Lesbók Morgunblaðsins - 11.10.2003, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 11. OKTÓBER 2003
I.
P
ÉTUR í tunglinu eftir Arnold
Schönberg (1874–1951) og Ham-
arinn herralausi eftir Pierre Bou-
lez (1924–) eru óumdeilanlega
öndvegis-söngverk 20stu aldar.
Ekki er hlutur spilaranna síðri;
það er ekki á færi nema afburða-
manna í hljóðfæraleik að flytja
þessi verk svo ánægja sé á að hlýða.
Verkin eru mjög erfið, bæði tæknilega og
hvað túlkun varðar. Það er ekki heiglum hent
að syngja þau bæði á sömu tónleikum.
En eftir að hafa heyrt dönsku söngkonuna
Helene Gjerris á Caput-tónleikum í fyrra, þar
sem hún flutti verk eftir færeyska tónskáldið
Sunnleif Rasmussen, sem þá nýlega hafði feng-
ið tónlistarverðlaun Norðurlanda. Góð var hún
þá; raunar betri en góð: frábær.
Ég er sannfærður um að væntanlegir tón-
leikar verða meiriháttar viðburður.
Pierrot lunaire hefur verið flutt hér áður.
Það var á Listahátíð 1980 og er mér sá flutn-
ingur Kammersveitar Reykjavíkur, undir
stjórn Paul Zukofskys, mjög minnisstæður.
Ruth Magnússon flutti lögin af magnaðri snilld,
og sama var að segja um hljóðfæraleikinn. Það
voru tímamót í íslenskri tónlistarsögu, líkt og
þegar 9. sinfónía Beethovens var flutt hér í
fyrsta sinn.
Pierrot er samið árið 1912 og frumflutt í
Berlín sama ár. Síðan hefur þetta verið þekkt-
asta verk Schönbergs og það vinsælasta ásamt
strengjasextettinum Ummyndaðri nótt eða
Verklärte Nacht.
Tónlistin í Pierrot Lunaire hafði, vegna ein-
stæðrar fegurðar og frumleika, mikil áhrif á
önnur tónskáld; þar á meðal Stravinsky (Þrjú
japönsk ljóð), Ravel (Þrír söngvar við ljóð Mall-
armé og Söngvar frá Madagaskar) og jafnvel
má greina enduróm frá Pierrot hjá Puccini í óp-
erunni Turandot. Og svo eru áhrifin yfirþyrm-
andi hjá nemendum meistarans þeim Alban
Berg (Wozzeck) og Anton Webern (ýmis söng-
lög).
Ljóðin, voru gefin út árið 1884, og þau eru
eftir belgíska skáldið Albert Giraud (1860–
1929), en þýsku þýðinguna gerði Otto Erich
Hartleben. Þau eru til í prýðilegri íslenskri
þýðingu Þorsteins Gylfasonar og er þau að
finna í ljóðaþýðingasafni hans Sprek á reka.
Kvæðin eru ekki sungin heldur mælt fram.
Schönberg samdi Pierrot fyrir leikkonuna Al-
bertine Zehme, sem frumflutti verkið hvítförð-
uð, klædd í trúðsbúning, en spilararnir léku
bak við svart forhengi á sviðinu. undir stjórn
höfundar.
Schönberg fyrirskrifar Sprechstimme eða
talrödd. Lögin eru nákvæmlega nóteruð, í tón-
hæð, rytma og styrkleika.
Hann segir, í formála, að túlka beri rytmann
nákvæmlega.
En svo skal ekki syngja heldur mæla fram.
Snerta beri tónhæðina örstutt og yfirgefa hana
með því að láta „laglínuna“ hníga eða rísa, eftir
því sem samhengi segir fyrir um. Hann talar
um „Sprechmelodie“ eða tal(lag)línu.
Hann ætlast til flutningsmáta sem er milli
söngs og tals. Söngles, tón (eins og við þekkjum
hjá prestum í kirkjunni) talsöngur, hálfsöngur,
gæti þetta heitið á okkar máli og er þekkt í tón-
list; í ýmsum myndum, til dæmis resitatífið í
óperunni.
Þá má einnig minna á að Debussy skóp söng-
línur sem spruttu af hrynjandi, risi og hnígandi
franskrar tungu, í óperunni Pelleas og Mel-
isande.
Og alltaf hafa verið til melodrama, en það
merkið að lesið sé með hljóðfæraundirleik.
Það vill svo til að við Íslendingar þekkjum
þetta fyrirbrigði: rímurnar voru hvorki sungn-
ar né talaðar heldur kveðnar. Kveðandin er
milli tals og söngs, hallast stundum að söngn-
um, stundum að tali, eftir því sem túlkun text-
ans krefst.
Þetta ásamt öðru, gefur verkinu ákveðinn
leikhúsblæ: það er syrpa einhvers konar kabar-
ettatriða.
Verkið greinist í þrjá þætti, sjö ljóðasöngvar
í hverjum, 3 x 7-helgar tölur, og hér geta talna-
spekingar ráðið í dulrúnirnar ef einhverjar eru.
