Lesbók Morgunblaðsins - 13.12.2003, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. DESEMBER 2003
G
uðni Elísson, lektor í al-
mennri bókmenntafræði
við Háskóla Íslands, hef-
ur ekki setið auðum
höndum undanfarna
mánuði. Átta bækur í rit-
stjórn hans eru að koma
út um þessar mundir.
Sex þeirra eru í nýrri ritröð Bókmenntafræði-
stofnunar Háskóla Íslands, sem Guðni veitir
forstöðu, og nefnist Þýðingar en henni er ætlað
að kynna á íslensku ýmis merk fræðirit úr
samtíma okkar og fyrri alda á sviði hugvísinda.
Guðni er þar ritstjóri ritraðarinnar og ritstýrir
svo persónulega tveimur bókanna. Hann rit-
stýrir og ritinu Áfangar í kvikmyndafræðum
sem er safn 26 þýðinga á greinum sem flestar
hafa sætt tíðindum á fræðasviði kvik-
myndanna. Og Guðni ritstýrir einnig þrett-
ánda bindi rauðu ritanna svokölluðu, sem Bók-
menntafræðistofnun gefur út, og er helgað
ljóðum og lausu máli Gísla Brynjúlfssonar sem
Sveinn Yngvi Egilsson hefur búið til prentunar
og ritað inngang að. Að auki mætti nefna að
Guðni er ásamt Jóni Ólafssyni ritstjóri Ritsins,
tímarits Hugvísindastofnunar, en það kemur
út í þremur heftum árlega.
„Þetta hefur sannarlega verið annasamt ár,“
segir Guðni þegar hann er spurður hvort hann
hafi ekki haft í nógu að snúast að undanförnu.
„Og þetta hefur verið erfitt því að þótt ég hafi
talsverða reynslu af ritstjórn þá þykir mér erf-
iðast að ritstýra þýðingum. Þar er frumtextinn
alltaf fast og ófrávíkjanlegt viðmið sem ekki
má hvika frá í neinum meginatriðum. Við yf-
irlestur þýðinga er maður því alltaf að fást við
tvo texta í stað eins. Það getur skapað ýmsa
erfiðleika. Og þeir geta orðið enn flóknari þeg-
ar þýðingasafn eins og Áfangar í kvikmynda-
fræðum er annars vegar þar sem um er að
ræða 26 þýðingar eftir rúmlega tuttugu þýð-
endur. Þegar til dæmis einn af þessum þýð-
endum finnur gott íslenskt orð fyrir eitthvert
erlent hugtak þarf ég sem ritstjóri að fara í
gegnum allar hinar þýðingarnar og sam-
ræma.“
Hafa orðið til mörg íslensk orð við vinnu að
þeim þýðingum sem nú eru að koma út?
„Já, fjölmörg og það sem meira er um vert,
það hefur einnig orðið til ný íslensk hugsun.
Ég hef kennt kvikmyndafræði í nánast tíu ár
og hef látið nemendur mína lesa gríðarlegt
magn af erlendum greinum. Við höfum verið
að glíma við að þýða búta úr þessum greinum
og höfum endursagt efni þeirra. Sú vinna hefur
skilað mörgu en ekki í fullum skilningi á efninu
á íslensku. Sá skilningur verður aðeins til við
svona vinnu.“
Hvað áttu við með því?
„Ég á við að þótt ég til að mynda hafi iðulega
búið til nokkurra síðna úthendur á íslensku úr
ýmsum þessara greina er það aðeins brota-
kennd útlegging á efni þeirra. Í slíkri umorðun
felst alltaf ákveðið val sem útilokar hluta af
efni og áherslum textanna. Í þýðingu fer einnig
fram túlkun en þar verður ekki komist hjá því
að snúa öllum frumtextanum á íslensku burt
séð frá því hvernig það síðan tekst. Og ég hef
lagt höfuðáherslu á að textarnir séu íslensk-
aðir, að hugsunin í þeim sé sett fram á skilj-
anlegri íslensku, að hugsunin sé í raun íslensk.
