann hóf að kenna
Bjólfskviðu og tók að beina sjónum að engil-
saxneskum miðaldabókmenntum. „Ég komst
að því að ég þyrfti að öðlast lestrarkunnáttu í
forníslensku, lesa Eddukvæðin og Íslendinga-
sögurnar til þess að öðlast djúpstæðari þekk-
ingu á samhengi germanskra miðaldabók-
mennta. Ég hóf að sitja tíma í forníslensku og
þar komst ég í kynni við Halldór Halldórsson,
en hann kom til Madison til að halda fyrirlest-
ur. Hann ráðlagði mér í stað þess að stúdera
forníslensku að fara til Íslands og læra nú-
tímaíslensku. Þannig gæti ég lesið bæði forn-
ar og nýjar bókmenntir á íslensku. Hann út-
vegaði mér húsnæði að Hólum í Hjaltadal og
þangað hélt ég með fjölskyldu minni, eigin-
konu og tveimur ungum börnum sumarið
1964.“
– Og hvernig reynsla var það fyrir unga
bandaríska fjölskyldu að setjast að á afstekkt-
um stað á Íslandi á þessum tíma?
„Það kom mér á óvart að Karin eiginkona
mín skyldi yfirleitt samþykkja hugmyndina
þegar ég bar hana upp. Dóttir okkar var þá
aðeins sex mánaða gömul og sonur okkar
tveggja og hálfs árs en Karin var tilbúin að
leggja í þetta ævintýri. Þetta var ákaflega
lærdómsríkt fyrir okkur, þar sem við kynnt-
umst menningu mjög frábrugðinni okkar eig-
in. En þetta var einnig erfið reynsla að mörgu
leyti, staðurinn var mjög einangraður og veðr-
ið var skelfilegt þetta sumar, ég held að Karin
hafi talið sex sólardaga.
Íslendingar voru á þessum tíma ekki eins
alþjóðlega sinnaðir og þeir eru í dag og af-
skiptari í garð útlendinga. Við hefðum líklega
átt mjög erfitt með samskipti við fólkið á
staðnum hefðum við ekki haft börnin með okk-
ur, en þau urðu hvers manns hugljúfi þar sem
lítið var um börn á staðnum. Ég hef staðarfólk
reyndar grunað um að hafa staðið í hálfgerðri
tilraunastarfsemi varðandi viðbrögð okkar við
íslenskri matargerðarlist. Við vorum í fæði
þarna í skólanum og birtust oft mjög óvæntir
og annarlegir réttir á borðum. Þegar borin
voru fyrir okkur svið og síðar hákarl, ríkti
stundarþögn í matsalnum meðan fólkið beið
eftir viðbrögðum okkar. Við gerðum þó okkar
besta til að aðlagast matarmenningunni og tók
dóttir okkar t.d. ástfóstri við skyr, vildi ekkert
annað borða, matráðskonunni til ómældrar
ánægju,“ segir Ringler og hlær dátt.
Hann bætir því við að tungumálaörðugleik-
ar hafi auðvitað verið nokkrir, því tíma hafi
tekið að komast inn í málið. „Ég hlustaði mikið
á útvarpið og reyndi að fá einhvern botn í veð-
urfréttirnar, og fann mér tvo skjólstæðinga
sem voru tilbúnir að veita mér tilsögn í ís-
lensku. Annar var smiður sem fenginn var til
að gera við gluggana á skólabyggingunni og
sat ég með honum á vinnupallinum meðan
hann kenndi mér ýmis verkfæraheiti. Hinn
var gamall bóndi sem vann við það að gróð-
ursetja tré í dalnum þetta sumar. Ég held að
honum hafi leiðst gríðarlega og þáði glaður fé-
lagsskap minn, líkt og smiðurinn. Þannig elti
ég hann upp um brekkur og hóla og kenndi
hann mér heitin á íslenskum jurtum. En Ís-
landsdvölin var þó ekki erfiðari en svo að ég
kom aftur ári síðar og sótti nám í íslensku við
Háskóla Íslands veturinn 1965–6. Síðan hef ég
komið oft til Íslands í lengri eða skemmri tíma
og á marga góða vini þar.“
Ringler bætir því við að þegar hann dvaldi
HRÍFST MEST AF HUGLÆG-
UM LJÓÐUM JÓNASAR
Dick Ringler er mörgum Íslendingum kunnur fyrir
fræðistörf sín og áhuga á landi og þjóð. Síðastliðið
haust kom út safnrit hans sem inniheldur enskar þýð-
ingar á verkum eftir Jónas Hallgrímsson. HEIÐA
JÓHANNSDÓTTIR ræðir hér við Ringler um þýðing-
arstörf hans, tengslin við Ísland og gildi Jónasar Hall-
grímssonar í þjóðlegu samhengi og alþjóðlegu.
Dick Ringler við grafreit þjóðskáldsins á Þingvöllum.