Lesbók Morgunblaðsins - 09.08.2003, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 9. ÁGÚST 2003 5
kallað kristsgervingur, enda rís hann upp lif-
andi eftir ragnarök og er leiddur til öndvegis í
nýja heiminum sem rís úr rústum þess gamla
þegar öllu böli hefur verið útrýmt.
Eg sá Baldri
blóðgum tívur,
Óðins barni,
örlög fólgin;
stóð of vaxinn
völlum hærri
mjór og mjög fagur
mistilteinn.
Mistilteinninn fær hér hlutverk spjótsins
sem rómverski hermaðurinn stakk í síðu Jesú
á krossinum. Á keltneskum krossfestingar-
myndum sést krossinn yfirleitt ekki heldur er
eins og Jesú standi með útréttar hendur. Á
sumum myndunum hefur það því verið álita-
mál hvort myndin sé af Jesú eða Baldri. Ef
við gefum okkur það að Baldur sé þarna
Jesúgervingur er ekki úr vegi að álykta, að
Frigg sé Maríugervingur eða hliðstæða Mar-
íu móður Jesú í 33.vísu. Hún grætur og biður
syni sínum griða.
Á keltneskum dómsdagsmyndum á kross-
um frá níundu og tíundu öld má sjá spá-
konuna, Sybilluna, sitjandi með flautu við
vinstri hlið Krists. Ef kristna völvan finnur
sér stað í byzanska dómsdeginum þá horfir
hún til Maríu meyjar þar sem hún stendur við
hægri hlið Krists, prýdd geislabaug úr gulli.
María mey var sú fyrsta sem fékk að vita um
komu Krists í mannheim þegar Gabríel erki-
engill boðaði henni fæðingu Jesú. Völvan sem
Ágústínus segir frá var sú fyrsta sem fékk að
vita um hina síðari komu Krists á dómsdegi.
Boðskapurinn um komu Messíasar tengir
þessar tvær kvenpersónur saman. En Sybill-
an getur aldrei samsamast Maríu mey. Í
Völuspá hefur hún samt fengið geislabaug
hennar lánaðan og kallar sig því Gullveigu.
Samkvæmt þessu gæti hún verið dýrlingur
sem hefur liðið píslir vegna þess að hún boðar
Óðni endalok heimsins og komu þess eina
Guðs sem öllu ræður.
Hænir og rauðir hanar
Ef við höfum tvær neðstu myndraðir byz-
önsku dómsdagsmyndarinnar í huga, til
vinstri séð frá sjónarhóli áhorfandans, skýrist
ýmislegt í vísum 36-41. Efri hlutinn lýsir
sjálfum bardaganum en sá neðri, sem er skipt
niður í ýmis hólf, lýsir ástandi þeirra sem
liggja í valnum eftir ragnarök. Þar er stór-
kostlegt sjónarspil í gangi. Syndugir og illir
menn taka þar afleiðingum gerða sinna eftir
að hafa gengið fyrir dóminn. Fordæmdum
sem púkarnir hrifsa úr vog Mikaels er ýtt inn
í eldsdýkið í efri myndröðinni og þeir mega
gista hina ýmsu sali sem eru hver öðrum
verri og voðalegri eins og útlistað er í neðstu
myndröðinni. Þær vistarverur bera heitið Ná-
strönd með rentu. Gerendurnir í efri mynd-
röðinni, sem mætti kalla Ókólni vegna elds-
voðans, eru illir andar, púkar Satan sjálfs eða
Babýlonhórunnar – hinar Öldnu sem sat í
Járnviði. Líklega hefur höfundur Völuspár
þar séð fyrir sér Fenrisúlf með Loka sjálfan í
fanginu. Þar vaða skrímsli og úlfar um og ým-
ist rífa líkama hinna fordæmdu í sig, æla
þeim út úr sér eða sjúga. Þetta eru því sann-
kallaðir Niðavellir. Ekki vantar ormana og
ormahryggina sem smjúga um augnatóftir og
kjafta hauskúpanna. Við sjáum líklega ána
Slíður sem vísar til blóðstraumsins og þess
sem fylgir í kjölfar hins mikla bardaga í
ragnarökum og þá „þungu strauma vaða
menn meinsvara og morðvarga“. Þessi blóð-
ugu eldsfen vaða hinir fordæmdu upp að
mitti. Marghöfðaða orminn, Fenrisúlfinn,
sjáum við og afkvæmi hans, Fenris kindir,
gleypandi í sig náina. Satan er skemmt og
hann „fyllist fjörvi feigra manna og rýður
ragna sjöt rauðum dreyra“.
Í miðri annarri myndaröð byzönsku dóms-
dagsmyndarinnar, þ.e. ofarlega í miðri mynd-
inni undir Kristi í mandorlunni og yfir erki-
englinum með vogina, er hásætið auða með
klæðum Krists og yfir því byzanski krossinn.
