Lesbók Morgunblaðsins - 11.10.2003, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 11. OKTÓBER 2003 11
Eru kynþættir ekki til?
SVAR: Rannsóknir hafa sýnt að meðal-
munur á erfðaefni manna er 0,075%. Ef
tveir einstaklingar eru valdir af handahófi
úr mannkyninu þýðir það að 99,925% af
erfðaefni þeirra er að meðaltali eins. Sam-
anborið við flestar aðrar spendýrategundir
er maðurinn (Homo sapiens) óvenjulega
einsleitur í skilningi erfðafræðinnar. Með-
almunur á erfðaefni simpansa er til dæmis
fjórum sinnum meiri, þótt þeir séu mun
færri og lifi eingöngu á afmörkuðum svæð-
um í regnskógum Afríku.
Þrátt fyrir erfðafræðilega einsleitni virð-
ast menn almennt telja að útlitsmunur á
mannfólki sé mikill, sérstaklega hvað varðar
húðlit, háralit, andlitslag og líkamslögun.
Þetta er þó augljóslega háð því að við erum
vön að taka eftir þessum mun en tökum til
dæmis síður eftir mun á einstaklingum af
annarri dýrategund. Tilhneiging okkar til að
gera mikið úr þessum mun vex líka af því að
hann tengist oft öðrum mun sem stafar af
mismunandi umhverfi og menningu án þess
að um neinar líffræðilegar erfðir sé að ræða.
Í huga margra er útlitsmunur á mönnum
ranglega talinn endurspegla djúpstæðan
erfðafræðilegan mun. Sú staðreynd að ein-
staklingar hafa tilhneigingu til að vera líkir í
útliti innan hópa, en ólíkir á milli hópa, hef-
ur síðan ýtt undir þá hugmynd að hægt sé
að skipta mannkyninu upp í nokkra erfða-
fræðilega sundurleita kynþætti.
Flokkun manna í kynþætti var fyrst og
fremst stunduð af fræðimönnum á fyrri
hluta 20. aldar. Yfirleitt þótti þá nægilegt að
hópar sýndu mismunandi tíðni í einhverju
útlitseinkenni sem talið var arfgengt til að
réttlæta skiptingu í ólíka kynþætti. Sumir
gerðu ráð fyrir að til væru þrír kynþættir
sem samsvöruðu íbúum Afríku, Asíu og Evr-
ópu. Aðrir töldu slíkt flokkunarkerfi ekki ná
utan um allan fjölbreytileika í útliti mann-
hópa og bættu við sérstökum kynþáttum
fyrir frumbyggja Ameríku, Ástralíu, Mel-
anesíu og fleiri hópa.
Eftir á að hyggja má segja að að-
ferðafræði þessara manna hafi verið illa
ígrunduð og skilgreiningar þeirra á kyn-
þáttahugtakinu loðnar. Niðurstaðan varð sú
að búin voru til mörg ólík flokkunarkerfi þar
sem heildarfjöldi kynþátta taldist allt frá 3
og upp í 64 eftir því hvaða fræðimaður átti í
hlut.
Þrátt fyrir augljósa galla náði kynþátta-
hugtakið, og sérstaklega hin þríþætta flokk-
un í „svarta“, „hvíta“ og „gula“ kynþætti,
sterkri fótfestu í huga almennings og stjórn-
valda. Þannig hefur hún haft og heldur
áfram að hafa úrslitaáhrif á lífsgæði og af-
komumöguleika einstaklinga um allan heim.
Sömuleiðis er flokkun af þessu tagi alloft
notuð í opinberum gögnum um fólk.
Á undanförnum áratugum hefur gagnrýn-
isröddum hins vegar fjölgað mjög og nú orð-
ið vita margir að skipting mannkynsins í
kynþætti er ekki lengur talin vísindalega
gild, þótt færri geti ef til vill útskýrt hvers
vegna svo sé. Líklegt er að spurningin sem
hér er svarað sé sprottin af eðlilegri óvissu
um þetta rótgróna flokkunarkerfi sem erfða-
vísindin hafa kollvarpað.
Í líffræðilegum skilningi ættu kynþættir
að jafngilda deilitegundum eða undirteg-
undum (e. sub-species), en með því er átt
við hópa innan tegundar sem hafa verið ein-
angraðir hver frá öðrum nógu lengi til að
merkjanlegur erfðafræðilegan munur komi
fram. Eitt gleggsta dæmið um slíkt er und-
irtegundir hunda sem talsvert hefur verið
fjallað um á Vísindavefnum.
Í þróunarfræði er gert ráð fyrir því að
slík kvíslun innan tegundar sé forleikur að
því að ný tegund myndast þegar einn hópur
sker sig nægilega úr til þess að ein-
staklingar úr honum geta ekki lengur átt
frjó afkvæmi með einstaklingum úr öðrum
hópum.
