Lesbók Morgunblaðsins - 11.10.2003, Blaðsíða 5

Lesbók Morgunblaðsins - 11.10.2003, Blaðsíða 5
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 11. OKTÓBER 2003 5 arþykkni“ töfrasögunnar, frá gyðinglegri launspeki, um arabísk og býsantísk fornrit, til andabóka síðmiðalda og galdrakvera árnýjald- ar, – tengslaflókinn er slíkur að útilokað er að ákvarða orsakir og afleiðingar, enda er ólíkum hefðum steypt saman á óreglulegan hátt: guð- um og djöflum frá Babýlon, Egyptalandi, Per- síu, Grikklandi og Palestínu, máttarnöfnum úr löngu dauðum tungumálum, – arabískri stjörnuspeki, hebreskum þjóðsögnum, kabala, kaþólskri guðfræði og eldfornri sígaunavisku. Þessum hefðum er blandað saman á óreglu- legan hátt, nöfn og skilríki einstakra anda eru ólík frá einu riti til annars, spillt og afmynduð, englar verða að djöflum og öfugt, tignarstigar og textarunur umbreytast, oft fyrir misskiln- ing og ófullkomnar þýðingar, en undir niðri býr ákveðin heimsmynd, hefðföst töfrasýn sem birtist okkur í nöfnum ímyndaðra galdrameist- ara, Mósesar, Enóks, Zóróasters, Hermes Trismegistus, Jóhannesar Fásts – og Lofts Þorsteinssonar. Sagan um Galdra-Loft sýnir að hugmyndir um máttarbók, lykil allra galdrarita, höfðu á átjándu öld safnast saman í íslenska stórsögn með rætur í hugarheimi raunverulegs fólks. Hvort sem bók þessi var hugarfóstur eða veru- leiki þá átti hún sér flókin drög eftir heimildum að dæma; úlfheiðin stef fléttast saman við and- astefnur af blendnum uppruna, suðræn töfra- myndaskrif og bænarsæringar með miðalda- rætur. Þessi gögn varpa ljósi á blætisdýrkun skrifa og bóka því galdraskræður virðast hafa vakið geig, jafnvel ofsaskelfingu um langt skeið. Þess voru jafnvel dæmi að íslenskir menn væru á sautjándu öld hýddir eða brennd- ir fyrir það eitt að luma á galdrakveri. Sumarið 1639 ályktuðu íslenskir alþingis- menn að hýða skyldi Odd Jónsson úr Árnes- sýslu fyrir stafamyndir og rúnabókstafi sem á honum fundust. Skyldu rúnablöðin vera „brennd fyrir hans andliti“ og hann víkja til annarrar sveitar. Oddur bar hýðinguna vel, eft- ir annálum að dæma, því ekkert æðruorð heyrðist til hans fyrr en reykinn af galdrablöð- unum lagði fyrir vitin á honum. Þá sagði Odd- ur: „þat veit kreistr minn eg þoli þat ecki, eng- ann hlut mælti hann annann, nema íllt eitt…“ Nær fjórum áratugum síðar var Strandamað- urinn Jón Pálsson hýddur næst lífi fyrir sams konar afbrot. Fundust hjá honum níu papp- írsblöð með óvenjulegum táknum, stefnum og formálum, en öll skyldu brennd „fyrir nösum þess drengs Jóns Pálssonar undir eins og hann skal straffið út taka“. Ekki er getið um fleiri bókabrennur á sautjándu öld, en þögn heimilda er stundum mælskari en mörg orð. „Þegar upp komst um galdramenn, og galdrabækur þeirra náðust,“ ritaði Ólafur Davíðsson (1940), „voru þær brendar fyrir vitum þeirra sjálfra, og … hefur slíkur reykur eflaust ekki verið talinn sem hollastur.