Lesbók Morgunblaðsins - 11.10.2003, Blaðsíða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 11. OKTÓBER 2003 9
hending í bassa, og ofan á hann eru sífellt
spunnin ný tilbrigði. Þá er Heimferð bátsöng-
ur, eða „Barcarola“. Offenbach samdi þann
frægasta í óperunni Ævintýri Hoffmanns, en
meistaralegar smásmíðar með þessu nafni eru
til eftir Mendelsohn og Chopin.
Og lokalagið Ó gamli ilmur gleymdra daga
vísar til hinnar horfnu rómantíkur, sem minnst
er með söknuði.
En áður en Schönberg hóf að kanna nýja
möguleika í tónlist, hafði hann samið einhverja
fegurstu (síð)rómantísku tónlist sem til er. Má
þar nefna 1. strengjakvartettinn, Ummyndaða
nótt og Gurrelieder.
Schönberg var á undan sínum tíma. Einhvers
konar spámaður, hrópandi í eyðimörkinni.
Hann tjáði tilfinningar þess fólks sem hímdi í
loftvarnarbyrgjum, áður en sprengjuflugvélar
voru fundnar upp. Í verkum hans er sem
brugðið upp spegli af okkur sjálfum, og það
sem sést í speglinum er ekki fagurt. En það er
sannleikur.
Schönberg segir einhvers staðar í hljóm-
fræðidoðranti sínum að listin eigi ekki að
skreyta, hún eigi að vera sönn.
II.
Rúmum fjörutíu árum eftir að Pétur í tungl-
inu var frumfluttur samdi Pierre Boulez, þrí-
tugur að aldri, Le Marteau sans Maitre við ljóð
René Char.
Verkið var frumflutt árið 1955 og síðan hefur
Boulez verið mikill áhrifavaldur í samtímatón-
list: tónskáld, hljómsveitarstjóri og skipuleggj-
andi.
René Char var eitt öndvegisskálda Frakka,
fæddur árið 1907, atómskáld og súrrealisti um
tíma, eins og margir aðrir. Hreifst Boulez mjög
af ljóðum hans. Það gerðu fleiri og ætla ég að
góðskáldið okkar, Sigfús Daðason, sem dvaldi
langdvölum í París á þessum árum hafi orðið
fyrir nokkrum áhrifum frá Char.
Boulez, Stockhausen og Nono eru mikilvirk-
ustu tónskáld hinnar ungu kynslóðar sem
kvaddi sér hljóðs á árunum eftir aðra heims-
styrjöldina. Þeir eru ólíkir að eðli og upplagi,
en ný tónsmíðaaðferð eða -tækni var þeim þá
sameiginleg: seríalisminn eða röðunartæknin.
Seríalisminn er framhald eða útvíkkun á tólf-
tónaaðferð sem Schönberg þróaði á þriðja ára-
tugnum.
Tónunum 12 innan áttundarinnar er stillt
upp í röð. Síðar koma þeir fyrir í verkinu „í
réttri röð“. Grunnröðina má leika aftur á bak
(krabbi nefnist það á músíkmáli); það má
spegla hana, og spegla krabbann. Þannig verða
til fjórar myndir raðarinnar. Þetta er þekkt úr
miðalda- og barokktónlist og þótti þá dýrt
kveðið.
Þá má tónflytja þessar fjórar myndir grunn-
raðarinnar.
Þetta skyldi tryggja allsherjarsamhengi allra
tóna í tónverkinu, lögmálsbundna framvindu.
Gaman er að lesa um tólftónaaðferðina í
skáldsögunni Doktor Fástus eftir Thomas
Mann, en hún er til í íslenskri þýðingu eftir
Þorstein Thorarensen og gefin út af forlagi
hans Fjölva. Í 22. kafla sögunnar er aðalper-
sónan látin segja frá tólftónaaðferðinni, upp-
götvun sinni!
En þessi skipulagsmáti var aðeins notaður á
tónhæð, en ekki aðrar eigindir tónsins, eins og
lengd hans, rytmann, styrk eða blæ/lit.
