Lesbók Morgunblaðsins - 09.08.2003, Blaðsíða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 9. ÁGÚST 2003 9
súrrealisminn af vilja til að slá striki yfir eldri
hefðir og finna listsköpun nýjan farveg í breyttu
þjóðfélagi. Stjórnmál og listir fléttast óneitan-
lega saman en sambandið er tvíbent. Annars
vegar var um að ræða náið samstarf listamanna
við stjórnmálaöfl eins og fútúrismans á Ítalíu við
fasistahreyfinguna á Ítalíu, rússnesku fútúrist-
anna á árunum eftir októberbyltinguna 1917,
þýskra expressjónista við róttæka sósíalista og
nasista og samstarf súrrealista og kommúnista-
hreyfingarinnar. Hins vegar barátta listamanns-
ins fyrir sjálfstæði og frelsi gagnvart stjórn-
málaflokkum. Framúrstefnurnar verða að
skoðast í sögulegu samhengi því ellegar hljóma
tilfinningaþrungin og hatursfull orð stefnuyfir-
lýsinganna hjákátlega og yfirdrifin.9
Hreyfingin er í raun framhald af dada-stefn-
unni sem stofnuð var árið 1916 og Breton var
meðlimur í henni ásamt m.a. Marcel Duchamp,
Tristan Tzara, Man Ray og Francis Picabia. En
dada predikaði nihilisma og afneitaði listinni,
gerði út á ögrunina og niðurrifið og gat því aldrei
orðið nema skammæ stefna. Uppgjör innan
hennar var óumflýjanlegt og það átti sér stað
milli Breton og Tzara.
Undirbúningsvinna fyrir súrrealistahreyfing-
unni hefst í raun með lykilverkinu Champs
magnétiques eða Segulsviðin, sem Breton og
Philippe Soupault skrifuðu í sameiningu. Þarna
er ögruninni ýtt út í því formi sem hún var hjá
dada og samvinnan í listinni verður að undir-
stöðu; þetta er fyrsti súrrealíski textinn, skrif-
aður með ósjálfráðri skrift. Orðið „súrrealismi“
eða ofurveruleiki er fengið úr undirtitli leikrits
eftir Guillaume Apollinaire frá árinu 1917 og átti
upphaflega að tákna hjá Breton hið dadaíska
stefnuleysi en Breton ljær því nýja merkingu
með stefnuyfirlýsingu og stofnun súrrealista-
hreyfingarinnar árið 1924.
Í kjölfar fyrri heimsstyrjaldarinnar hrynur
heimsmyndin og hin óbilandi trú á þróun mann-
anna, til hins betra. Stríðið er áfall fyrir óbreytta
borgara og hermenn, hávær vonbrigði innri
raddar sem aldrei hefur þagnað: stríð sem háð
er í sérhverjum manni, eins og Breton segir,
þegar hann missir sjónar á hinu góða, fagra,
rétta og réttláta. Súrrealistarnir urðu því ögr-
andi í vonleysi sínu og kímnigáfan svarta, kenni-
merki Bretons og súrrealistanna, er bjargvætt-
ur.
Súrrealistarnir afneituðu forystuhlutverki
vestrænnar menningar, fóru gegn vestrænni
skynsemishyggju og rökhugsun; draumurinn
skyldi leysa vísindalega hugsun af hólmi og
frelsa mennina úr fjötrum bælingar. Hið ósjálf-
ráða (automatíska) sem er meginaðferð súrreal-
istanna, er óheft hugsun og orð flæða úr dulvit-
und listamannsins. Leitað skyldi og litið upp til
annarra menningarheima, villtari og frumstæð-
ari, á borð við þá sem þekktust á Austurlöndum
því súrrealisminn snérist um endurnýjun menn-
ingar en ekki niðurrif.
Rannsóknarstofa í súrrealískum fræðum er
stofnuð árið 1924, til að koma á framfæri orðum
byltingarsinna, geðsjúklinga, misskilinna skálda
og annarra utangarðsmanna sem þangað leit-
uðu. Rannsóknarstofan hefur útgáfu á málgagn-
inu La Révolution Surréaliste en fljótlega komu
upp skoðanaskærur innan hreyfingarinnar.
