Lesbók Morgunblaðsins - 09.08.2003, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 9. ÁGÚST 2003
A
NDRÉ Breton (1896–1966),
franska ljóðskáldið, rithöf-
undurinn og stofnandi
súrrealistahreyfingarinnar,
hafði frá árinu 1922 til
dauðadags safnað ógrynni
ólíkra listmuna og bóka í
íbúð sinni að rue Fontaine
númer 42 í París; höfuðstöðvum hreyfingarinnar
í 80 fermetra leiguíbúð rétt hjá Moulin Rouge.
Eftir andlát Bretons barðist eiginkona hans
frá árinu 1943, Elisa, fyrir því að fá frönsk yfir-
völd til að kaupa einkasafnið; Jean Schuster,
einn af andlegum arftökum Bretons, viðraði þá
hugmynd á 8. áratugnum að yfirvöld reistu
nokkurs konar lifandi listasafn fyrir listsköpun
súrrealistanna og var Elisa tilbúin að láta einka-
safnið af hendi endurgjaldslaust.1 Að áeggjan
nokkurra listamanna fór François Mitterand þá-
verandi Frakklandsforseti í heimsókn til Elisu
árið 1989. Við Mitterand blasti goðsagnaheimur;
málverki eftir Joan Miró var stillt upp við hliðina
á vöfflujárnum, eskimóagrímu við hliðina á árit-
uðum bókum Trotskís, málverki eftir René
Magritte við hliðina á skírnarfonti frá 18. öld,
skurðgoði frá Nýju Gíneu við hlið ljósmynda eft-
ir Man Ray. Súrrealískur bræðingur falinn í 18.
hverfi, ríkidæmi upp á tugi milljarða, sem fáir
vissu af. En áformin runnu út í sandinn, hug-
myndin að listasafni súrrealista mætti kurteis-
islegri þögn af hálfu Mitterand.2
Þá hófu einkasafnarar með sérstakt dálæti á
súrrealistunum að bjóða í safnið; Daniel Filip-
acchi, eigandi tímaritsins Paris-Match, einn
stærsti listaverkasafnari súrrealískrar listar í
Evrópu, hafði boðist til að setja á fót safn í Mýr-
arhverfinu í París. François Pinault, eigandi
Printemps-verslunarkeðjunnar í Frakklandi,
vildi einnig kaupa það og hýsa í uppgerðri gam-
alli Renaultbílaverksmiðju. Frá háskólanum í
Austin, Texas, var sendur fulltrúi nokkur skipti
til að bjóða í safnið, en Elisa gat ekki hugsað sér
að safnið færi frá Frakklandi, hvað þá til Texas,
og taldi það skyldu franskra yfirvalda að taka við
verðmætunum. Eftir andlát Elisu árið 2000 er
það dóttir Breton af fyrra hjónabandi, hin 67 ára
gamla Aube Elléouët, sem heldur baráttunni
áfram en sér sig svo tilneydda, þegar hvorki
gekk né rak, til að setja allt safnið á uppboð.
Dýrðin var því seld dagana 1.–18. apríl sl. í París;
einungis þriðjungur listmunanna varð eftir í
Frakklandi, dreifður um landið, og hafði þó
Aube gefið Pompidou-safninu fjölda lykilverka
súrrealistanna.
Þetta varð eitt sögulegasta listaverkauppboð
sem haldið hefur verið í París. Boðnar voru upp í
uppboðssal Drouot-Richelieu 3.500 bækur, 800
handrit, 1.500 ljósmyndir og 400 málverk og
teikningar. Um sölu dýrðarinnar sáu uppboðs-
haldararnir Laurence Calmels og Cyrille Cohen,
uppboðsskráin sjálf var í 8 bindum og tuttugu
manna starfslið vann að undirbúningnum. Bret-
on hafði ekki einvörðungu keypt og safnað fjöl-
breytilegum listmunum eftir félaga sína súrreal-
istana, heldur geymt vandlega eigin vinnuskjöl,
fyrirlestra, handrit og bréfaskriftir, áritaðar
bækur eftir helstu rithöfunda tuttugustu aldar,
sem og safn frumstæðrar listar og alþýðulistar.