“ Rætt er um brunafár enda hafa örfá galdrakver varðveist frá sautjándu öld. Slíkir atburðir voru ekkert einsdæmi á Ís- landi því bruna- og galdrabækur ruddu sér til rúms í evrópskum töframálum þegar á fyrri hluta fjórtándu aldar. Hafa verður í huga að ákveðin töfraform tengdust lítúrgíu kirkjunnar á miðöldum, tíðatöfrar sem svo kallast, enda virðast prestlærðir menn hafa lagt stund á slík- an galdur. Þeir einir höfðu lærdóm til að stúd- éra fornar töfrabækur og voru líklegri en leik- menn til að blandast árum og öndum, oft með hörmulegum afleiðingum því yfirvöld brugðust oft hart við. Í páfabréfi 1326 eða 1327 gegn villutrú, Super illius specula, er kristnum mönnum til dæmis veitt átta daga dvöl til að af- henda töfraskrár sínar, að viðlagðri bannfær- ingu, en ritin skyldu brennd umsvifalaust. Nútímafólk hlýtur að velta fyrir sér af hverju töfrabækur vöktu slíkt uppnám. Svör liggja ekki á lausu enda hafa fáir rannsakað inntak þeirra og hlutverk til hlítar, fyrr en á allra síð- ustu árum, auk þess sem fornar heimildir stangast á. Heilagur Tómas frá Aquino (d. 1274) taldi til dæmis að bækur töframanna hefðu engan mátt í sér sjálfum, en sé horft til annarra miðaldahöfunda kemur í ljós að þeim var eignað yfirnáttúrulegt galdramagn. Töfra- kverið er samkvæmt þeim bók og töfur, helgi- munur sem líkja má við kirkjulegar helgisiða- bækur er tengdu saman texta (völd og sannindi) og framsetningu (sem virkjaði völd hans og sannindi). Bækur þessar voru oft vígð- ar því til staðfestu að í þeim byggi andlegt vald, bókin sem slík var hluti af flóknu rítúali, jafn- heilög og samfléttuð framsögn og texta. Hafa verður í huga að mörk þessara bóka eru óljós sem sjá má af því að í töfraskræðum síðmiðalda standa hlið við hlið stefnur engla, ára og anda af óákveðnum uppruna, – og guðsorðabænir um vald yfir yfirnáttúrlegum öflum. Töfra- skræðan var vígð með hliðstæðum hætti og helgisiðabækur, enda töldu margir að hún fæli í sér töframagn, þótt vafi léki á hvers eðlis mátt- ur hennar væri, og hvar mörk anda og bókar lægju. Því til staðfestu má nefna sögn eina af heil- ögum Anton, erkibiskupi í Flórens, sem mikil áhrif hafði á höfunda Nornahamarsins. Hermt er að biskupinn hafi dag einn lagt eld í sær- ingabók við messu, en samstundis dimmdi í lofti svo fólk fylltist skelfingu. Sagði Anton að bók þessi hefði verið messuvígð til særinga og djöflastefna svo fjöldi ára ætti sér þar híbýli. Athöfn hans var því jafngild útrekstri eða ex- orsisma; blöð bókarinnar voru í bókstaflegum skilningi óhrein eða flekkuð. Sömu hugmyndir um að djöfulsárar gætu smitað eða búið í bók- um kemur víðar fram. Michael Scot segir til dæmis frá töfraskræðu sem byggð var öndum er hrópuðu í hvert sinn sem hún var opnuð: „Hvað vilt þú? Hvers leitar þú? Hver eru fyr- irmæli þín? Segðu hvað þú vilt og það mun samstundis verða gert.“ Eftir þessu að dæma var bókin bústaður illra afla, gædd neikvæðri bannhelgi, smitvaldur og flekkunarbrunnur. Menn brugðust við henni sem hluttekju hins illa, hún var rannsökuð, fundin sek og hún brennd líkt og um einstakling væri að ræða. Íslenskar galdrarúnir Rúnir hafa alið af sér misfagra drauma. Á sautjándu öld voru til dæmis settar fram til- gátur um að galdramenn hefðu af eigin ramm- leik spillt gömlum rúnum með strikum og punktum, þetta væru djöfulleg merki, – því hver kunni að finna upp á slíku nema Djöfull- inn? var spurt. Í heimild frá níundu öld er þess getið að Norðmenn skrái kvæði sín, galdra og spádóma með rúnum, en löngu áður tengdust þær yfirskilvitlegum öflum; í sænskri rúna- ristu frá sjöttu öld er sagt „rúnar (ek) fái reg- inkunnar.