Lesbók Morgunblaðsins - 28.06.2003, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 28. JÚNÍ 2003
Í
DAG verður opnuð sýning í Listasafninu
á Akureyri frá Ríkislistasafninu í Berl-
ín, þar sem leitast er við að gefa okkur
eins konar yfirlit yfir höggmynda- og
rýmislist 20. aldarinnar í Evrópu, séða í
hnotskurn í gegnum úrval verka eftir 31
heimskunnan listamann er spanna tíma-
bilið frá Edgar Degas (1834-1917) og
Henry Moore í gegnum Giacometti, Marini, Sol
Lewitt, Carl Andre, Buren, Donald Judd og
Richard Long til Rosemary Trockel (f. 1952),
svo örfá nöfn séu nefnd. Við þetta úrval Rík-
islistasafnsins í Berlín hefur svo verið bætt
verkum eftir ellefu íslenska listamenn sem
spanna nánast sama tímabil, allt frá Einari
Jónssyni til Þorvalds Þorsteinssonar. Sýningin
vekur óhjákvæmilega spurningar um hvaða
sögu hér er verið að segja og hvort það sé yf-
irleitt hægt að túlka viðfangsefni rýmislistar
20. aldar með marktækum hætti í yfirlitssýn-
ingu sem þessari.
Leikhús minnisins
Það var engin tilviljun að stofnun fyrstu
listasafna fyrir almenning í Evrópu á 18. öld-
inni gerðist samfara því að þýskir fræðimenn
eins og Baumgarten, Winckelmann og Kant
lögðu grundvöllinn að fagurfræðinni sem sér-
stakri vísindagrein. Þar með var gerð fyrsta til-
raunin til þess að setja algilda fagurfræðilega
mælikvarða, er hægt væri að leggja á alla list.
Það var aftur forsenda þess að hægt væri að
segja listasöguna sem trúverðuga heildarfrá-
sögn er stefndi í ákveðna átt og að tilteknu
marki. Winckelmann dró enga dul á það að
fræði hans voru beinlínis til þess fallin að upp-
hefja evrópskra menningu og hinn evrópska
kynstofn, enda rakti hann göfgi og fegurð
grískrar höggmyndalistar meðal annars til út-
litseinkenna hins gríska kynstofns, um leið og
hann skýrði ófullkomleik afrískrar listar út frá
breiðum vörum og flötu nefi blökkumanna. Alla
tíð síðan hafa hin algildu fagurfræðilegu viðmið
verið notuð með hliðstæðum hætti til að rækta
hugmyndir um þjóðríkið, þjóðernisstefnu og
menningarlega stigveldishugsun, þar sem við-
miðin urðu um leið eins konar vegvísir þeirrar
sögu er fylgir í kjölfar hinnar evrópsku (og síð-
ar bandarísku) framvarðarsveitar á leið sinni til
aukinna framfara – í áttina að hinu fullkomna
samfélagi frelsis, jafnréttis og bræðralags, eins
og það var orðað í frönsku stjórnarbyltingunni.
Hlutverk Kants í þessari umræðu var fyrst
og fremst að tengja skilgreiningu hins fagra við
hið háleita í náttúrunni og manninum og við
snilligáfuna, þar sem hin hlutlausa fullnægja
sem verkið átti að vekja með áhorfandanum
byggðist endanlega á hinum menntaða smekk
hans. Hin menntaði smekkur kom óhjákvæmi-
lega til sögunnar eftir að verkin hættu að sækja
réttlætingu sína í notagildið (hvort sem það var
trúarlegt eða verklegt) og fóru að þjóna fegurð-
inni sem sjálfstæðum verðleika.
Listasöfnin hafa gegnt mikilvægu hlutverki í
þessari hugmyndafræðilegu innrætingu. Það
er þeirra hlutverk að sviðsetja minnisvarða
sögunnar og rekja þannig þráð hennar. Í Lista-
safninu á Akureyri erum við stödd í eins konar
leikhúsi minnisins eins og því sem Giulio Ca-
millo smíðaði í Feneyjum á 16. öld, þar sem öll
mannleg þekking var sviðsett með skipulögð-
um og kerfisbundnum hætti [1]. Þannig gegndi
stofnun þjóðlistasafna lykilhlutverki í myndun
og ræktun þjóðernisvitundar á tímum Upplýs-
ingarinnar í Evrópu, sem jafnframt var mót-
unartími þjóðríkja í álfunni. Á safninu eru verk-
in sett í tilbúið samhengi, sem leiðir þar með
lestur og skilning áhorfandans í áttina að
ákveðinni niðurstöðu. Slík frásögn er á end-
anum skáldskapur sem ávallt speglar samtíma
sinn frekar en þá fortíð sem þannig er túlkuð í
ljósi hans. Hin sögulega sýning er yfirleitt rétt-
læting og skýring á samtíma sínum sem rök-
réttri sögulegri niðurstöðu þess sem áður var.