Einkasafnið seldist á rúmlega 3 milljarða
króna. Málverkið La Femme cachée eða Falda
konan eftir René Magritte frá 1929 seldist á 75
milljónir króna. Le Piège eða Gildran eftir Joan
Miró frá 1924 fór á 210 milljónir króna sem og
verkið La femme eða Konan eftir Jean Arp frá
árinu 1927. Mikill áhugi var á ljósmyndum í eigu
Elisu og Andra Bretons; þannig fór ljósmynda-
portrett af Fridu Kahlo frá árinu 1938 eftir
Muray Nickolas á 2,2 milljónir króna, ljósmynd
Hans Bellmer, úr myndaröðinni La Poupée, frá
árinu 1936 fór á 6 milljónir og ljósmynd eftir
Man Ray, Les Toilettes, eða Salernið frá árinu
1929 á 4,2 milljónir króna. Handrit Bretons af
Arcane 19 (48 blaðsíður handskrifaðar) með
teikningum eftir Roberto Matta sem kom út árið
1944 í New York, fór á 63 milljónir.3
„… of huglaus til að varpa sprengjum“
Þegar í ljós kom að af uppboðinu yrði, vakti
það reiði fjölmargra Frakka. Undirskriftalistar
fæddust og fjölmargir mótmæltu aðgerðarleysi
franskra stjórnvalda, Parísarborgar og þó eink-
um menningarmálaráðherrans Jean-Jacques
Aillagon. Sumir sögðu að Breton hefði fordæmt
slíka sölumennsku4 en aðrir sögðu að Breton
hefði aldrei kært sig sjálfur um safn, að verk
súrrealistanna yrðu sett á stall og einangruð;
hann hafði sjálfur selt listaverk úr safni sínu árið
1931.5 Breton var anarkisti og vandræðaseggur
sem hvorki Mitterand né Jacques Lang menn-
ingarmálaráðherra höfðu komið til hjálpar á sín-
um tíma.
Umræðugrundvöllurinn að þessum menning-
arverðmætum sem þarna voru í húfi varð að til-
finningalegu jarðsprengjusvæði og hindraði
fræðilega umfjöllun um efnið. Annars vegar er
André Breton umdeildur í Frakklandi, bæði
vegna stjórnmálaafskipta sinna og skrifa, og
hins vegar listsköpun hreyfingarinnar. Umdeild
listastefna nærri 80 árum eftir stofnun hreyfing-
arinnar árið 1924; torskilin eða of auðskilin, ofur-
vinsæl eða fyrirlitin, framúrstefna eða fortíðar-
hyggja? Var súrrealisminn ekkert annað en
bylting óstýrilátra ungmenna sem elst hefur svo
illa að hún er orðin hlægileg og óskiljanleg á 21.
öld?
Hérna er nauðsynlegt að staðnæmast aðeins
því deilur um Breton og súrrealistana hófust
talsvert fyrr en í apríl þegar uppboðið var. Segja
má að áhugi á súrrealismanum hafi endurfæðst
með mikilvægum yfirlitssýningum á verkum
súrrealistanna undanfarin tvö ár; í árslok 2001
voru um 300 listaverk á sýningunni Desire
Unbound í Tate Modern í London; sú sýning fór
síðan til New York í Metropolitan Museum of
Art og þar á eftir í árslok 2002 til Düsseldorf,
Kunstsammlung Nordrhein-Westfalen. Síðast
en ekki síst var opnuð í mars árið 2002 í Pomp-
idou-safninu í París sýningin La Révolution Sur-
réaliste, eða súrrealíska byltingin, eftir heiti
fyrsta málgagns hreyfingarinnar.
Sýningin La Révolution Surréaliste var sú yf-
irgripsmesta sinnar tegundar í áratugi. Á henni
voru 600 verk eftir á sjötta tug súrrealista á upp-
hafsárum stefnunnar til ársins 1940 þegar hún
tvístrast; kvikmyndir, málverk, ritverk, ljós-
myndir, meira að segja var þar til sýnis heill
veggur úr íbúð Bretons. Werner Spies sýning-
arstjóri benti á í viðtali að á sjöunda áratugnum
hefðu allir sýningarsalir verið uppfullir af
impressjónismanum, en nú væri röðin einfald-
lega komin að súrréalismanum og fræðilegri út-
tekt á honum6. Sýningin vakti mikla athygli og
fjölmörg blöð og tímarit gáfu út aukablöð með
umfjöllun um súrrealismann; flóð kynningarefn-
is hreif með sér þúsundir sýningargesta á stað-
inn.
Enn svifu ögrandi andar súrrealismans yfir
vötnum. Í franska dagblaðinu Le Monde í nóv-
ember 2001 birtist grein eftir listgagnrýnand-
ann Jean Clair, fyrrverandi forstöðumann
Picasso- safnsins í París.7 Í greininni bendir
Clair fólki á það að hugsa sig tvisvar um áður en
það lætur glepjast af töfrum súrrealistahreyf-
ingarinnar, núna þegar von væri á sýningaropn-
un í París. Hann segir að sé litið á skrif þessarar
frönsku „intellígentsíu“ á árunum 1924 til 1930
eins og Bretons og róttæka ljóðskáldsins Louis
Aragon, megi greina óforsvaranlegt hatur á
Bandaríkjunum og vestrænni menningu, ofbeldi
í orðum sem öðlaðist líf að mati Clair með
hryðjuverkunum 11. september í New York,
rúmlega sjötíu árum síðar.