Beggja vegna krjúpa tvær verur og rétt fyrir
aftan þær standa tveir englar. Ef við höfum
þessa mynd í huga verður vísa 63 e.t.v. auð-
skildari en áður.
Þá kná Hænir
hlautvið kjósa
og burir byggja
bræðra tveggja
vindheim víðan.
Vituð þér enn – eða hvað?
Um þessa vísu skrifar Sigurður Nordal:
„Þessi vísa er mjög myrk og mætti vel missa
sig úr kvæðinu, þótt ekki verði sannað með
neinum gildum rökum, að hún sé síðari við-
bót.“9 Ef við höfum áður nefnt myndefni í
huga mætti hugsa sér að hlautviðurinn sé
kross Krists, tréð þar sem fórnarverk hans
var fullkomnað, þar sem hann hlaut síðusárið
sem úr vall blóð og vatn. Miklar bollalegg-
ingar hafa verið um það hverjir Hænir séu.
Orðið vísar í hænsni, en hanar koma eins og
áður segir fyrir nokkrum sinnum í Völuspá og
vísa þar, nema í einu tilfelli, samkvæmt því
sem hér hefur verið haldið fram, í engla, þ.e.
kerúba. Í bókinni Hugtök og heiti í norrænni
goðafræði eftir Rudolf Simek er orðið Hænir
talið getað vísað til himingoðs, skýjagoðs eða
fuglsgoðs í svans- eða storkslíki sem tekur
þátt í trúarlegum hátíðum. Líkleg skýring er
að Hænir í fleirtölu merki hér engla, e.t.v.
erkienglana tvo, Gabríel og Mikael, sem huga
að krossi Krists, og „kná að kjósa,“ þ.e.
„auðnast að kjósa“10 krossinn. Að velja kross
Krists er það sama og að taka afstöðu með
Kristi og erindi hans til mannanna, sem þar
með öðlast óverðskuldaða náð Guðs og fyr-
irgefningu. Englarnir eru sendiboðar Guðs,
eins konar milliliðir Guðs og manna í þessu
tilliti. Þeir byggja ásamt postulunum og dýr-
lingunum „vindheim víðan“.
Vísuna má því umskrifa þannig:
Þá auðnaðist englunum
að velja krossinn
og synir bræðranna
fá vist á himni.
Líklega hefur höfundurinn litið svo á að
varðstaða englanna við hinn heilaga kross
væri trygging fyrir því að menn, þ.e. bræður
og synir, dyggvar dróttir, eigi sér vísan stað á
himni.
Með dómsdagsmyndina fyrir hugskotssjón-
um sjáum við hvernig skáldið færir sig frá
miðju annarrar myndraðarinnar, þegar kem-
ur að þriðju ljóðlínu 63. vísu. Seinni helming-
urinn fjallar um efstu myndröðina sem er af
dýrlingum, postulum og englum sem byggja
ríki Guðs um aldurdaga (alla eilífð). Í næstu
tveim vísum dvelur skáldið áfram við efstu
myndröðina og kallar hana Gimlé því að eld-
urinn sem nemur staðar efst í annarri mynd-
röðinni nær ekki þangað. Þar eru dyggvar
dróttir öruggar í sælu himnaríkis.
Í Völuspá eru hanar nefndir þrisvar til sög-
unnar. Í 43. vísu er talað um tvo hana, annar
heitir Gullinkambi og vekur hann hermenn
Óðins. Þessi hani hefur einfaldlega ljósan
kamb, eða samkvæmt orðana hljóðan, kamb
úr gulli. Höfuðbúnaðurinn er úr gulli og vísar
líklegast hér til geislabaugsins á kerúbunum.
Um hinn er sagt:
en annar gelur
fyrir jörð neðan
sótrauður hani
að sölum Heljar.
Hér er ekki átt við venjuleg hænsni heldur
notað líkingamál. Engin líkindi eru á því að
hádramatískt og glæsilegt kvæði um átök
tveggja menningarheima eins og Völuspá
detti inn í umræðu um raunveruleg hænsni.
Líklegra er að hér sé um vísun að ræða og er
því haldið fram að vísað sé til biblíulegra
vera, þ.e. kerúba. Þeir eru englar, sem í þessu
tilfelli eru með mannsandlit og fjóra rauða
vængi.
Á dómsdagsmyndunum eru hliðin sem að-
greina himnaríki frá öðru rými rauð og ker-
úbinn sem gætir þeirra er það einnig. Rauði
liturinn gæti því verið kominn þaðan. „Sót-
rauður hani að sölum Heljar“ gæti verið ker-
úbinn sem gegnir hlutverki varðengilsins við
landamæri himnaríkis og helvítis. Nánd hans
undirstrikar hið hrikalega og ógnvekjandi við
efsta dóm og fæðingarhríðir hins nýja heims.
