Lesbók Morgunblaðsins - 17.01.2004, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 17. JANÚAR 2004
Lee Miller (1907–1977)
L
ee Miller var undurfögur fyrirsæta
og ástkona Man Ray og eins og
Dora Maar, ástkona Picasso, varð
Lee Miller að goðsögn sem slík.
Hún festist þó alls ekki í fyrirsætu-
hlutverkinu, ákvað snemma að ger-
ast ljósmyndari og listamannsferill
hennar er eins stórmerkilegur og
lífshlaup hennar var óvenjulegt. En verk Lee
Miller féllu í gleymsku og voru óaðgengileg
þar til sonur hennar, Antony Penrose, gaf út
ævisögu hennar árið 1985.
Lee Miller, eða Lou Ann Miller eins og hún
hét, fæddist árið 1907 í Poughkeepsie í New
York-fylki í Bandaríkjunum. Faðir hennar var
mikill áhugamaður um ljósmyndun, og sat Lee
Miller fyrir á myndum hans, m.a. fjölda nekt-
arstúdía sem engum þar á bæ virðist hafa þótt
neitt athugavert. Lee Miller var uppgötvuð
fyrir einskæra tilviljun á götu úti í New York
af engum öðrum en eiganda Vogue- og Vanity
Fair-blaðanna, útgefandanum Condé Nast, og
er þá rétt um tvítugt. Hann beindi henni í fyr-
irsætustörfin og varð Lee Miller fljótlega ein
eftirsóttasta fyrirsæta frægustu tískuljós-
myndara á borð við Edward Steichen, Horst
P. Horst, Arnold Genthe og George Hoyn-
ingen-Huene. Fjöldi mynda af henni birtist í
bandaríska Vogue og hún varð ímynd hinnar
fullkomnu kvenfegurðar. En Lee Miller hafði
aldrei í hyggju að festast í þessu hlutverki,
þetta var stutt tímabil og hæfileikar hennar
biðu með óþreyju eftir að hún færi hinum
megin við myndavélina. Lee Miller hafði mikla
kímnigáfu, var ófeimin, frökk og óútreikn-
anleg og ætti engum því að koma á óvart að
árið 1928 braut hún eitt bannorð og sat fyrir í
fyrstu auglýsingunni fyrir dömubindi. Sú olli
gífurlegu fjaðrafoki, andarteppu hjá viðkvæm-
um.1
Man Ray og súrrealíska tímabilið
Lee Miller freistaði gæfunnar í París árið
1929 og kynntist einum mesta ljósmyndara 20.
aldar, Man Ray, á uppáhaldsbar hans, og
þekktasta listamannabar Parísar á tímabilinu,
Le Bateau Ivre. Lee Miller tjáði þar Man Ray
að hún vildi læra ljósmyndun hjá honum. Man
Ray svaraði því til að hann gæti ekki tekið
hana í tíma hjá sér þar sem hann væri að fara
í frí á frönsku Rivieruna. Lee Miller sagðist
vita af því, hún ætlaði nefnilega að koma með
honum í fríið. Svo varð úr.
Man Ray varð gagntekinn af Lee Miller,
líkt og flestir karlmenn sem henni kynntust,
og varð ást hans að sjúklegri þráhyggju og
minnir mjög á vitskert ástarsamband Doru
Maar og Picasso. Lee Miller varð aðstoð-
arljósmyndari hans, ástkona og eftirlætisfyr-
irsæta en margar af þekktustu myndum hans
eru portrett af Lee Miller. Þau Man Ray unnu
saman hlið við hlið næstu þrjú árin og þó svo
Miller lifi sem ljósmyndari í skugga Man Ray,
vekja verk hennar mikla athygli og var hún
eftirsótt fyrir tískuljósmyndir sínar og port-
rett sem voru hennar lifibrauð. Sagan segir að
það hafi verið Lee Miller sem hafi uppgötvað
frumlegar útfærslur með yfirlýsingu í fram-
köllun, sem eignaðar hafi verið Man Ray æ
síðan. Þetta er á hásúrrealíska tímabilinu og
Miller kemst í innsta hring André Breton-
klíkunnar með Picasso, Doru Maar, Paul Elu-
ard, konu hans Nusch og Man Ray fremsta í
flokki. Verk hennar falla mjög að sköpun ann-
arra súrrealista og er hún vel metin innan
hópsins: í New York er hún kynnt sem einn af
fremstu samtímaljósmyndurum ásamt Man
Ray árið 1932 í galleríi Julien-Levy.