Schönberg og nemendur hans Alban Berg og
Anton Webern notuðu þessa aðferð í verkum
sínum. Schönberg sjálfur benti jafnan á að verk
hans væru tólftóna-tónsmíðar en ekki tólftóna-
tónsmíðar; með áherslu á tónsmíðar.
Skáldskapurinn er mikilvægari en vinnuað-
ferðin, bragarhátturinn.
Ungu tónskáldin útfærðu þessa hugsun á
tónlengdina, styrkleikann, blæ eða lit hljóðsins
og aðrar eigindir þess, form og framvindu.
Mynduðu raðir mismunandi raðir tónlengda,
styrkleika, litar, formhluta. Svo var öllu fléttað
saman.
Tilgangurinn var gjörskipulagning efnis og
tjáningar. Ýmsum þótti með þessu þrengt að
hugmyndafluginu en aðrir minntust orða Strav-
inskýs, sem segir að listamaðurinn sé þeim
mun frjálsari, eftir því sem hann setji sér
strangari reglur að fara eftir.
En Hamarinn er ekki saminn eftir neinu
kerfi. Þó svo væri skipti það ekki neinu máli.
Það er ekki aðferðin heldur gæði listaverksins
sem máli skiptir. Og verkið er ægifagurt, marg-
slungið, ljóðrænt og frumlegt.
Fyrirmyndin er að mörgu leyti Pierrot og
Sónata Debussys fyrir flautu, víólu og hörpu,
eitt síðasta verk meistarans.
Hamarinn herralausi er í þremur hlutum,
þremur, fjórum og tveim þáttum. Af þáttunum
9, eru 4 sungnir með hljóðfæraleik, en 5 ein-
göngu leiknir.
Hlutarnir þrír eru geirnegldir saman, grípa
hver inn í annan.
Fyrsti hlutinn um ljóðið Smiðaliðið tryllist
eru þættir númer 1,3 og 7.
Annar hluti um ljóðið Böðlar einsemdar eru
þættir númer 2, 4, 6 og 8. Þættir númer 5 og 7
eru um ljóðið Snotur bygging og forboðar.
Líkt og í Pierrot er hver þáttur með sérstaka
hljóðfæraskipan. Líkt og í Pierrot er einn þátt-
urinn tvísöngur raddar og flautu; kannski feg-
ursti þáttur verksins í öllum sínum einfaldleik.
Hljóðfæravalið er eftirtektarvert: altflauta
(sem er fjórum tónum dýpri en hin vanalega
flauta), víóla, gítar, víbrafónn, xylorimba (sem
er tréspil, xíló- eða marimbafónn) og fjölskrúð-
ugt slagverk, með alls konar málmgjöllum,
hristlum, bjöllum og trommum.
Þessi samsetning býr yfir ýmsum möguleik-
um og vísar til tónlistar utan Evrópu. Xylo-
rimba er tréspil og svipuð hljóðfæri finnast í
Afríku, gítarinn minnir á japanska hljóðfærið
koto, málmgjöllin öll og bjöllurnar líkjast gam-
elan-tónlistinni frá Java. Minna má á að De-
bussy varð fyrir miklum áhrifum frá gamelan-
tónlistinni og Messiaen, kennari Boulez leitaði
víða fanga í tónlistarhefðum utan Evrópu.
Meðhöndlun raddarinnar, samband ljóðs og
lags er frumlegt og áhrifamikið.
Laglínan spannar óvanalega víð tónbil með
alls konar söngflúri og skrautnótum, eldsnögg-
um hlaupum, löngum nótum og útkomponer-
uðum trillum.
Stundum glittir vart í útlínur laglínunnar
fyrir öllu skrautinu.
Laglínan tekur oft óvænta stefnu, fer í þá átt
sem maður býst síst við.
Langir tónar geta bæði verið hvíldarpunktar
og spennuvaki.
Og einhvers staðar á bak við alla þessa lag-
rænu viðhöfn skín í tor- og margrætt ljóðið.
Stundum er það í skugganum og þess á milli í
forgrunni.
Inn á þetta fléttast hljóðfærin og mynda mis-
þéttan vef, og stundum kaffæra þau röddina.
Hljóðfæratónlistin breytist úr undir- og með-
leik í kammermúsík; röddin er bara eitt hljóð-
færanna og syngur með hálflokuðum munni.
