Lesbók Morgunblaðsins - 07.06.2003, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 7. JÚNÍ 2003 7
fyrst á Íslandi hafi honum orðið ljóst hversu
mikilvægur Jónas Hallgrímsson var í hugum
almennings, þannig hafi hann kynnst ljóðum
Jónasar áður en hann skildi íslensku þegar
eiginkona skólastjórans að Hólum las þau upp
fyrir hann. „Ég náði einnig á band ljóðaflutn-
ingi séra Helga Tryggvasonar sem þjónaði
þetta sumar á Miklabæ í Skagafirði. Hann
hafði mikið yndi af því að þylja kveðskap Jón-
asar fyrir mig og er mér það einkar minn-
isstætt þegar hann ók mér eitt sinn til Reykja-
víkur og þuldi ljóðin alla leiðina. Hann átti það
til að líta af veginum og sleppa báðum höndum
af stýri á þeim stöðum sem flutningurinn
krafðist mikilla tilþrifa. Ég varð mjög skelk-
aður á köflum, enda var það reynsla út af fyrir
sig fyrir útlending að aka eftir íslenskum
sveitavegum á þessum tíma,“ segir Ringler og
skellihlær.
Skáldið og vísindamaðurinn
– Af fyrirlestrum sem þú hefur haldið í
tengslum við útgáfu bókarinnar má skilja að
þú hafir ferðast mjög víða um Ísland, m.a. um
slóðir Jónasar Hallgrímssonar. Hefur þessi
víðförli komið þér að gagni við þýðingarstörf-
in?
„Ég hef alltaf reynt að ferðast eftir megni
um landið, allt frá því að við fjölskyldan kom-
um fyrst til Íslands. Það var spennandi að
ferðast um landið í gamla daga, þá var vega-
kerfið frumstæðara og staðir eins og Hvera-
vellir mun einangraðri en þeir eru nú og minni
ummerki ferðamennsku. Undanfarin 10 til 15
ár hef ég hins vegar ferðast markvisst um þá
staði sem Jónas Hallgrímsson dvaldist á eða
orti um. Mér fannst það mikilvægt þar sem að
ríkur hluti af skáldskap Jónasar tengist stöð-
um og landslagi. Vart hefði t.d. verið hægt að
þýða ljóðin úr ljóðaflokknum Annes og eyjar
án þess að hafa komið á þá staði sem ort er um
og skynja andrúmsloft þeirra. Mikilvægur
þáttur í þessum ljóðum er samspil persóna
ljóðanna og landslagsins sem þær eru staddar
í og er á stundum líkt og andrúmsloft stað-
arins þröngvi sér inn í sálarlíf persónanna.“
Ringler bætir því við að vettvangsferðir á þá
staði sem Jónas yrkir um hafi veitt honum
nauðsynlegt öryggi við þýðingarstarfið.
„Kröfur um rím og stuðlasetningu kalla oft á
ákveðnar aðlaganir og breytingar í þýðingu. Í
ljóðinu Ólafsvíkurenni koma til dæmis fyrir
orð eins og flæði, flúðir og gráð („Riðum við
fram um flæði / flúðar á milli og gráðs“), orð
sem eru einfaldlega ekki til í ensku. Þetta
þýddi ég á þessa leið; „The glad sun gleamed
in the shallows / as we galloped along the
sand“, en til þess að geta notað orð eins og
„sandur“ í þýðingunni varð ég auðvitað að
ganga úr skugga um að það væri sandströnd
undir Ólafsvíkurenni!“
Ringler bendir á að í skilningi á Jónasi Hall-
grímssyni sem skáldi og vísindamanni sé að
finna mikilvægan túlkunargrundvöll fyrir
skáldskap hans. „Líkt og Páll Valsson bendir
á í ævisögu sinni um skáldið, var Jónas Hall-
grímsson eftir það nám sem hann sótti á sviði
náttúruvísinda við Kaupmannahafnarháskóla,
án efa einn lærðasti náttúruvísindamaður síns
tíma á Íslandi. Þá þekkingu vann hann með á
margbreytilegan hátt í ljóðum þar sem lands-
lagið er umfjöllunarefni eða sögusvið. Í ljóðum
á borð við Fjallið Skjaldbreiður vinnur Jónas
úr jarðfræðilegri þekkingu sinni og spannar
ljóðið allt frá jarðfræðilegri sögu landslagsins,
til þeirra sögulegu viðburða sem urðu er Al-
þingi var stofnað. Þannig fléttar Jónas saman
umfjöllun um fegurð og margbreytileika
landsins, sögulegum arfi þjóðarinnar og sjálf-
stæðisvitund. Gunnarshólmi er annað sterkt
dæmi um hvernig Jónas vinnur með lands-
lagið, en þar notar hann stórbrotnar og ít-
arlegar landslagslýsingar til þess að íhuga
spurninguna um hvort Gunnar hafi hætt við
að fara utan vegna ástar á landinu. Jónas hafði
djúpstæða þekkingu á náttúru landsins og
hafði hæfileika til þess að setja þá þekkingu
fram á myndrænan og ljóðrænan hátt. Þetta
er mjög skipulega og nákvæmnislega unnið
hjá Jónasi og ein ástæða þess að ekki er annað
hægt en að gæta fyllstu nákvæmni við þýð-
ingar á ljóðum hans.“
Hinn persónulegi Jónas
– Þú segir í inngangi að ljóðaþýðingunum að
þó svo að staða Jónasar sem þjóðskálds sé
óumdeild, sé skáldskapur hans alls ekki bund-
inn við þjóðleg viðfangsefni.