Sú mynd af módernisma 20. aldar sem dreg-
in er fram með þessari sýningu er óhjákvæmi-
lega þessu sama marki brennd. Hún segir okk-
ur vafalaust meira um þá sem valið hafa verkin
en það hvaða vanda höggmynda- og rýmislist
20. aldar var í raun og veru að glíma við. Engu
að síður er sýning sem þessi einstakur viðburð-
ur á Íslandi og mikið fagnaðarefni. Þá er ekki
síður forvitnilegt að sjá hvernig íslensku verkin
sem valin hafa verið á sýninguna koma út í
þessu samhengi. Þau vekja þá forvitnilegu
spurningu hvort útkjálkinn eigi erindi inn í
hringiðu hinnar miðstýrðu menningarumræðu
og hvernig þessir heimar kallast á.
Degas og rýmið sem
raunveruleg reynsla
Það er vel við hæfi að hefja þessa sögu með
Edgar Degas (1834-1917), en undir lok ferils
síns komst þessi málari að formlegri niðurstöðu
með bronsmyndum sínum af dansmeyjum sem
gekk lengra en félagar hans meðal impressjón-
istanna höfðu nokkurn tímann hugsað. Rýmið
varð ekki lengur endurspeglað í gegnum hina
hlutlausu móttöku augans á fleti málverksins,
heldur opnast það fyrir okkur með virkri hreyf-
ingu líkamans og nánast líkamlegri þátttöku
áhorfandans. Augað er ekki lengur hlutlaus
móttakandi, heldur eru líkaminn og hugurinn
orðnir virkir þátttakendur í opnun rýmisins.
Um leið sker Degas á allar sögulegar og tákn-
rænar vísanir og setur þannig nútímann á dag-
skrá í list sinni með afgerandi hætti. Þannig má
vel halda því fram að rýmislist módernismans
eigi rætur sínar í dansmeyjunum sem Degas
steypti í brons í lok 19. aldar, miklu frekar en í
upphöfnum höggmyndum Rodins sem voru
ennþá bundnar af táknrænum og sögulegum
vísunum. Það á líka við ef við berum dansmeyj-
arnar saman við konumyndir Renoirs og Ar-
istides Maillols sem byggjast á hefðbundnari
fegurðarímyndum með vísun í klassískan
myndlistararf endurreisnarinnar.
Hið byltingarkennda við bronsmyndir Degas
er að þær opna rýmið sem raunverulega
reynslu, í stað þess að skoða það sem fyrirfram
gefna stærð sem hægt sé að endurgera og sýna.
Í stað þess að vera lýsandi eru þær vekjandi út
frá stund og stað. „Maðurinn hefur engan lík-
ama og er enginn líkami, heldur lifir hann lík-
ama sinn,“ sagði Martin Heidegger í stuttri rit-
gerð um líkamann og rýmislistina [2]og lagði
þar með áherslu á mikilvægi hins tilvistarlega
skilnings jafnt á líkamanum og rýminu sem
umlykur hann. Hvorki líkaminn né rýmið eru í
raun mælanlegar einingar sem augað getur
skoðað utan frá undir yfirskini þeirrar hlut-
lægni er byggist á fjarveru sjáandans.
Maðurinn og upplausn hans
Ein leiðin til þess að túlka módernismann í
rýmislist 20. aldar er að leggja þessi grundvall-
arviðhorf Heideggers til viðmiðunar. Í þessu
samhengi verða tveir myndhöggvarar mikil-
vægir og þá undir nokkuð andstæðum for-
merkjum: Henry Moore (1898-1986) og Alberto
Giacometti (1901-1966). Báðir styðjast við lík-
amann, en skúlptúrar Moore hafa í fyllingu og
massa formsins og þess holrýmis sem umlykur
hann einhver dulmögnuð tengsl við forsögulega
tilvist og allt að því jarðsöguleg tengsl manns-
ins við uppruna sinn. Myndir Moores gegndu
mikilvægu hlutverki í Evrópu á fyrstu árunum
eftir síðari heimsstyrjöld við að endurvekja
tiltrú manna á nýtt upphaf siðmenningarinnar,
endurnýjaða trú á manninn og getu hans til að
endurheimta sjálfan sig í frumgerð sinni, ef svo
mætti segja. Á meðan Moore lagði áherslu á
fyllingu og massa formsins leitaðist Giacometti
við að leysa það upp. Mannverur hans eru eins
og í upplausn, eins og tálguð tákn sem vísa ekki
til mannsins lengur, heldur til fjarveru hans
eða stöðu hans gagnvart óendanleika eða tómi
þess hyldýpisrýmis sem umlykur hann. Verk
Giacomettis tengjast hinni frönsku tilvistar-
speki eftirstríðsáranna með sambærilegum
hætti og formleysumálverkið og endurspegla
þannig þá tilvistarangist sem Moore vildi and-
æfa með bjargvissri trú sinni á hið frumlæga í
manninum.