Fyrsti hlutinn fjallar einkum um tunglveik-
ina; Tungldrukkin heitir upphafslagið: „Vín
sem augu okkar teyga …“, annar hluti um
draugalegar og fáránlegar hugsýnir: Nótt heit-
ir fyrsta lag annars hluta: „Hrikasvartar
hreistursvængjur …“, en þriðji hlutinn fjallar
um heimþrá og söknuð eftir því sem var: „Þú
gamli ilmur gleymdra daga …“ Þetta er klikk-
aður súrrealismi, svonefndur „décadence“ í
bókmenntum, sem aðdáendur franska skáldsins
Baudelaire stunduðu; úrkynjunar- eða eyðing-
arstefna sögðu góðborgarar.
Tvíræður gálgahúmor, uppgerðarbrjálsemi,
fjarrænn fáránleiki, óbeislaðar hvatir og skynj-
anir, trúðslegar ímyndanir sem segja bæði allt
og ekkert, birtist í þessum skáldskap sem tón-
listin endurspeglar.
Kvíði eða feigðargrunur, rótleysi, óöryggi
birtist víða. Fyrri heimsstyrjöldin var ekki
skollin á, en menn vissu, og fundu á sér, að eitt-
hvað ægilegt var í aðsigi.
Með röddinni leika flauta (og pikkólóflauta)
klarínetta (og bassa-klarínetta), fiðla (og víóla)
selló og píanó. Mismunandi hljóðfærasamsetn-
ingar eru við lögin þannig að hvert lag hefur
sérstakan lit, eða hljómblæ.
Þannig leika allir í fyrsta laginu nema klarin-
ettan. Í næsta lagi á eftir er það sellóið sem
þegir. Í Guggnu þvottakonunni leika flautan,
klarinettan og fiðlan með röddinni. Í Sjúka
tunglinu fléttast saman röddin og flautan, hinir
þegja, og er það eitt fallegasta atriðið.
Krossar er venjulegt sönglag með píanóund-
irleik en eftirmála lagsins leika hin hljóðfærin.
Hvernig er tónmálið? Þetta er músík sem
ekki er í neinni sérstakri tóntegund. Svokölluð
atónal músík. Schönberg sjálfur var mikið á
móti þessari nafngift. Atónal merkir engir tón-
ar en hér er um að ræða tónlist sem ekki stend-
ur í dúr eða moll, hvorki í A-dúr eða cís-moll
svo dæmi sé tekið.
Schönberg vildi láta kalla þetta pantónal
músík. Þetta eru tónhendingar sem hafa engan
grunntón, sem ekki flokkast í neinn hefðbund-
inn Dúr eða moll.
Kannski voru allir tónar grunntónar, kannski
enginn.
Nú er fásinna að stilla upp tónal og atónal
sem andstæðum. Einn tónn er ekki í neinni tón-
tegund, tveir tónar, ekki heldur þeir mynda
bara tónbil. En þegar þrír tónar eru leiknir í
röð, þá er fyrst hægt að skera úr um hvort þeir
rúmast innan marka Dúr- og moll-kerfisins.
Stríðir hljómar eru mikið notaðir og ekki
leystir upp í blíðari hljóma eins og venja hafði
verið. Schönberg leit svo á að það væri eðlilegt
framhald hinnar hefðbundnu hljómanotkunar.
Ómblíðir hljómar og ómstríðir væru ekki and-
stæður heldur tvær hliðar á sömu myntinni.
Svo eru hljómar mismunandi blíðir og mis-
munandi stríðir, hafa litagildi: eru mismunandi
ljósir eða dökkir.
En umfram allt er stíll verksins kontra-
punktískur: tvær eða fleiri jafnréttháar raddir
hljóma á sama tíma.
Hendingar eru óháttbundnar, mislangar og
rytminn er oftast flókinn; fljótandi, án heyr-
anlegs púls–slags.
En þrátt fyrir margt nýstárlegt, sem í mín-
um eyrum hefur haldist ferskt fram á þennan
dag, þá eru tengslin við fortíðina sterk. Schön-
berg var kallaður íhaldsmaðurinn mikli af
aðdáendum sínum og samherjum.
Eitt lagið heitir Vals eftir Chopin og auðvitað
er það skrumskældur vals.
Í píanóverkinu Carneval, sem er bálkur smá-
laga, eftir Robert Schumann heitir eitt lagið
Chopin. Það samdi Schumann í stíl Chopins,
svo algjörlega, að lagið er líkara Chopin en
nokkuð það sem Chopin samdi sjálfur. Hér
beitir Schönberg svipaðri aðferð. Kvöldlokkan
er líka hægur vals – Vínarvals.
María mey minnir á barokktímann; gangandi
bassi (eins og í djassinum) og yfir hann fléttast
saman tvær raddir í kontrapunkti. Ég gæti
hugsað mér að h-moll Prelúdían úr fyrra hefti
Velstillta píanósins eftir Bach sé fyrirmyndin.
Og fleira er sótt í barokkstílinn: Nótt er ein-
hvers konar „passacaglia“, síendurtekin lag-
PIERROT OG
Stórvirki 20. aldar nefnast tónleikar í Tíbrár-röð Salarins er fara fram á miðvikudaginn kemur kl. 20 en þar mun Ca-
put-hópurinn ásamt Helene Gjerris, mezzósópran frá Danmörku flytja tvö af öndvegissöngverkum aldarinnar, Pétur
í tunglinu eftir Arnold Schönberg og Hamarinn herralausa eftir Pierre Boulez. Í þessari grein er fjallað um verkin.
Nótur Boulez.
Nótur Schönbergs.
Arnold Schönberg
E F T I R AT L A H E I M I
S V E I N S S O N