„Jónas var tvímælalaust ættjarðarskáld,
sem hafði með skáldskap sínum og öðrum
störfum áhrif á þjóðernisvakningu Íslendinga.
En skáldskapur hans takmarkast alls ekki við
það hlutverk og hefur víðari skírskotanir. Ein
af sterkari hliðum skáldskapargáfu hans birt-
ist í áhrifamiklum ljóðrænum kveðskap, þar
sem tjáðar eru tilvistarlegar efasemdir varð-
andi stöðu mannsins í alheiminum,“ segir
Ringler. „Eitt af því sem gerir Jónas svo
áhugaverðan er hvernig hann tvinnaði saman
þjóðlegan arf og samtímastrauma. Hann var
ákaflega vel að sér í bókmenntahefð eigin
þjóðar, allt frá fornsögum og kvæðum til al-
þýðusagna og ljóðlistar forvera sinna, á borð
við Eggert Ólafsson og Bjarna Thorarensen.
Þá fylgdist hann vel með samtímastraumum í
evrópskum bókmenntum og þekkti klassísku
hefðina vel. Fjölbreytileg notkun Jónasar á
ljóðformum eru dæmi um breiddina í hefð-
arúrvinnslu hans. Þannig vann Jónas bæði
með forna íslenska bragarhætti og kynnti
bragarhætti úr evrópskri bókmenntahefð inn í
íslenskar bókmenntir. Þýðingar Jónasar á
verkum eftir þýsk ljóðskáld sýna glöggt
hvernig hann vann, en verkin staðfærði hann
gjarnan og endurskapaði m.t.t. forms og hefð-
ar. Ég læt nokkrar af þýðingum Jónasar
fylgja í mínu þýðingasafni til að sýna fram á
þessa aðferðafræði hans.“
Ringler segir að ef litið er á feril Jónasar í
heild megi sjá hvernig hann hneigðist í átt til
huglægari skáldskapar eftir því sem leið á
hans stuttu ævi. „Skáldskaparhæfileikar Jón-
asar urðu þróaðri eftir því sem leið á feril hans
og áhugasvið hans breikkaði. Ég held að vax-
andi heilsufarsvandamál og vonbrigði er vörð-
uðu starfsframa hans, hafi haft þau áhrif að
ljóð hans urðu innhverfari og bölsýnni. Ég tel
að efahyggja í trúmálum hafi sótt mjög á Jón-
as líkt og reyndin var með svo marga 19. aldar
menntamenn, ekki síst þá sem fengust við vís-
indi.“
Þegar Ringler er spurður hvort hann eigi
sér uppáhaldsljóð eftir Jónas, segist hann
hrífast mest af hinum huglægari skáldskap
Jónasar. „Ættjarðarljóð á borð við Ísland,
Gunnarshólmi og Fjallið Skjaldbreiður eru öll
stórbrotin verk og þungvæg og skipa mikil-
vægan sess í menningarlegri og pólitískri
sögu Íslands. Ég held engu að síður að ætt-
jarðarskáldskapur hljóti ávallt að höfða fyrst
og fremst til íbúa þess lands sem skáldið yrkir
um og að huglægari verk skáldsins séu líklegri
til að vekja áhuga lesenda annars staðar frá.
