Lesbók Morgunblaðsins - 11.10.2003, Blaðsíða 13

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 11. OKTÓBER 2003 13
Á
STRALINN Murray Bail
segist aldrei fara á bók-
menntahátíðir, en hann
hafi ekki getað slegið
hendinni á móti því að
koma til Íslands. „Ég
minnist þess í landafræði-
tímum bernsku minnar að
hafa horft á þennan litla blett sem var svo
langt í burtu, úti á ballarhafi og með þetta
ótrúlega kuldalega nafn, og velt því fyrir mér
hvað væri þar að finna. Ég varð því að koma.“
Annars er ljóst að þeir eru margir, þræðir til-
viljananna sem toguðu hann í þessa átt og
blaðamaður biður hann því að rekja þá sögu
er hann sagði að nokkru leyti í Norræna hús-
inu á meðan á hátíðinni stóð.
„Ég held ekki að heppni leiki stórt hlutverk
í bókmenntum eða listum yfirleitt. Mín trú er
sú að sterkustu og bestu verk hvers höfundar
standi upp úr og lifi að lokum af. Þó höfundar
eigi í tímabundnum erfiðleikum með að koma
verkum sínum á framfæri þá kemur að því að
þau öðlast viðurkenningu – jafnvel eftir dauða
höfundarins. Ítalska skáldið Eugenio Montali
skrifaði eitt sinn litla ritgerð, The Second Life
of Art eða „Síðara líf listaverks“, um þetta
málefni. Þar segir hann að skáldsaga – segj-
um t.d. eftir Laxness – eigi sitt fyrsta líf þegar
höfundurinn situr við og skapar hana, en um
leið og verkið fer út úr húsi skáldsins, þá eru
örlög þess ekki lengur í hans höndum. Verkið
á líf sitt í framtíðinni undir fólki sem laðast að
því. Það skiptir t.d. miklu máli að seinni tíma
rithöfundar glæði verkið nýju lífi með lestri,
og síðan skipta auðvitað bókabúðir, ritstjórar,
gagnrýnendur, bókasafnsfræðingar, fræði-
menn og fleiri máli – og síðast en ekki síst al-
mennir lesendur. Allt þetta fólk gefur bók-
menntaverki sitt annað líf.
Flest verk ná því þó aldrei að vera vakin til
lífsins á nýjan leik eftir að hafa horfið af vett-
vangi. Oft á tíðum eru ágætar skáldsögur
horfnar af sjónarsviðinu eftir rúmt ár og hafa
litla þýðingu þaðan í frá. Ég lít á slík verk sem
einskonar meið af því sem skrifað er í tímarit
– því þau vega ekkert þyngra en slík skrif.
Mér finnst því mjög heillandi að skoða hvern-
ig góð bókmenntaverk hafa lifað af, oft fyrir
tilstilli þýðinga. Og þá skiptir í raun engu
hvaðan slík bókmenntaverk koma – ef þau eru
góð, munu þau lifa.
Létu illum látum yfir Laxness
En ástæðan fyrir því að ég nefndi Laxness
hér áðan er auðvitað sú að hann sannar gildi
þessarar kenningar – í það minnsta fyrir
mig,“ heldur Murray brosandi áfram. „Sú
saga nær allt aftur til þess er ég las bók Aud-
ens, Letters from Iceland, eða Bréf frá Ís-
landi, þar sem hann situr í rútu á leið út í
buskann og sér út um gluggann hvernig
snjórinn hefur brætt það sem hann kallaði
„kort af Ástralíu“ við vegkantinn. Við lestur
þessarar lýsingar var ég í raun þegar staddur
hér í kuldanum, þrátt fyrir að Ástralía sé
mjög heitt land. Eftir þetta fór ég að lesa
fornsögurnar sem urðu næstu kynni mín af
Íslandi, allt þar til ég rakst á grein eftir Brad
Leithauser í The New York Review of Books,
þar sem hann lofaði Sjálfstætt fólk í hástert
þrátt fyrir að verkið væri ekki fáanlegt á
prenti. Hann keypti eldri útgáfur hvar sem
hann komst yfir þær hjá fornbókasölum og
gaf öllum vinum sínum. Leithauser rakti síðan
söguþráðinn, söguna af frekar frumstæðum
föður og sambandi hans við sterka dóttur sína
– sem er sígildur og afar áhugaverður efnivið-
ur. Á þessum tíma var ég sjálfur að skrifa
skáldverkið Myrtusviðinn [nýkomin út á ís-
lensku í þýðingu Ólafar Eldjárn] sem einnig
fjallar um sambandið á milli föður og dóttur,
svo þetta vakti athygli mína.