Breton þrengir hópinn, lokar Rannsóknarstof-
unni árið 1925 og tekur við ritstjórn úr höndum
Benjamin Péret og Pierre Naville. Stefnan verð-
ur enn pólitískari, þegar Breton kynnist skrifum
Trotskís um þjóðfélagsumrótið í Rússlandi.
Breton fordæmir alla þá sem reyna að forðast
pólitísk samskipti við kommúnistaflokkinn og
skrifar aðra stefnuyfirlýsingu súrrealistanna ár-
ið 1930 nærri gagngert til að skamma þá sem
ekki voru sannir súrrealistar að hans mati; Bret-
on var ögrandi og ærið stjórnsamur, kröfuharð-
ur, hvass og harður við þá sem „sviku“ hann.
Það er einmitt á þessum árum sem harðorðar
greinar, morð og hótanir í orðum, birtast í skrif-
um Bretons og Aragons í anda sósíalrealisma
eins og Clair benti á. Súrrealistarnir vöktu oft
upp neikvæðar umræður í blöðunum á þessum
tíma og voru sakaðir um niðurrifsstarfsemi og
sjúkt siðgæði. Á þessum tíma breiðist súrreal-
isminn út um alla heimsbyggðina í skáldskap og
listsköpun og róttæki anginn verður einkenn-
andi.
En þrátt fyrir vilja til djúpstæðrar samfélags-
byltingar með hjálp kommúnistaflokksins kom
fljótlega í ljós að það samstarf gekk engan veg-
inn upp og stóð stutt yfir, 1927 til 1930. Breton
og súrrealistarnir voru á móti fagurfræðilegum
kvöðum í anda sósíalrealisma og töldu það brjóta
í bága við þá andlegu frelsun sem þeir töldu sig
berjast fyrir. Voru súrrealistarnir gagnrýndir
harðlega fyrir freudisma og trotskíisma og að
lokum voru þeir reknir úr kommúnistaflokknum
árið 1933, m.a. fyrir að gagnrýna hugmynda-
fræði og stefnu stalínismans. Aragon klýfur sig
þá úr hópnum og hefur starf með kommúnista-
flokknum en Breton segir sig úr flokknum árið
1935. Upp frá því berst súrrealistahreyfingin
með Breton fremstan í flokki gegn einræði, í
hvað birtingarformi sem það var, nema ef vera
skyldi einræði Bretons í hópnum.
Bylting og draumur
Breton, sem nam læknisfræði, var alla tíð hug-
fanginn af sálgreiningu og geðlæknisfræðum.
Líkt og sálkönnuðurinn Sigmund Freud, sem
Breton hitti í Vín árið 1921, vildu súrrealistarnir
ná til dulvitundar í gegnum drauma; í draumi
var andinn fyllilega frjáls. Bylting og draumur
urðu því meginhugtök hreyfingarinnar, nátengd
fyrirbæri eins og orðin benda til á franskri
tungu; révolution og rêve. Kröfur um sjálfstæði
listarinnar verða háværari nú í skrifum þeirra
þó margt bendi til þess að þeir hafi verið afar tví-
stígandi á milli anarkisma og hinna borgaralegu
gilda, yfirlýsinga og listsköpunar
Breton og súrrealistarnir afneita stalínisma
og taka upp trotskíisma. Breton fær tækifæri til
að hitta Trotskí í Mexíkó árið 1938 þar sem hann
var í útlegð; þar dvöldu þeir hjá Fridu Kahlo og
Diego Rivera. Trotskí og Breton ákveða í sam-
einingu að stofna alþjóðlegt félag um óháða bylt-
ingarlist (F.I.A.R.I), með baráttu fyrir frelsi
sem forsendu fyrir allri listsköpun, með drauma
að vopni gegn alræði.
Þegar síðari heimsstyrjöldin skellur á verða
umskipti hjá súrrealistahreyfingunni. Félagar
hennar tvístrast og segja má að hreyfingin verði
skugginn af því sem hún var áður. Breton var
handtekinn árið 1940. Hann var álitinn „hættu-
legur anarkisti sem franska lögreglan hefur leit-
að að í langan tíma“. Breton er sleppt út nokkr-
um dögum síðar og flýr til New York ásamt
eiginkonu sinni árið 1941 og hittir þar fyrir aðra
súrrealista; Yves Tanguy, André Masson,
Wifredo Lam, Max Ernst og Marcel Duchamp.