Ég verð að játa að það er hinn persónulegi
skáldskapur Jónasar, s.s. Ferðalok og ljóðin í
bálknum Annes og eyjar, sem hafa heillað mig
mest. Ég held að ef verk Jónasar eiga eftir að
vekja athygli meðal enskumælandi lesenda,
þá eigi hinn persónulegi skáldskapur eftir að
höfða meira til þeirra.“
–Telur þú að ættjarðarskáldskapur Jónasar
Hallgrímssonar hafi verið metinn umfram
hinn persónulegri skáldskap hans?
„Já, ég held það. Ef litið er á hvaða ljóð eftir
Jónas hafa verið valin í ljóðasöfn og leshefti
fyrir grunn- og framhaldsskóla, má sjá hversu
áberandi ættjarðarljóðin eru þar. Þó svo að
Ferðalok og Stökur séu venjulega meðtalin,
muntu ekki sjá ljóð á borð við þau sem er að
finna í Annes og eyjar bálknum, eða persónu-
legan kveðskap Jónasar þar sem hann tjáir
trúarlegar efasemdir sínar eða ótta við dauð-
ann og einsemd. Þannig hefur hinum þjóðlega
skáldskap Jónasar verið hampað, af fullkom-
lega skiljanlegum ástæðum, þar sem hann átti
þátt í að auka þjóðernisvitund Íslendinga og
greiða veginn fyrir sjálfstæðibaráttuna gagn-
vart Dönum. Í þessu samhengi er áhugavert
að nefna flöt á skáldskap Jónasar sem virðist
hafa orðið útundan í rannsóknum íslenskra
fræðimanna en hann varðar þau áhrif sem
Jónas sækir til danskrar skáldskaparhefðar.
Á meðan áhrif þýskra skálda á borð við Göthe,
Schiller og einkanlega Heine eru vel þekkt og
rannsökuð er minna rætt um hversu mjög
Jónas dáðist að verkum ljóðskálda á borð við
Oehlenschläger, Paludan-Müller og Carsten
Hauch. Ég held að einhverjar djúplægar þjóð-
ernislegar ástæður liggi að baki því hversu
mjög þessi tengsl hafa verið vanrækt í fræð-
unum í gegnum tíðina. Íslendingar hafa lík-
lega ekki verið sérlega hrifnir af þeirri hug-
mynd að Jónas hafi sótt hugmyndir og
innblástur til danskrar skáldskaparhefðar.
Hvesu margir Íslendingar vita t.d. að kvæði
eftir Oehlenschläger var kveikjan að ljóðinu
Ísland og að Borðsálmur er stæling á drykkju-
kvæði eftir danska skáldið Heiberg? Þetta er
a.m.k. flötur á skáldskap Jónasar sem löngu
ætti að hafa verið rannsakaður á skipulegan
hátt,“ segir Ringler.
Steinn Steinarr næstur
Segja má að Dick Ringler hafi gerst nokk-
urs konar kynningarfulltrúi Jónasar Hall-
grímssonar í hinum enskumælandi heimi. Auk
hinna viðamiklu ljóðaþýðinga hefur Ringler
flutt fjölmarga fyrirlestra um skáldskap og
feril Jónasar, auk þess sem hann stóð fyrir
uppbyggingu vefsíðu á ensku um Jónas sem
opnuð var formlega árið 1997 og er að finna á
slóðinni www.library.wisc.edu/etext/Jonas.
„Þegar ég hóf að vinna að gerð vefsíðunnar,
voru margir efins um að rétt væri að búa bæði
til vefsíðu og gefa út safnrit um líf og skáld-
skap Jónasar. Útgefendur voru sérstaklega
áhyggjufullir og óttuðust að enginn myndi
kaupa bókina ef hægt væri að nálgast þýðing-
arnar ókeypis á vefnum. En ég tel að þessir
tveir ólíku miðlar vinni saman. Vefsíðan býður
upp á möguleika sem bókaútgáfa gerir ekki.