Glaður Eggþér – Davíð konungur
Í 42. vísu er sagt frá einum hananum til
viðbótar og hér er sennilega um öðruvísi veru
að ræða en í 43. vísunni. Sú vera sem hér um
ræðir er að vísu einnig rauð, meira að segja
fagurrauð og ber heitið Fjalar. Í þessu tilfelli
held ég að um sé að ræða fuglinn sem er að
finna á keltnesku dómsdagskrossunum, sitj-
andi á hörpu Davíðs konungs.
Harpan getur þó varla verið galgviðurinn
sem um er getið og heldur ekki hænsnaprik
eins og þeir halda fram sem segja að hér sé
um gagl í merkingunni gæsarunga að ræða.
Líklegt er að þessi galgviður sé hreinlega
keltneskur útikross úr tré með mynd af Davíð
konungi. Þar situr Davíð konungur og leikur
á hörpu og á henni situr fuglinn Fjalar með
gogginn við vit konungsins. Hann er þar tákn
sálar Davíðs sem er í beinu sambandi við Guð
þegar hann lofar hann með strengleik sínum.
Að kristnum skilningi getur hér verið um
heilagan anda að ræða.
Höfundur Völuspár er fyrst og fremst
skáld sem glímir við viðfangsefni sem ógnar
sálarró hans og andlegri velferð. Hann finnur
sig ekki knúinn til að gefa kvæði sínu kristið
yfirbragð frekar en lögmál listarinnar þótt
áhrif kristninnar leyni sér ekki og séu meiri
en oft er talið. Höfundurinn er ekki í þeirri
aðstöðu að þurfa að þóknast kirkjunni og
hann er ekki í þjónustu hennar frekar en Þor-
geir Ljósvetningagoði þegar hann sem lög-
sögumaður kvað upp úrskurð sinn um að allir
Íslendingar skyldu taka kristna trú á Þing-
völlum árið 1000 (999). Höfundurinn, sem ef
til vill hefur verið höfðingi og haft manna-
forráð, hefur ekki þurft á því að halda að
koma sér í mjúkinn hjá kristnum mönnum.
Völuspá skírskotar bæði í kristins og heið-
ins hugarheims og er hvorugum bundinn
frekar en Helgi magri sem hét ýmist á Þór
eða Krist. Það er sjálfstætt listaverk eins og
Sigurður Nordal leggur svo ríka áherslu á og
segir að skáldið hafi fengið hugljómun, op-
inberun, þar sem „sundurklofin sál fann sann-
indi sem gerðu hana heila“.
Það sem gerir Eggþé og rauða hana sjálf-
sagða og eðlilega í heimsslitakvæði nálægt
aldamótunum 1000 hlýtur að tengjast mynd-
rænum táknheimur kristninnar af dómsdegi
og endurkomu Krists. Þessar myndir verða
uppistaðan í ljóðmáli skáldsins og það gerist
svo eðlilega að það er frjálst og óbundið skil-
yrðum trúfræðinnar, hvort sem um er að
ræða kristna trú eða ásatrú. Skáldið þarf ekki
einu sinni að gera það upp við sig hvað sjálft
fyrirbærið sé, táknmynd eða líking.
Víkjum aftur að 42. vísu. Fyrri hluti hennar
er þannig:
Sat þar á haugi
og sló hörpu
gýgjar hirðir,
glaður Eggþér.
Eggþér er sá sem þjónar eggsverðinu, það
er hermaður eða herkonungur. Ekki er lík-
legt að hér sé um jötun að ræða eða venjuleg-
an smala sem slær hörpu – og varla er átt við
gýg, þ.e. tröllkonu, heldur gígju í merking-
unni harpa. Vart hæfir það andblæ kvæðisins
að gera sér í hugarlund að tröll gegni hlut-
verki smala, sitji á haugi og spili á hörpu
meðan hann hefur hemil á tröllskessum. Hér
hlýtur að vera átt við Davíð konung sem sam-
kvæmt miðaldaguðfræðinni var spámaður.
Ýmis atvik sem frá er sagt í Gamla testa-
mentinu eru algeng myndefni á keltneskum
krossum sem varðveist hafa frá áttundu, ní-
undu og tíundu öld og eru um 50 talsins.11 Í
sálmunum (Saltaranum) sem við hann eru
kenndir töldu kristnir menn sig víða sjá
merki forspár um komu Krists og verk hans,
m.a. mettun fjöldans, niðurstigningu hans til
Heljar til að frelsa sálir og himnaför, svo og
endurkomu til dóms. Á keltneskum krossum
eru nokkrar myndir af Davíð konungi þar
sem hann situr ýmist á þúst eða í armstól og
slær hörpustrengina. Á hörpunni situr fuglinn
sem áður er nefndur og er þar sennilega
kominn sá fagurrauði hani sem gól við honum
og nefndur er Fjalar í Völuspá. Þar hefur
hann einnig fengið á sig rauðan lit kerúbanna
á dómsdagsmyndunum.