Breton átti enn sína áhangendur við heim-
komuna til Frakklands árið 1946 þótt fjölmargir
litu þá þegar á súrrealismann sem úr sér gengna
liststefnu sem lifað hafði af tvær heimsstyrjaldir
og nú væri mál að linnti. Sú skoðun ágerðist og
upp spratt hörð gagnrýni á Breton og félaga og
krafa um róttækari útfærslur súrrealismans.
Þær líta dagsins ljós hjá sitúasjónistum og þeim
hræringum innan samfélagsins sem verða á
sjötta og sjöunda áratugnum í Frakklandi, þá
einkum byltingin í maí 1968. Sitúasjónistarnir
höfðu engu að síður uppi fjölmörg slagorð Bret-
ons og súrrealistanna og áhrif stefnunnar eru
augljós. Þegar byltingin í maí 1968 braust út í
París töldu margir, og það voru orð Georges
Pompidou sem varð forseti árið 1969, að þar
væru Breton og súrrealíska byltingin á ferð.
Sjónbylting súrrealismans
– upphaf nútímalistar
Þrátt fyrir að margir hverjir hefðu staldrað
stutt við innan súrrealistahreyfingarinnar hafði
hún að geyma marga af framsæknustu lista-
mönnum 20. aldar; Hans Arp, Max Ernst, Paul
Klee, Man Ray, Picasso, Joan Miró, André Mas-
son, Paul Klee, Yves Tanguy, Victor Brauner,
Alberto Giacometti. Ekki má gleyma mikilvæg-
um listakonum innan hreyfingarinnar sem alltof
lítið hefur verið skrifað um; Claude Cahun, Doru
Maar, Lee Miller, Meret Oppenheim, Unica
Zürn. Miklar vinsældir listamanna hreyfingar-
innar á borð við Salvador Dalí, og um þessar
mundir Fridu Kahlo og René Magritte, hafa
gert það að verkum að mörgum í hinni frönsku
intellígentsíu samtímans finnst lítið til stefnunn-
ar koma.
Að mati fyrrnefnds listgagnrýnanda, Sterckx,
er myndlist súrrealistanna langt því frá að vera
frumleg og því ekki hægt að tala um framúr-
stefnu; þeir kippa aldagömlum misheppnuðum
listamönnum inn í dagsljósið og gera úr þeim
hetjur, styðjast við fígúratífa myndlist þegar
þeir hefðu átt að fara í abstraksjón. Listin er stíl-
bræðingur, bókmenntaleg myndlist og endur-
unnin svört rómantík, uppfull af öfuguggahætti
sem veltur upp úr dulvitundinni. Súrrealisminn
er karlastefna sem finnur upp veggskvísuna
(pin-up) sér til ánægju, en á einstaklega erfitt
með eigið kynferði. Þrátt fyrir ögranir og skand-
ala losna þeir ekki úr viðjum tepruskapar og
íhaldssama borgaraviðhorfsins. Ljóð og skáld-
skapur súrrealistanna getur enginn skilið, ekki
einu sinni þeir sjálfir, merkingarlaus orð sem
velta ósjálfrátt upp úr þeim.
Andstætt orðum Sterckx lýkur með súrreal-
ismanum einræði í framúrstefnum. Því er nefni-
lega þannig farið þótt mótsagnakennt sé að
framúrstefnan getur verið fyrirsjáanleg. Það á
við um þetta tímabil; stöðug framfarahugmynd
og dýrkun á tækninni þýddi ósjálfrátt abstr-
aksjón. Hjá súrrealistunum er fremur um aðferð
í myndlist að ræða en eiginlega fagurfræði, því
sérhver listamaður hélt sínum stíl. Súrrealism-
inn er að hluta til arftaki rómantíkurinnar og
symbólisma í listsköpun en með nýstárlegum
augum; súrrealistarnir leika sér að stílum,
blanda saman fortíð og nútíð og velja fígúratífa
myndlist. Þeir endurvinna listamenn og skáld
frá 18. öld til 20. aldar, fyrirlitna, gleymda eða
virta; myndlistarmenn á borð við Gustav Mor-
eau og einnig Paolo Ucello sem uppi var á 15.