“ Samskonar hugmynd kemur fram í Hávamálum þar sem spurt er að rúnum „inum reginkunnum/ þeim er gerðu ginnregin/ og fáði fimbulþulur,“ en orðið „reginkunnur“ mun merkja „goðkynjaður“. Rúnirnar báru sérstök nöfn sem hafa fylgt þeim aftan úr grárri forneskju. Sex þær fyrstu hétu til dæmis fehu, uruz, thurizas, anzuz, ra- idho og kaunaz á forn-germönsku, en á Íslandi urðu þessi heiti að Fé, Úr, Þurs, Óss, Reið og Kaun. Sum nafnanna féllu í gleymsku með rún- um sem hurfu en aðrar héldu heitum sínum. Sumar breyttu þó um nafn eða merkingu, svo sem Úr er merkir járngjall eða úrkomu á með- an uruz vísar á uxa. Fjórða rúnin var í önd- verðu höfð um nefkveðið a og merkir ás eða goð, en seinna tengdist hún ó og var nefnd Óss sem vísar á fljótsós eða ármynni. Önnur íslensk rúnanöfn voru Hagall, Nauð, Ís, Ár, Sol, Týr, Bjarkan, Maður, Lögur og Ýr. Ýmsar heimildir eru til um nöfn rúna en þeirra merkastar eru fjögur rúnakvæði frá miðöldum, þýskt, engilsaxneskt, norskt og ís- lenskt. Það fyrsta, nefnt Abecedarium Nordmanicum, er til í svissnesku handri frá ní- undu öld, skrifað á þýsku af lærisveini Hrab- anus Maurus. Engilsaxneska kvæðið hefur verið rakið til loka tíundu aldar en kann að vera eldra. Norska kvæðið mun aftur á móti vera frá lokum tólftu aldar og er náskylt því íslenska sem er sennilega frá fimmtándu öld. Í hand- ritum er það nefnt Þrídeilur af því að þrjú vísu- orð eru höfð um hverja rún. Því hefur verið haldið fram að kvæði þessi séu rímaðar minn- isgreinar, orðaleikir, en líklegra er að þau búi yfir lyklaðri vitneskju sem erfitt er að ráða í nú á dögum. Sé horft til eldri heimilda, svo sem rúnatals Hávamála, frá níundu öld, virðist sem rúnir hafi tengst göldrum og helgisiðum að fornu. Greint er frá því hvernig Óðinn hékk í vind- stroknum aski níu nætur án matar eða drykkjar; hann nýsist niður, skyggnist, og nemur upp rúnir, hann er frá sér numinn, æp- andi, segir í kvæðinu. Að auki nemur hann níu fimbulljóð og fær drykk af dýrum mjöð, vex að þroska og visku, öðlast kraft til orðs og æðis. Allt vísar þetta á vígslu töframeistara sem gengur á táknrænan hátt um dauðans dyr og nemur leyndardóma alheimsins í formi rúna. Óðinn hangir dægrum saman í heimstrénu, fastar til matar og drykkjar, særður spjóti og gefinn sjálfum sér, uns hann kemst í annarlegt ástand, megin hans brýst úr viðjum, heimur valds og þekkingar opnast hinum pínda. Þessi vígsla hefur sjálfsagt vísað á fornan helgisið þar sem menn reyndu að öðlast hlutdeild í reynslu guðsins. Í ljósi þess er gild ástæða til að draga hefðbundna skiptingu töfraseiðs og rúnagaldurs í efa, en samkvæmt henni var seið- ur tilfinningalegs eðlis, reistur á algleymi og leiðslu, gagnstætt galdri sem byggist á vilja og vitsmunum, formálum og rituðum táknum. Bæði hugtökin vísa á söng eða muldur, munn- legan gjörning, auk þess sem verksvið þeirra renna oft saman, til dæmis í Ynglinga sögu, en í henni er sagt að Óðinn hafi af seið sínum mátt „vita örlög manna og óorðna hluti, svo og að gera mönnum bana eða óhamingju eða vanheil- indi, svo og að taka frá mönnum vit eða afl og gefa öðrum.“ Slíkar listir mátti fremja með rúnum samkvæmt öðrum heimildum svo senni- legt er að seiður og galdur hafi upphaflega fléttast saman í heiðnum helgiathöfnum. Í öðrum íslenskum fornkvæðum má finna at- hyglisverða kafla um goðsöguleg tengsl rúna, svo sem í Rígsþulu, þar sem rúnaviska er talin uppspretta andlegs og félagslegs valds; Konur ungur kann mönnum bjarga, eggjar deyfa og ægi lægja fyrir tilstilli „ævinrúna“ og „aldur- rúna“. Kon[ung]ur nær æðstu völdum eftir að hafa sigrað Ríg jarl í rúnavisku, enda gerði hún honum kleift að nema klök fugla, kyrra