Tveimur dögum seinna þurfti ég að fara til
tannlæknisins, og leit við hjá fornbókasala til
að kanna hvort Laxness væri fáanlegur þar –
og viti menn þarna sat bók eftir hann í einni
hillunni, í einhverju ljótasta bandi sem ég hef
séð. Þetta reyndist vera gömul útgáfa af
Brekkukotsannál, er kom út á ensku árið
1966. Ég stóð þarna, fletti að fyrstu síðu og
las fyrstu línuna, „Vitur maður hefur sagt …“
Þetta er einhver áhrifamesta byrjun á bók
sem ég hef séð.
En ég fór sem sagt heim með bókina eftir
að hafa heimsótt tannlækninn og las hana á
næstu dögum og naut hennar mjög. Hún var
fyndin, gáfuleg og sagði af heimi sem ég
þekkti ekki áður. Sá heimur er ef til vill um
margt líkur öðrum heimum annars staðar, en
er einnig mjög sérstakur og skrýtinn.
Ég hafði samband við útgefandann minn í
London, hjá Harvill Press, og hélt síðan áfram
að demba yfir hann símbréfum, símtölum og
bréfum um kosti þessa íslenska skálds, og það
vildi svo til að á sama tíma var annar rithöf-
undur Harvill Press að láta sömu illu látunum
yfir Laxness,“ segir Murray og hlær, „– eng-
inn annar en Nicholas Shakespeare. Hann
hafði þó ekki farið til tannlæknisins til að
kynnast Laxness, heldur gifst íslensk-kanad-
ískri konu. Útgefandinn gat ómögulega stað-
ist þennan þrýsting, sem í raun var að blása
nýju lífi í bók sem hafði ekki verið fáanleg á
prenti í Englandi í 30 ár. Bókin var eins og
kolamoli sem roðnar er blásið er í glæðurnar.
Brekkukotsannáll vakti síðan mikla athygli í
Ástralíu er hann var gefinn út á ný, ekki síst
meðal skálda og nú er hægt að finna bækur
Laxness í öllum góðum bókabúðum þar.“
Vill réttlæta skrif sín
Þú sagðir að Laxness hefði vakið áhuga
þinn á þeim tíma sem þú varst að skrifa Myrt-
usviðinn, af því hann hafði rannsakað sam-
bandið á milli föður og dóttur í Sjálfstæðu
fólki.
„Já, sambandið á milli föður og dóttur er
auðvitað eitt elsta þema bókmenntanna, og
minnið úr Lé konungi verður klassískt um all-
an aldur. Mín saga er viljandi byggð upp eins
og dæmisaga vegna þess að ég hef enga trú á
því að það þjóni tilgangi að bæta í hrúgu
heimsbókmenntanna. Við megum ekki gleyma
hvað búið er að skrifa margar skáldsögur í
heiminum, né heldur hversu margar er verið
að skrifa rétt á meðan við tölum saman. Þetta
eru þúsundir eða jafnvel milljónir bóka. Ég er
ekki að halda því fram að skáldsagan sé liðin
undir lok, heldur aðeins að vekja athygli á því
að við erum með ótrúlega umfangsmikla hefð
að baki. Því finnst mér tilgangslaust að skrifa
nema manni takist að gera það með nýjum og
óvæntum hætti – bæði hvað form og innihald
varðar – sem réttlætir skrifin.