öld, skáldin Sade, Arthur Rimbaud, Charles
Baudelaire, Victor Hugo, og síðast en ekki síst
greifann af Lautréamont sem uppi var á 19. öld.
Hann var ein mikilvægasta fyrirmynd súrreal-
ismans og lagði áherslur á tilviljanir og hið
ósjálfráða.
Súrrealistarnir finna einnig fyrirmyndir úr
samtímanum, eldri listamenn á borð við Giorgio
De Chirico og yngri menn hreyfingarinnar eins
og Max Ernst og Picasso. Klippimyndir voru
engin nýjung en eru skoðaðar í nýju samhengi
og flestir fást við þær innan hreyfingarinnar.
Hluturinn er mikilvægur, kemur í stað eigin-
legrar höggmyndar; fundinn á förnum vegi, bú-
inn til eða keyptur, tekinn í sundur og settur
saman í öðrum tilgangi, furðulegur og ofur-
hversdagslegur.
Súrrealistarnir stríða gegn rökhyggju og
skynsemi, strika út jafnvægið og mæra allt hið
torskilda, villta og frumlega; það gjörbreytti nú-
tímalist. Þeir vilja ná til tilfinninga og líkamlegr-
ar þrár í gegnum listina, ná til hins órökrétta í
manninum sem er einkennandi í ást, kynlífi og
kímni. Þeir breyta kímnigáfunni, opna augun
fyrir hinu fáránlega eða absúrd og gera kynlífs-
byltingu fjórum áratugum á undan 68-bylting-
unni. Þeir gera ekki út á hið holdlega samband
heldur það sem bærist í undirmeðvitundinni.
Þeir opnuðu augu fólks fyrir listsköpun og
hugarheimi hinna andlega sjúku og mikilvægi
annarra menningaheima en þess vestræna; súr-
realistarnir bentu einnig á listastefnur sem voru
fyrirlitnar eins og barokklistina og byggingarlist
Antoni Gaudís. Þeir sýndu fram á fjölbreytileika
fegurðarinnar í listum sem gerði það að verkum
að komandi kynslóðir lærðu að gefa gaum ann-
ars konar list en þeirri sem var algild. Það gjör-
breytti eðli menningar og eyðilagði „smekkinn“,
komandi kynslóðir lærðu að meta smekkleysu.10
Súrrealistarnir láta orð sín nægja, hatrömm
skrif, draumar og þrár verða aldrei framkvæmd;
þeir gera greinarmun á hinu raunverulega og
draumkennda. Einmitt þess vegna var listin svo
öflug hjá súrrealistunum því hún er endurvarp
ofurveruleikans, drauma og upplifana, en er
jafnframt skilrúm milli veruleika og ímyndunar.
Og það er einmitt þetta skilrúm sem bæði Clair
og Sterckx gleyma og gerir að verkum að súr-
realisminn fær á sig bjagaða mynd og er eins
misskilinn og vanmetinn og raun ber vitni. List-
sköpun og nálgun í anda súrrealistanna hafði
djúpstæð áhrif á flesta listamenn, meðvitað og
ómeðvitað, á 20. öld og ekki hvað síst í sam-
tímalist hvort sem um er að ræða, skáldskap,
myndlist, ljósmyndun eða myndbandalist, dans-
list, kvikmyndalist … Áhrif súrrealismans sjást í
Cobrahreyfingunni, Pop-listinni, happenings,
art povera, hjá sitúasjónistum, í líkamslist, per-
formance, að ógleymdum, póstmódernismanum,
með blöndun stíla og listmiðla. Hér er þó aðeins
drepið á brot af þeim djúpstæðu áhrifum sem
súrrealisminn hafði á samtímalist og þau áhrif
ná auðvitað til Íslands.