Þetta þýðir ekki að slakað sé á nákvæmnis-
kröfum heldur að hver sá sem hefur grundvall-
arþekkingu í fræðunum eigi að geta lesið text-
ana sér til gagns. Þýðendur þurfa því í sumum
tilfellum að skýra þá í þýðingu sinni. Stundum
er nefnilega verið að vinna með texta eftir
fræðimenn sem eru ágætir hugsuðir en ekkert
sérstaklega góðir stílistar. Í þeim tilfellum er
ekki alltaf nauðsynlegt að þýðandinn sé að elt-
ast við einhverja stílklepra ef slíkt hamlar því
að hugsunin komist til skila. Stundum er svo
líka verið að þýða texta eftir fræðimenn sem
eru í senn frábærir hugsuðir og stílistar og þá
er um að gera að leitast við að varðveita stíl-
galdurinn í þýðingunni.“
Fimmtán hundruð bita stykkjaþraut
Langflestir höfuðtextar erlendra hugvísinda
hafa aðeins verið til í endursögnum af ýmsu
tagi, bæði endursögnum byggðum á frumtexta
og á skýringartextum á frumtexta, endursögn-
um sem eru satt að segja æði misjafnar að
gæðum, eins og Guðni bendir á.
„Þegar byggt er jafnmikið á endursögnum
og við höfum gert í skrifum og kennslu sitjum
við gjarnan uppi með frasakennda þekkingu á
efninu á móðurmálinu. Ef textinn birtist okkur
gerir hann það oftast í formi mislangra tilvitn-
anna. Þetta veldur margvíslegum vanda. Okk-
ur tekst aldrei að skapa traustan fræðilegan
grunn til að standa á. Margflóknir textar eiga
líka á hættu að verða einsleitir. Þeir eru not-
aðir til þess að leiða fram ákveðna sýn en gætu
í sumum tilfellum allt eins verið notaðir til þess
að benda á andstætt sjónarhorn. Það er því
mikið unnið með því að eiga sem flesta lyk-
iltexta fræðanna í heild sinni á íslensku.“
Íslenskir hugvísindamenn hafa ekki verið
mjög iðnir við að þýða erlenda fræðitexta á ís-
lensku. Lærdómsrit Hins íslenska bókmennta-
félags eru dæmi um metnaðarfulla útgáfu á
þessu sviði en þar hefur megináhersla verið
lögð á fræðirit frá fyrri öldum. Einnig hafa á
síðustu árum komið út nokkur söfn þýðinga í
Atviksröðinni svokölluðu hjá ReykjavíkurAka-
demíunni. Að öðru leyti hefur ekki verið unnið
markvisst að útgáfu þýðinga á erlendum hug-
vísindum. Vonir standa til að með hinni nýju
röð þýðinga hjá Bókmenntafræðistofnun verði
gerð nokkur bragarbót á þessu. Stefnt er að
því að gefa út sex til átta þýðingar annað hvert
ár en vissulega veltur útgáfan á styrkveiting-
um. Þýðingarnar sem nú eru komnar út voru
styrktar af Culture 2000, menningaráætlun
Evrópusambandsins, þýðingarsjóði og Rekt-
orssjóði HÍ. Sótt hefur verið um styrk til Cult-
ure 2000 fyrir útgáfu næstu þýðinga árið 2005.
Þá verður ritstjóri ritraðarinnar Guðrún Nor-
dal sem tekur við embætti forstöðumanns
Bókmenntafræðistofnunar á næsta vori til
tveggja ára en forstöðumaðurinn hverju sinni
mun hafa ritstjórnarstarfið með höndum. Að
hverri bók vinna tveir fræðimenn, þýðandi og
ritstjóri, sem merkir að hver bók er ritrýnd.
Einnig er ritaður inngangur að hverri bók þar
sem verkið er sett í fræðilegt samhengi.
Fyrstu sex bækurnar eru eftirtaldar: Saga
kvikmyndalistarinnar eftir David Parkinson,
Tóma rýmið eftir Peter Brook, Sporar. Stílar
Nietzsches eftir Jacques Derrida, Skrifað við
núllpunkt eftir Roland Barthes, Ímyndaða
táknmyndin eftir Christian Metz og Stríð og
kvikmyndir eftir Paul Virilio.