Hvað skrifaði ekki Aragon (1925): „Við mun-
um eyðileggja þessa menningu sem ykkur er svo
kær. Vestræni heimur, þú ert dæmdur til dauða.
Við erum uppgjafarsinnar Evrópu […] Sjáið
hvað jarðvegurinn er skraufþurr og ákjósanleg-
ur fyrir allan eld“. Og hvað segir ekki Breton í
fjórða hefti La Révolution Surréaliste (1925): „
...Að eiturlyfjasalar fleygi sér á lönd okkar skelf-
ingu lostin. Að Ameríka þarna langt í burtu
hrynji með sín hvítu stórhýsi.“
Clair bendir ennfremur tilgátu sinni til stuðn-
ings á landakort sem birtist árið 1929 í öðru mál-
gagni súrrealistanna, Variétés. Á kortinu er
löndum og heimsálfum gefið mismikið vægi eftir
menningarlegu gildi að mati súrrealistanna. Þar
eru tvær leiðréttingar á kortinu; annars vegar er
búið að þurrka Bandaríkin út og sauma saman
landamæri Mexíkó og Kanada. Hins vegar er
annað land sem hefur fengið aukið vægi, nefni-
lega Afganistan.
Clair segir ennfremur: „Hvernig gátum við
litið upp til þessara manna, dýrkað þá á ung-
dómsárum okkar, þegar orð þeirra voru svona
hatursfull og kölluðu á eyðileggingu og hryðju-
verk […] Dýrkunin á súrrelistunum hefur aldrei
slokknað hjá hinni frönsku intelligentsiu bylt-
ingarinnar 68 og maóismans þar á eftir; fræði-
menn á borð við Michel Foucault og Jean Baudr-
illard dýrka þá, þrjár kynslóðir komnar sem
nærðust á mjólk súrrealistanna. Er það þess
vegna sem enginn segir neitt?“
Franski listgagnrýnandinn Pierre Sterckx8
dregur upp svipaða mynd og Clair af ofbeldi og
hatri súrrealistanna og vísar til annarrar stefnu-
yfirlýsingar þeirra frá árinu 1930. Þar segir
Breton: „Súrrealískur verknaður í sinni einföld-
ustu mynd felst í því að fara út á götu með byssu
í hendi og skjóta af handahófi á mannfjöldann á
meðan hægt er.“
Er þetta ekki sú andlega ókyrrð sem ríkir t.d.
„… hjá amerískum unglingum sem skjóta
bekkjarfélaga sína á skólakaffiteríunni?“ spyr
Sterckx. Súrrealistarnir hötuðu alla, þeir gátu
með engu móti talað við pöpulinn en vildu samt
samfélagsbyltingu. Listin átti að ná til allra en
samt var þetta afar þröngur hópur listamanna.
Hörmungar fyrri heimsstyrjaldarinnar voru
einungis tylliástæða til þess að predika anark-
isma, segir Sterckx og spyr í lokin hvort orð
belgíska súrrealistans Louis Scutenaire séu ekki
einmitt súrrealisminn í hnotskurn: „Ég yrki ljóð
af því ég er of huglaus til að varpa sprengjum.“
Stríð í sál sérhvers manns
Líkt og aðrar evrópskar framúrstefnur á
fyrstu áratugum tuttugustu aldar einkenndist
Í vor var einkasafn André Bretons selt á uppboði í París. Breton var einn af forsprökkum súrrealismans sem hafði
gríðarleg áhrif á vestræna menningu og listir en hefur jafnframt verið fordæmdur fyrir ofbeldisdýrkun og óskilj-
anleika. Í þessari grein er saga súrrealismans rifjuð upp í tilefni af uppboðinu og endurvöktum áhuga á þessari
lista- og hugmyndastefnu sem orðið hefur vart á síðustu misserum.
BRETON OG SÚR-
REALÍSKA BYLTINGIN
Skyndimyndir (photomaton) af súrrealistunum í kringum málverk René Magritte, La femme
cachée (Falda konan) frá árinu 1929. Verkið birtist sem heild sama ár á forsíðu La Révolution Sur-
réaliste. André Breton er þriðji frá vinstri í efstu röðinni. Úr einkasafni Bretons.
E F T I R H Ö N N U G U Ð L A U G U
G U Ð M U N D S D Ó T T U R