Tegundum er þó ekki öllum skipt upp í
undirtegundir. Slík skipting er bara talin
eiga við þegar erfðafræðilegur munur á hóp-
um er meiri en 25–30% af samanlögðum
erfðabreytileika tegundar. Þegar litið er
nánar á fyrrnefndan breytileika meðal
manna (0,075% samtals), þá kemur í ljós að
85% af honum eru milli einstaklinga innan
sömu hópa, um 6% eru á milli hópa innan
sömu álfu og aðeins um 9% eru á milli íbúa
ólíkra álfa. Engir hópar manna frekar en
annarra tegunda eru hins vegar nákvæm-
lega eins í erfðafræðilegum skilningi.
Í stuttu máli þýðir þetta að erfðafræðileg-
ur munur á hópum manna er hvergi nógu
mikill til að réttlæta það að líffræðingar
mundu skipta slíkri tegund í undirtegundir
eins og gert er með ýmsar aðrar tegundir.
Niðurstaðan er þá sú að kynþáttahugtakið
er ekki nothæft til að lýsa hópaskiptingu
mannkyns. Frá sjónarhorni vísinda er rétt-
ara að notast við hugtakið stofn (e. popula-
tion) í þessu samhengi, en það er hópur ein-
staklinga, sem vegna nálægðar eða annarra
skilyrða, eru líklegir til að eignast saman af-
kvæmi. Stór kostur við þetta hugtak er
sveigjanleiki, sem endurspeglar vel veru-
leika lífheimsins. Þannig væri til dæmis
hægt að líta á íbúa Akureyrar sem stofn, en
einnig mætti líta á íbúa Norðausturlands
sem sérstakan stofn, eða íbúa Íslands, eða
íbúa Evrópu, en tegundin sjálf er stærsti
stofninn.
Stofnar þurfa ekki endilega að vera af-
markaðir vegna landfræðilegrar legu, heldur
geta trúarbrögð til dæmis orðið til þess að
einangra sérstaka stofna í samfélagi manna,
samanber til dæmis mormóna eða amish-
menn. Ljóst er einnig af þessum dæmum að
stofnar eru mjög misjafnlega afmarkaðir.
Í dag nota nánast allir mannfræðingar,
líffræðingar og læknar hugtakið stofn í
rannsóknum sem fela í sér að flokka mann-
fólk í líffræðilega merkingarbæra hópa. Með
tímanum munu fjölmiðlar, stjórnmálamenn
og almenningur vonandi átta sig á því að
búið er að gefa hugtakinu kynþáttur vís-
indalegt dánarvottorð.
Agnar Helgason, líffræðilegur
mannfræðingur hjá ÍE.
ERU KYN-
ÞÆTTIR
EKKI TIL?
Hvar finnst kvikasilfur í náttúrunni, hvaðan kem-
ur orðið róni yfir drykkjumann, hvernig myndast
prótín í líkamanum, hvaða orð er hægt að lesa bæði aftur á bak og
áfram og hvert er vitrasta dýr í heiminum fyrir utan manninn? Þessum
spurningum og fjölmörgum öðrum hefur verið svarað að undanförnu á
Vísindavefnum og hægt er að lesa svörin á slóðinni www.visindavef-
ur.hi.is.
VÍSINDI
Yfir mér hangir kristallinn
klasar af tárum
í kyrru lofti
speglarnir kljúfa
hold mitt dökknar
bíð í forsalnum
sé mig í glerinu
endurspeglast
sé mig í glerinu
yfirgefna
geng fram og til baka
í draumi
skipti hvorki
um föt né skoðun
ég er blind
hef starað of lengi á sólina
Konungsilmurinn
er enn í hári mínu
SÚ SEM
ÁÐUR VAR
Sú sem áður var
gekk um þessa sali
starði í þessa spegla
leitaði lýta á lærum sér
opnaði skápinn hans
hellti úr þessari karöfflu
hugur hennar lagði úr höfn
í leit að landslagi
þar sem þú gætir stansað
og valið henni gjöf
vetrargosa pressaðan milli
blaðsíðna
frosna fugla í búri
stundirnar liðu við
varðveislu holdsins
hárgreiðslunnar, andlitsins,
vöðvanna
þar til hún lagði frá sér burstann
og fannst hún heyra fjarveru þína
einsog þú hefðir ekki kinkað kolli þegar
þú mættir henni í garðinum
eða tekið frá sæti
næst þér við borðið
nú geng ég um þessa sali
og skoða speglana
hlusta á strengjaslátt
kliðandi gosbrunna
þessi lýti í glerinu
andlit hennar lærin
þakin silfri
vofan fylgir mér
til rekkju þinnar
JANE URQUHART
ÞÝÐANDI
INGIBJÖRG HARALDSDÓTTIR
Jane Urquhart er kanadískur rithöfundur. Hún á að baki fjórar ljóðabækur og jafnmargar skáldsögur,
auk fjölda greina um bókmenntir og menningu. Hún les úr ljóðum sínum í Máli og menningu á Lauga-
veginum á morgun kl. 16.30.
SPEGLASALUR