Eins og sjá má eru þetta allt rit frá tutt-
ugustu öld og segir Guðni að áhersla verði lögð
á það tímabil eða samtímaleg fræði. Hann bæt-
ir því þó við að ritstjórnarstefna ritraðarinnar
muni taka nokkurt mið af áhugamálum rit-
stjóra hennar hverju sinni og í því muni raunar
drifkraftur hennar felast að nokkru leyti.
„Áherslan í þeim sex ritum sem koma út
núna undir minni ritstjórn er á tuttugustu öld-
ina, flest ritin heyra undir póstmódernismann
og þrjár þýðinganna eru kvikmyndafræði.
Þetta eru áherslur sem taka nokkurt mið af
mínum hugðarefnum. Meðal næstu bóka, ef
styrkur fæst frá Evrópusambandinu, eru hins
vegar miðaldatextar sem Guðrún Nordal hefur
áhuga á að gefa út og þannig mun útgáfusviðið
breikka smám saman. Grundvallaratriðið er þó
einfaldlega það að gefa út margt af því besta og
merkasta á sviði vestrænnar menningar og þar
er af nógu að taka. Í raun má segja að valið á
þessum fyrstu sex verkum hafi verið handa-
hófskennt hreinlega vegna þess að það mátti
byrja hvar sem er. Það mætti líkja þessu við að
byrja á fimmtán hundruð bita stykkja-
ÞAÐ HEFUR ORÐIÐ TIL
NÝ ÍSLENSK HUGSUN
„Þessi árátta þrjú hundruð þúsund manna þjóðar að ís-
lenska alla hluti þykir sumum óskiljanleg,“ segir Guðni
Elísson sem stendur að útkomu sjö bóka með þýðingum
á erlendum fræðiskrifum á sviði hugvísinda um þessar
mundir en hann telur að í þessu þýðingarstarfi geti bú-
ið fræðilegur og vísindalegur styrkur. ÞRÖSTUR
HELGASON ræðir við Guðna um mikilvægi þýðinga
en jafnframt skort á þeim og skilningi á því að slík
vinna sé mikilvæg fyrir íslenska þekkingarsköpun.
Saga kvikmyndalistarinnar
er eftir bandaríska kvikmyndafræðinginn
David Parkinson (rit-
stjóri: Guðni Elísson,
þýðandi: Vera Júl-
íusdóttir) en hún kom
út árið 1995. Í henni
er rakin þróun hreyfi-
mynda frá fyrstu
skuggasýningunum til
kvikmynda samtím-
ans. Gerð er grein fyr-
ir undirstöðuatriðum
og lykilpersónum í
listrænni og tæknilegri þróun grein-
arinnar. Upphafskafli bókarinnar fjallar
um tæknilegar rætur kvikmyndanna og
síðan er lagt mat á afrek fjölþjóðlegs hóps
kvikmyndagerðarmanna, allt frá braut-
ryðjendum hinnar sígildu frásagnartækni
til höfunda frönsku nýbylgjunnar og nýrra
frumkvöla.
Tóma rýmið
er eftir breska leikhúsmanninn Peter
Brook (ritstjóri: Guðni
Elísson, þýðandi: Silja
Björk Huldudóttir) en
hún kom út árið 1968.
Brook er talinn hafa
haft ótvíræð áhrif á
vestrænan leikhús-
heim. Í Tóma rýminu
skrifar hann um
reynslu sína af leik-
húsinu, sýn sína á æf-
ingaferlið og tengslin
við áhorfendur en Brook segist telja
spurninguna um áhorfendur vera þá mik-
ilvægustu um þessar mundir en jafnframt
þá erfiðustu.