En viðfangsefni Myrtusviðarins lét mig
ekki í friði, svo ég neyddist til að takast á við
það. Og ég ákvað því að fara langt aftur í bók-
menntasögulegu samhengi, til þess að geta
svo að lokum stigið skref fram á við í sam-
tímaskáldskap.
Svo ég einfaldi nú hlutina stórlega, þá má
segja að allar dætur þurfi að yfirstíga ákveð-
inn vanda gagnvart föður sínum, og það sama
á við um syni og samband þeirra við móður
sína. Þegar dóttir kemur heim með vonbiðil,
bregðast margir feður fjandsamlega við hon-
um. Jafnvel þeir sem ekki gera það, tillits-
sömu, góðu og umburðarlyndu feðurnir, þeim
líkar það heldur ekki þó þeir grafi þær tilfinn-
ingar innra með sér. Þetta er grundvallar inn-
rás inn í sálarlíf þeirra. Í goðafræðinni, ekki
síst í grísku goðafræðinni, hafa feður búið til
ótrúlegar þrautir sem vonbiðlarnir verða að
ráða fram úr til þess að vinna hönd dótt-
urinnar. Að mínu mati gera allir venjulegir
feður eitthvað áþekkt; þeir setja í gang ósýni-
legt prófferli sem aumingja mennirnir verða
að ganga í gegnum án þess jafnvel að vita það.
Í Myrtusviðnum er slíkur faðir, sem leggur
þraut fyrir vonbiðlana. Hann ræktar ekki
sauðfé, eins og algengast er í Ástralíu, heldur
myrtusvið. Allir vilja eignast dóttur hans, en
enginn getur fengið hennar nema nefna nöfn
allra myrtustrjánna, sem er eiginlega ómögu-
legt. Þó sagan eigi sér stað í samtímanum þá
vildi ég nota þessi áhrif úr goðsögnum, til að
koma þeim skilaboðum á framfæri að þessi
faðir – rétt eins og flestir feður – vill í raun-
inni þann tengdason sem er líkastur honum
sjálfum.
Dótturinni er alveg sama þó allir vonbiðlar
hennar falli á prófinu, af því hún hefur engan
áhuga á þeim. Viðhorf hennar breytist ekki
fyrr en hún hittir mann er töfrar hana með
sögum sínum. Hún heldur áfram að koma til
hans eftir fleiri sögum og áttar sig á því að
einhver sem hún vill alls ekki eyða ævinni með
gæti í raun og veru unnið hönd hennar, henni
þvert um geð.“
Lögmál dæmisögunnar
En á hún aldrei neitt frumkvæði að því að
stýra lífi sínu sjálf?
„Ef þetta væri raunveruleg persóna, þá
myndi hún auðvitað hafa skoðanir á þessu, sitt
eigið sjónarhorn og berjast gegn þessu ofríki.
En í dæmisögunni er þessu öðruvísi farið. Í
fyrsta uppkasti að sögunni hafði ég stúlkuna
mun sjálfstæðari en svo rann upp fyrir mér að
því meira hjálparvana sem hún er, þeim mun
hræðilegri er sagan – þeim mun meira knýr
hún á. Ef stúlkan væri harðsoðinn femínisti þá
hefði sagan einungis eina vídd, þá félagslegu.