Asklok fyrir himin
Ýmis merk menningarverðmæti glatast, ekki
einungis sakir fjárskorts, heldur einnig vegna
skammsýni í menningarpólitík og hirðuleysis
gagnvart arfleifð. Þegar stefna í menningarmál-
um einkennist af því að hafa asklok fyrir himin
er hætta á stórslysum.
Er súrrealisminn of aðgengilegur eða óskilj-
anlegur, hlægilega pólitískur dæmdur með aug-
um 21. aldar? Sumir myndlistarmenn innan súr-
realismans eru aðgengilegri og fá lengri biðraðir
en sjálfur æðstiprestur stefnunnar, André Bret-
on; er hann of umdeildur eða einfaldlega of lítt
þekktur? Fást ekki nægilega mörg atkvæði fyrir
hann? Er það ef til vill raunin með suma lista-
menn sem bersýnilega höfðu mikil áhrif á lista-
söguna, að þeir eru ekki alltaf í náðinni hjá yf-
irvöldum í það skiptið? Ræðst það af því hvort
um sé að ræða list eða lágkúru?
Svo virðist sem nokkuð veik mótmæli í Frakk-
landi gegn uppboðinu á einkasafni Breton-
hjónanna bendi til þess að byltingin 68 hafi étið
börnin sín; ef til vill, þegar allt kemur til alls, er
það sjónbylting súrrealismans sem er eina bylt-
ing 20. aldar sem tókst? Sjáum við ekki listina í
dag með augum súrrealistanna? Er ekki súrreal-
íska sjónbyltingin sá veruleiki sem greyptur er í
vitund okkar í dag?
Neðanmálsgreinar:
1 Morin, Edgar: „Pour un Palais du surréalisme.“ Le
Monde, 16. apríl 2003.
2 Dupuis, Jérôme: „Histoire secrète d́une vente surréal-
iste“, L’Express, 20. febrúar, 2003.
3 Upplýsingar um listmunina á heimasíðu listaverkasal-
anna www. Calmelscohen. com: sjá einnig sjónspegil Braga
Ásgeirssonar, „Af menningarverðmætum“, Morgunblaðið,
14. maí 2003.
4 Margantin, Laurent: „Pour une Fondation André Bret-
on“, Le Monde, 5. mars 2003.
5 Dupuis, Jérôme: „Histoire secrète d’une vente surréal-
iste“, L’Express, 20. febrúar, 2003.
6 Firmin-Didot, Catherine: „Pour les surréalistes, la not-
ion d’art est secondaire. „Télérama [aukablað gefið út í til-
efni af samnefndri sýningu í Pompidou-safninu í París, 6.
mars til 24. júní], mars 2002.
7 Clair, Jean: „Le surréalisme et la démoralisation de
l’Occident.“ Le Monde, 21. nóvember, 2001.
8 Sterckx, Pierre: „Un feu d’artifice avorté“. Télérama
[aukablað gefið út í tilefni af samnefndri sýningu í
Pompidou-safninu í París, 6. mars til 24. júní], mars 2002.
9 Vísa til nauðsynlegrar lesningar. Yfirlýsingar. Evrópska
framúrstefnan. Marinetti, Majakovskij, Marc, Tzara, Breton
o.fl. [Lærdómsrit Bókmenntafélagsins]. Íslenskar þýðingar
og skýringar eftir Áka. G. Karlsson, Árna Bergmann og
Benedikt Hjartarson sem jafnframt ritaði inngang og tók
saman. Ritstjóri Vilhjálmur Árnason. Hið íslenska bók-
menntafélag, Reykjavík 2001.
10 La Révolution Surréaliste. [Sýningarskrá gefin út í til-
efni af samnefndri sýningu í Pompidousafninu í París, 6.
mars til 24. júní 2002], ritstjóri og sýningarstjóri Werner
Spies, mars 2002.
Höfundur er listfræðingur.
Man Ray: Salernið (Les Toilettes), 1929.
Úr einkasafni Bretons.
Muray Nickolas: Frida Kahlo, 1938.
Úr einkasafni Bretons.
André Breton, árið 1924 (ljósmyndari
óþekktur). Úr einkasafni Bretons.
Jean Arp: Konan(La Femme), 1927.
Úr einkasafni Bretons.