Sporar. Stílar Nietzsches
er eftir franska heimspekinginn Jacques
Derrida (ritstjóri:
Torfi H. Tulinius, þýð-
andi: Garðar Bald-
vinsson) en hún kom
út árið 1978. Í bókinni
tengir Derrida spurn-
ingar um kynferði,
kynhneigð, stjórnmál,
skrif, æxlun, dauða og
jafnvel veðrið á frum-
legan og opinskáan
hátt saman við ít-
arlega greiningu á þeirri ögrandi arfleifð
sem Nietzsche lét nútímanum eftir.
Skrifað við núllpunkt
er eftir franska táknfræðinginn Roland
Barthes (ritstjóri: Ást-
ráður Eysteinsson,
þýðendur: Gauti
Kristmannsson og
Gunnar Á. Harðarson)
en hún kom út árið
1953 og er fyrsta bók
Barthes. Hún markar
upphaf nýrrar hugs-
unar enda skoðar þar
einn af merkustu
hugsuðum tuttugustu
aldar á róttækan hátt tilurð þeirrar gerðar
skrifa sem einkennt hafa bókmenntir und-
anfarinna tveggja alda, hvernig bók-
menntirnar storknuðu við núllpunkt skrifa
og urðu að tali sem snýst í kringum sjálft
sig og staðfestir kyrrstöðu borgaralegs
valds. En Barthes kemur einnig auga á
annars konar skrif: Bókmenntir verða að
útópíu tungumálsins.
Ímyndaða táknmyndin
er eftir franska sálgreinandann og kvik-
myndafræðinginn
Christian Metz (rit-
stjóri: Garðar Bald-
vinsson, þýðandi:
Torfi H. Tulinius) og
kom hún út árið 1975.
Metz nýtir sér sál-
greininguna til að
skilja hvað á sér stað
þegar horft er á kvik-
mynd. Hann sýnir að
samband áhorfandans
við kvikmyndina er hliðstætt við spegilstig
frumbernskunnar, eins og Lacan skil-
greinir það. Þá hefst smíði sjálfsins út frá
mynd barnsins af sjálfu sér í spegli. Áhorf-
andinn er í stöðu barnsins en á tjaldinu
birtast táknmyndir sundrungarinnar sem
ávallt er nærri í átakamiklu sálarlífi
mannsins samkvæmt sálgreiningunni.
Stríð og kvikmyndir
er eftir franska heimspekinginn Paul Vir-
ilio (ritstjóri: Bergljót
S. Kristjánsdóttir,
þýðendur: Bergljót S.
Kristjánsdóttir, El-
ísabet Snorradóttir,
Friðrik Rafnsson og
Gauti Kristmannsson)
en hún kom út árin
1984 og 1991. Í bók-
inni fjallar Virilio um
skilgreiningar á
stríðsvettvangi út frá
sjónskynjun og sýnir hvernig herkænska
nýtir sér í síauknum mæli tækni kvik-
myndalistarinnar til að skipuleggja átök
og átakasvæði. Bókin spáði fyrir um tölvu-
leikjaform Flóabardaga og vekur áleitnar
spurningar um tengsl sjóntækni, stríðs og
trúarbragða.
Áfangar í kvikmyndafræðum
er safn 26 þýddra greina sem flestar hafa
sætt tíðindum á
fræðasviði kvik-
myndanna. Elstu
greinarnar eru skrif-
aðar á þriðja áratug
síðustu aldar, þær
yngstu eru frá síðasta
áratug aldarinnar. Í
inngangi að ritinu
segir Guðni Elísson að
greinarnar birti þær
áherslur sem orðið
hafa í fræðunum síðustu sjötíu árin, þró-
unina frá klassískri kvikmyndafræði til
greiningar í anda nútímatáknfræði. Á
meðal greina í bókinni eru Lögmál kvik-
myndalistarinnar og myndtáknið eftir
Sergei Eisenstein, Þróun kvikmyndamáls-
ins eftir André Bazin, Ákveðin hneigð í
franskri kvikmyndagerð eftir François
Truffaut, Menningariðnaður, Upplýsing
sem múgsefjun eftir Horkheimer og And-
orno, Í átt að þriðju kvikmyndinni eftir
Solanas og Getino og Sjónræn nautn og
frásagnarkvikmyndin eftir Laura Mulvey.