Áhrif tækni
Annar þáttur í þróun rýmislistar 20. aldar
snýr að áhrifum tækninnar. Einnig þar má sjá
tvö ólík viðhorf mætast. Annars vegar þá hugs-
un að höggmyndalistin eigi að ryðja brautina
fyrir hinn skapandi verknað í viðleitni manns-
ins að umbreyta heiminum með tæknikunnáttu
sinni. Það eru þau viðhorf sem við getum rakið
til kúbismans og konstrúktívismans. Á þessari
sýningu eru þeir Alexander Archipenko og
Henry Laurens helstu fulltrúar þessa sjónar-
miðs ásamt með Ítalanum Marino Marini,
Spánverjanum Manolo og Þjóðverjanum Ru-
dolf Belling. Þeir eiga það sameiginlegt að líta á
rýmislistina sem möguleika til þess að um-
breyta heiminum frekar en að lýsa honum.
Hins vegar sjáum við þá listamenn sem litu á
tækniþróunina og iðnframleiðsluna sem ferli er
orsakar firringu mannsins og slítur tengsl hans
við umheiminn. Sú var afstaða dadaistanna,
súrrealistanna og að einhverju leyti express-
jónistanna, og hana finnum við hér einkum í
verki Giacomettis. Hliðstæða tilvistarangist má
einnig lesa úr verki þýsku grafíklistakonunnar
og myndhöggvarans Käthe Kollwitz, þótt
myndir hennar séu bundnari bjargfastari trú á
manninn en hægt er að segja um Giacometti.
Nýr veruleiki
Á seinni hluta 7. áratugarins má marka
nokkur straumhvörf í rýmislist 20. aldar. Þá er
neyslusamfélagið komið í algleyming og smám
saman rennur upp fyrir mönnum að tæknisam-
félagið hefur ekki önnur innri markmið en stöð-
uga og sjálfvirka útþenslu og framleiðsluaukn-
ingu. Spurningin snýst ekki lengur um hvað
maðurinn á að gera við tæknina, heldur hvað
tæknin og afurðir hennar muni gera við mann-
inn og hið náttúrulega umhverfi hans. Hin
bjartsýna trú á formið og mótun þess sem lýs-
andi fordæmi fyrir tækniframfarirnar víkur og
áherslan flyst frá forminu eða hlutnum til
spurningarinnar um rýmið og tilvistarlega upp-
lifun þess.
Kannski sjáum við síðasta fulltrúa form-
hyggjunnar í frumformum Bandaríkjamanns-
ins Donalds Judds (1928-94), en verk hans eru
eins konar kassar, yfirleitt unnir úr hráu iðn-
aðarefni og felldir inn í umlykjandi rými með
vísindalegri nákvæmni. Þessi verk hafa ekkert
með lýsingu eða túlkun veruleikans að gera,
heldur eru þau tilraunir til þess að skapa nýtt
rými og nýjan veruleika á eigin forsendum. Að
nokkru leyti gengur Judd í fótspor De Stijl-
hópsins á millistríðsárunum: bæði Judd og
Mondrian gengu vísindalega til verks og lögðu
stranga siðfræði til grundvallar verkum sínum
með rökhyggjuna að vopni og þá trú að þannig
gæti listin orðið siðferðilegt fordæmi fyrir lýð-
ræðislegt þjóðfélag er væri laust við alla þjóð-
ernishyggju og allt tilfinningahlaðið ofbeldi. En
á meðan Mondrian takmarkaði sig við að end-
urskapa fullkomið jafnvægi innan ramma
myndarinnar á grundvelli frumeiginda mynd-
flatarins – línunnar, flatarins og frumlitanna –
þá eru verk Judds í raun hugsuð hvorki sem
málverk né höggmynd, heldur vildi hann yf-
irstíga hlutlæg takmörk þessara miðla og sögu-
legar vísanir þeirra með því að skapa nýtt rými
er væri laust við allar sjónhverfingar og án vís-
unar í nokkuð annað en sig sjálft. Siðferðilega
mátti hins vegar hugsa slíkt rými sem fordæmi
fyrir samfélagslegt rými eða skipulag er
byggðist á fullkominni rökhugsun. Þá útópíu
tókst Judd augljóslega ekki að framkvæma
nema kannski í smækkaðri mynd á búgarði sín-
um í Texas.
Skyld hugsun liggur til grunvallar verka
Daniels Burens (f. 1938), en hann vildi með sí-
MAÐURINN OG RÝMI
HANS Á 20. ÖLD
Richard Long. Án titils, 1976. Viður.
Höggmynda- og rýmislist tuttugustu aldarinnar er til
umfjöllunar í sýningu sem hefst í Listasafninu á
Akureyri í dag. Í þessari grein er leitast við að skýra
hvaða sögu er verið að segja í sýningunni og hvort sú
saga gefi marktæka mynd af viðfangsefninu.
E F T I R Ó L A F G Í S L A S O N