elda, lægja sorgir og magna sig afli átta manna. Kvæðið Sigurdrífumál lýsir rúnakennslu sem Sigurði Fáfnisbana var veitt ungum, og í Skírn- ismálum er greint frá álögum sem sendiboði Freys leggur á Gerði, með atbeina rúnastafa. Íslensk dróttkvæði innihalda einnig lýsingar á yfirskilvitlegum áhrifamætti rúna, svo sem vís- ur Egils Skallagrímssonar, en í sögu hans er meðal annars að finna merkilega frásögn af bölbæn sem rist var með rúnum á níðstöng. Eftir Hávamálum að dæma var rúnagaldur munnlegur og efnislegur gjörningur. Fram- kvæmd hans virðist hafa einfaldast þegar tímar liðu, til dæmis hvað varðar vígslu galdra- manns, en einhvers konar sjálfsmögnun hefur eftir sem áður verið nauðsynleg. Sumir hafa vafalaust fylgt fordæmi Óðins, aukið megn sitt með því að ofurselja sig óblíðum höfuðskepnum – eldi, vindi, regni og frostéli, reynt þol sitt með föstu, meiðslum, einveru og harðrétti líkt og rúnaguðinn forðum. Í Ketils sögu hængs er til dæmis greint frá því að víkingur einn, sem dýrkaði árhaug, hafi skorað Ketil á hólm. Hvarf Ketill þá til skógar, settist á árhauginn og tók óvarinn í mót hagli og hríð, enda huldi snjór hann allan þegar menn komu að. Sigraði hann víkinginn að svo búnu. Hér er sjálfsagt vísað til sjálfsmögnunar því Ketill nær tökum á anda árhaugsins með þrautseiglu sinni. Sá sem undirgekkst hefðbundna vígslu hefur glímt við þursinn með því að fasta í þrjá eða 3x3 daga, berskjaldaður fyrir veðri og vindum, einn síns liðs, særður og heftur í ákveðinni stellingu líkt og Óðinn forðum. *** Saga rúnastafrófsins hefur verið uppspretta stórfenglegra hugarburða öldum saman, menn hafa reist himnahallir úr rúnastöfum, frá Jo- hannes Magnus og Bureus hinum sænska, en sá síðarnefndi lagði grunn að vísindalegri rúna- fræði, jafnframt því sem hann notaði rúnir við töfra og í dulspekilegu skyni. „Virðist réttmætt að tala um eins konar dulspeki“, ritar Einar Ólafur Sveinsson (1962), en um hana eru litlar og óöruggar heimildir þótt hér og þar megi nema glampa af henni. „Svo er að sjá sem rún- irnar innibindi ýmsa krafta í hreinleik þeirra, og frá þeim stafi dularfull áhrif“, taldi Einar Ólafur, þær hafi verið „eins konar innviðir allr- ar tilveru“. Í þessum greinaflokki verður hugað að fræð- um hverrar rúnar um sig, táknaslóðum sem liggja um fornrit og rúnasteina til elstu heim- ilda. Tekið skal fram að þessi aðferð er oft vörð- uð tilgátum sem æxlast hafa af öðrum tilgátum. Hið eina sem túlkandinn getur gert sér vonir um er að skýringar hans búi yfir samhengi raka og ályktana. Getið verður gagna um hverja rún, vitnað í uppástungur fræðimanna sem rúnaspekinga, en þess gætt jafnan að les- endur geti skilið á milli fróðleiks og skoðana; hvenær vikið er af fjölfarinni þjóðbraut út á skógarstíga tengsla og túlkana. Mörk rúna- speki og táknfræði kunna að vísu að verða óljós, en nauðsynlegt er að leyfa hug sínum að leika á hvörfum og skyggnast um. Brigðulausri trúartryggð, hvort heldur dulspeki eða vísinda, er hafnað, enda eru heimildir iðulega af skorn- um skammti. Morgunblaðið/Ásdís „Óðinn hangir dægrum saman í heimstrénu, fastar til matar og drykkjar, særður spjóti og gefinn sjálfum sér, uns hann kemst í annarlegt ástand, megin hans brýst úr viðjum, heimur valds og þekkingar opnast hinum pínda.“ Höfundur er dósent í íslenskum bókmenntum við Háskóla Íslands.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.