Frelsari mannanna – frelsari heimsins
Í 58. vísu Völuspár dregur að heimsslitum.
Lýst er atburðum sem einnig má finna stað í
byzönsku dómsdagsmyndunum þó svo að
ritningartextarnir sem myndin byggir á
greini öðruvísi frá atburðarásinni en höfund-
ur Völuspár.
Sól tér sortna,
sígur fold í mar,
hverfa af himni
heiðar stjörnur.
Dómsdagsmyndirnar sýna engil sem sviptir
bókfellinu með stjörnum og himintunglum af
festingunni. Á sumum dómsdagsmyndum
sortnar sólin bókstaflega þannig að hún er
sýnd kolsvört. Bendir það til þess er stendur í
41. vísunni: „Svört verða sólskin um sumur
eftir.“
Í seinni hluta erindisins er eldinum, sem
brýst fram á degi dóms og heimsslita, lýst og
vísar höfundur ljóðsins hér til þeirrar eld-
tungu á dómsdagsmyndunum, sem kemur
niður frá hásæti Krists í himninum og leiðir
niður að helvíti þar sem hún á flestum mynd-
unum er sýnd sem mikið bál.12 Í ljóðinu snýst
eldstraumurinn við. Í lýsingum Daníelsbókar
eru upptök hans á himni við hásæti Krists en
í þeim hamförum sem Völuspá lýsir á eld-
urinn upptök á jörðu eða í víti og blossar upp
í himininn og teygir loga sína að veldisstóli
þess sem kemur niður af himni til dómsins.
Seinni hluti erindisins er þannig:
Geisar eimi
við aldurnara,
leikur hár hiti
við himin sjálfan.
Það virðist ófullnægjandi að skýra ald-
urnara sem kenningu fyrir eldinn eða eldivið
eins og alltaf er gert. Þegar dómsdagsmyndin
er höfð í huga sést að eldtungan nemur við
fótskör Krists. Kristur er aldurnari, ekki á
þann hátt að hann sé í eldinum, sé eldsmatur,
eða að hann næri heiminn með eldi. Aldur vís-
ar hér á öld, ekki aðeins nýja öld heldur allar
aldir, aldir alda, allan heiminn að eilífu. Ald-
urnari merkir þá hér þann sem nærir mann-
kynið frá upphafi og að eilífu. Sá er enginn
annar en Kristur, frelsari heimsins sem
„kemur öflugur ofan og öllu ræður“ og leysir
þann hnút sem veröldin er komin í við ragna-
rök – og læknar klofna sál skáldsins.
Höfundur Völuspár og
kristnitakan á Alþingi
Niðurstaða þessara bollalegginga er sú, að
menn þekktu kristnar dómsdagsmyndir á Ís-
landi fyrir árið 1000. Þeir hafa einnig séð
myndir þar sem kristin og heiðin stef koma
fyrir hlið við hlið.
Þessar myndir töluðu beint inn í menning-
arlegar og pólitískar aðstæður sem ríktu við
aðdraganda kristnitökunnar.
Þekking, framfarir, velmegun, glæsibragur
og framtíðarhorfur virtust tengjast hinum
nýja sið, en sá gamli var ekki í stakk búinn að
mæta þeim kröfum sem skipulegt samfélag
manna krafðis. Kristindómurinn var evrópu-
væðing þeirra tíma með sinni verslun, við-
skiptum, lærdómi og þróaðri stjórnskipan.
Margvíslegur samruni átti sér stað og stund-
um virtist eins og heiðni og kristni gætu þrif-
ist hlið við hlið, en þeir sem sáu víðara sam-
hengi fundu að tvö táknkerfi, tveir heimar,
rákust hér á – tvenns konar hugmyndafræði.
Guðirnir hlutu að mætast og takast á um sig-
ur, sbr. forlagatrúna sem Jón Hnefill Að-
alsteinsson gerir grein fyrir í bók sinni um
kristnitökuna.
Þetta fann skáldið sem orti Völuspá og það
olli honum þeim heilabrotum sem urðu tilefni
ljóðsins. Útkoman verður margrætt en heild-
stætt og glæsilegt listaverk sem er einstakt í
sinni röð. Skáldið viðar að sér táknum, lík-
ingum og minnum úr gömlu menningunni,
Dómsdagsmyndin á Hólum. Endurgerving Harðar Ágústssonar, lituð af Yuri Bobrov.