Sagan er í rauninni einungis rökrétt útfrá til-
finningalegu sjónarmiði – rétt eins og sagan
af Lé og dætrum hans – og það var markmið
mitt.“
Nú skrifaðir þú fyrstu söguna þína „Home-
sickness“ eða „Heimþrá“, um ákveðið rými
sem hefur orðið áberandi í samtímanum – um
einskonar limbó eða stað þar sem fólk þarf að
takast á við sjálft sig af því umhverfið er svo
hlutlaust. Við þekkjum öll svona staði enda
eru þeir eins sama hvar maður er í heiminum;
hótelkeðjur, biðsalir flugvalla og áþekkir stað-
ir. Hvað vakti áhuga þinn á þessu sögusviði?
„Bókin fjallar um fólk sem fer einskonar
heimsreisu í pakkaferð. Þau flakka um til að
heimsækja söfn sem ég bý til, því í rauninni
fjallar bókin um þekkingu eða ef til vill þekk-
ingarleysi. Hugmynd mín mótaðist af gömlu
orðatiltæki sem segir að ferðalög geri mann
þröngsýnan. Að hluta til vísar þetta orða-
tiltæki til þess sem maður skilur eftir heima;
ef maður fer t.d. til Frakklands og pantar te-
bolla, þá verður manni fljótt ljóst að teið í
Ástralíu er miklu betra og þar með hefur
maður fengið upplýsingar sem staðfesta eitt-
hvað um manns eigin þrönga heim frekar en
að upplýsa mann um Frakkland. Sagan mín
fjallar eiginlega um það að maður getur orðið
sér úti um mjög miklar upplýsingar, en þær
koma samt sem áður ekki til með að breyta
miklu um hver maður er.
Þegar ég var ungur þótti mér mjög gaman
að ferðast, ekki síst til erfiðra og framandi
staða. Ég var viss um að ferðalögin gerðu mig
vitrari. En ég er ekki svo viss lengur –
kannski er það bara vegna þess að ég er að
eldast. Það kemur að því að maður verður að
vera kyrr einhvers staðar, ekki síst ef maður
er rithöfundur, þá þarf maður kannski að eyða
tíma sínum meira og minna í einu herbergi.“
Sálfræðilegar bókmenntir
eins og faraldur
Er það ef til vill þess vegna sem þú hneigist
til að nota fantasíu eða súrrealísk einkenni í
þínum skrifum í stað þess að endurskapa bara
það sem er þegar til staðar?
„Já, mér finnst það mikilvægt. En samt
sem áður vil ég líka halda mig við raunveru-
leikann upp að vissu marki – eða í það
minnsta sannleikann. Það sem ég hef ekki
lengur áhuga á er allur þessi ótrúlegi fjöldi af
skáldverkum sem einungis reyna að fylgja
sálfræðilegum ferlum. Við erum öll búin að
lesa þessar sögur áður í ýmsum formum og
mér finnst þetta nánast vera eins og faraldur í
bókmenntum samtímans – flestir útgefendur
myndu reyndar staðfesta þetta viðhorf. Með
þessum hætti er einungis verið að þróa hinn
huglæga veruleika skáldskaparins, formið og
allt annað verður útundan. Bækur af þessu
tagi líkjast mjög lífinu sjálfu og eru að mínu
mati aðeins tímaritsskrif tekin skrefinu
lengra. Með einum eða öðrum hætti verður
skáldsaga að mínu mati að ná inn á goð-
söguleg svið – þó ekki endilega í bókstaflegum
skilningi.“
BÆTIR EKKI Í HRÚGU
HEIMSBÓKMENNTANNA
Murray Bail, einn þátttakenda á nýliðinni bók-
menntahátíð, heldur því fram að ef bókmennta
verk eru góð þá muni þau ganga í endurnýjun
lífdaga fyrir tilstilli áhugasamra lesenda. Önnur
verk segir hann hafa litla þýðingu, álítur þau eins-
konar meið af því sem skrifað er í tímarit. FRÍÐA
BJÖRK INGVARSDÓTTIR ræddi við Bail
daginn sem hann hélt af landi brott.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Bail segir sálfræðileg ferli vera eins og faraldur í bókmenntum samtímans.
fbi@mbl.is