Svo koma sjálfir hljóðfæraþættirnir, sem eru
for- og eftirspil við sönglagið, eða þá athuga-
semdir við það. Lokaþátturinn, sem kannski er
lykillinn að völundarhúsi formgerðarinnar, er
tilbrigði eða tvífari – „Dobbelgänger“, svo
hugsað sé til Heine og Schuberts – fimmta
þáttarins: Snotrar byggingar og forboðar.
Boulez fann í þessu verki persónulegan stíl,
sem tók mið af verkum Olivier Messiaens og
tónsmíðaaðferðum hans. En umfram allt
stefndi hann að því að sameina stíl Vínarskól-
ans síðari, einkum Weberns og hinn franska
impressionisma eins og hann birtist í síðari
verkum Debussys, sem voru nýstárlegri og
framsæknari flestu öðru.
Boulez, líkt og Schönberg, sameinar óund-
irbúinn spuna og þaulhugsaðan konstrúktívan
rithátt í dýrt kveðnum háttum; frelsi og agi í
senn.
Afstaða Boulez til Schönbergs á þessum ár-
um var tvíbent, samband af aðdáun og andúð.
Þegar Schönberg lést skrifaði Boulez fræga
grein: Schönberg er dáinn. Kannski átti hann
við að sú fegurðarhugmynd í tónlist, sem
Schönberg var fulltrúi fyrir væri liðin undir lok,
og nýr tími genginn í garð. Þar sáu ungu tón-
skáldin, Boulez og Stockhausen, Anton Webern
sem frumkvöðul. Boulez gagnrýndi Schönberg
fyrir að blanda saman því gamla, hefðinni, og
nýjungum.
Að mati Boulez gekk þetta ekki, útkoman
væri hvorki fugl né fiskur.
Hamarinn herralausi er einkar ljóðrænt og
fíngert, það minnir á vef, döggvotan köngulóar-
vef sem endurgeislar ljósbrotið, einhvers konar
impressíonismi.
Pétur í tunglinu er aftur á móti dramatískt
verk, dulúðugt og expressíonisminn er alls
staðar nálægur.
Bæði eru verkin það sem skáldið Heine kall-
aði „übertriebene Musik“: ýkt eða yfirdrifin
tónlist, sem segir eitthvað mikilfenglegt.
G MARTEAU
Höfundur er tónskáld.
Pierre Boulez
Smiðaliðið tryllist
Föruvagninn rauði við rönd naglans
Og lík í körfunni
Og púlshestar í járni skeifunnar
Mig dreymir með höfuðið á hnífsoddi mínum Perú
Falleg bygging og forboðar
Ég heyri ganga í fótum mér
Dauða hafið öldur upp fyrir haus
Barn spássérstúr um auðn hafnarbakkans
Maður stæling á glapsýn
Tær augu í skógunum
Leita grátandi að byggilegu höfði
Böðlar einsemdar
Sporið hefur fjarlægzt sá sem gengur þagnað
Að skífu eftirlíkingarinnar
Pendúllinn gerir hríð sína af hnykkjum úr granít
RENÉ CHAR
ÞORSTEINN GYLFASON SNARAÐI HANDA
CAPUT VEGNA FLUTNINGS Á VERKI
BOULEZ Í SALNUM 15DA OKTÓBER 2003
HAMARINN HERRALAUSI
Dauðasjúka, dimma tungl
undir svörtum sængurhimni,
sóttheit stara augu þín,
fjötra mig sem framandi lag.
Þú deyrð af þrá sem drekkir þér,
óslökkvandi ástarsorg,
dauðasjúka, dimma tungl
undir svörtum sængurhimni.
Læðist einn til ástafunda
í lostavímu, viti fjær
og gleðst við þinna geisla spil,
þrautum fædda blóðið bleika,
dauðasjúka, dimma tungl.
ALBERT GIRAUD
ÍSLENSK ÞÝÐING EFTIR
ÞORSTEIN GYLFASON
HANDA KAMMERSVEIT
REYKJAVÍKUR (1980)
Tunglið sjúka er eitt af tuttugu ljóðum í ljóða-
flokknum um Pétur í tunglinu eftir Giraud.
TUNGLIÐ
SJÚKA