Rými til að birta myndskreytingar er mun
rýmra, mögulegt er að bjóða upp á hljóðskrár
með upplestrum eða hljómflutningum á skáld-
skap Jónasar auk þess sem þar er að finna
myndir af handritum allra ljóðanna sem birt-
ast á vefsíðunni. Þannig er hægt að nota vef-
síðuna til stuðnings við bókina, þar geta les-
endur flett upp frumtextanum á íslensku og
borið saman, fundið fleiri þýðingar og ýtar-
legri skýringartexta við myndirnar sem birt-
ast í bókinni. Hvað varðar kynningu á skáld-
skap Jónasar Hallgrímssonar býður vefsíðan
jafnframt upp á marga möguleika, því hún
nær augum og eyrum margra sem eru að
vafra um Netið í leit að skyldum sviðum, t.d. í
leit að upplýsingum um Ísland. Það kom sam-
starfsfólki mínu á háskólabókasafninu, sem
sér um tæknihliðina á vefsíðunni, hreinlega á
óvart hversu margar heimsóknir síðan fær.“
Ringler segist forvitinn að sjá hver viðbrögð
enskumælandi lesenda verða við bókinni og
hvort bókmenntatímarit eða dagblöð láta
skrifa umsagnir um hana. „Það ferli tekur þó
tíma þegar um lítt þekkt efni á borð við þetta
er að ræða.“
Ringler vinnur um þessar mundir að nýrri
enskri þýðingu á Bjólfskviðu og er að lokum
spurður hvort frekari þýðingar á íslenskum
skáldskap séu uppi á borðinu.
„Það er aldrei að vita hvert vindarnir bera
mann. Ég hafði lengi velt því fyrir mér að
vinna þýðingu á Bjólfskviðu sem líkti eftir
upprunalegum bragarhætti verksins en ekki
fundið réttu leiðina til þess. Það var ekki fyrr
en ég hóf að vinna í Jónasi og las þýðingu Jóns
Þorlákssonar á Paradísarmissi Miltons að ég
sá hvaða leið hægt væri að fara. Í þýðingu
sinni notar Jón Þorláksson fornyrðislag í ögn
breyttri mynd, þ.e. stichískri, þar sem erinda-
skipting er ójöfn og meira í anda hinnar forn-
norrænu skáldskaparhefðar sem Bjólfskviða
sprettur úr. Ég var yfir mig glaður þegar ég
uppgötvaði þetta og nota í þýðingu minni
áþekkan bragarhátt og Jón Þorláksson í til-
raun til að nálgast þann fornenska hátt sem
Bjólfskviða er ort undir.“ Varðandi áfram-
haldandi þýðingarstarf á íslenskum skáldskap
segist Ringler hafa áhuga á að reyna sig við
Stein Steinarr. „Mig langar að þýða Tímann
og vatnið, ég hef góða tilfinningu fyrir því
verkefni. Ég hef reynt að þýða verk eftir önn-
ur íslensk skáld og í sumum tilfellum hefur
það mistekist, mér tókst til dæmis engan veg-
inn að þýða Tómas Guðmundsson yfir á ensku
svo vel færi. Annað verkefni sem ég hef áhuga
á er að þýða Kristnihald undir Jökli eftir Hall-
dór Laxness. Við Sverrir Hólmarsson vorum
báðir óánægðir með þýðingu Magnúsar
Magnússonar á Kristnihaldinu og hugðumst
vinna saman að nýrri þýðingu áður en Sverrir
lést langt fyrir aldur fram. Eftir að hafa reynt
mig við verkið komst ég hins vegar að því að
mjög erfitt er að þýða Laxenss. Orðaforði
hans er gríðarmikill og notkun á tungumálinu
svo margbreytileg. Í samanburði er Jónas
Hallgrímsson í raun talsvert viðráðanlegri,
þegar maður hefur á annað borð sett sig inn í
aðferðir hans og hugsunarhátt. Steinn Stein-
arr er því líklegri sem næsta íslenska þýðing-
arverkefni, og ef mér endist aldur mun ég
snúa mér að því að þýða Eddukvæðin undir
upprunalegum bragarhætti,“ bætir Ringler
við og vill gjarnan koma að stuttri orðsend-
ingu til íslenskra lesenda enskra þýðinga á
skrifum Jónasar Hallgrímssonar. „Ég held
lista yfir prentvillur og rangfærslur í bókinni
ef vera skyldi að Bard of Iceland yrði endur-
útgefin. Ég mun endurskoða þá útgáfu og yrði
því þakklátur fyrir ábendingar eða athuga-
semdir. Netfang mitt er: rringler@facstaff.-
wisc.edu,“ segir Dick Ringler að lokum.
heida@mbl.is
Dick Ringler
Á slóðum Jónasar í Kaupmannahöfn.