Útþrá, forvitni og frelsisþörf
Lee Miller var óþreyjufull að eðlisfari og
staldraði stutt við á hverjum stað, gat með
engu móti haldið sig við einn mann, eitt verk-
efni. Man Ray umbar framhjáhald hennar en
þótti hún, eins og ástarbréf hans til hennar
gefa til kynna, ekki nægilega vandlát í vali og
það sárnaði honum. Öllum að óvörum varð
Lee Miller ástfangin af sér mun eldri manni,
auðugum egypskum kaupsýslumanni, Aziz
Eloui Bey að nafni: eiginkona hans, Nimet,
sem var þekkt fegurðardís og fyrirsæta, fyr-
irfór sér þegar upp komst um samband þeirra
Lee Miller. Man Ray hótaði að gera slíkt hið
sama og fræg er sjálfsmynd hans þar sem
hann beinir byssu að höfði sér og setur kaðal
um háls í sviðsettu sjálfsmorði. Lee Miller
varð fagra fjöllynda konan sem sneri baki við
Man Ray; hún lagði álög á menn sína eins og
Picasso á konur sínar en ólíkt Doru Maar, tók
við hjá Man Ray frjósamt sköpunarskeið í list
hans og vinátta tókst þeirra á millum.
Lee Miller flúði til New York árið 1932 og
vildi byrja upp á nýtt, opnaði ljósmyndastofu
með bróður sínum Erik og varð einkar eft-
irsóttur portrett- og tískuljósmyndari. En ári
síðar lokar hún stofunni, hverfur brott til
Egyptalands til að giftast Aziz Eloui Bey. Lee
Miller eyðir löngum stundum í ferðalög og
myndatökur, heillast af einangruðum þorpum,
rústum og yfirgefnum húsum í Sahara-eyði-
mörkinni. Ljósmyndir Lee Miller frá þessu
tímabili minna sumar hverjar á málverk súr-
realistanna, m.a. verk Belgans René Magritte
sem var í miklu uppáhaldi hjá henni og eru
þetta að margra mati hennar merkilegustu
verk.
En Lee Miller „klæjaði í iljarnar“ eins og
hún orðaði það sjálf, útþráin, forvitnin og
frelsisþörfin gerðu reglulega vart við sig. Í
einni Parísarferð sinni, árið 1937, kynntist hún
breska súrrealistanum og rithöfundinum Rol-
and Penrose og með þeim tókust ástir. Þessu
sumri eyddi hún í Suður-Frakklandi, í bænum
Mougins með Penrose, Picasso, Doru Maar,
Eluard hjónunum og hverjum öðrum en Man
Ray sem þá hafði leitað huggunar í faðmi
nýrrar konu, Ady. Í ævisögu Doru Maar2 segir
hreinskilnislega að þar hafi pörin skipst á
mökum. Breton, sem þótti engu að síður for-
pokaður og lítt framúrstefnulegur á þessu
sviði, fannst það þó ekkert tiltökumál. Það
þótti í raun móðgun að finnast ekki makar
annarra aðlaðandi og ekki mátti ergja vini
sína! Lee Miller tekur þetta sumar margar
portrettmyndir af Doru Maar og Picasso; hvað
Picasso varðar málar hann svo kunnugt sé tvö
portrett af Lee Miller, þetta heita sumar í
Mougins árið 1937.
Yfirborð og undirdjúp
Í júní 1939 fer Lee Miller frá manni sínum í
Egyptalandi fyrir Roland Penrose og flyst til
Lundúna. Þegar heimsstyrjöldin skellur á
flýja þau Penrose til Bandaríkjanna og þar
fær Lee Miller vinnu sem tískuljósmyndari
fyrir Vogue. En árið 1944 urðu skil í lífi Lee
Miller: eftir yfirborðsmennsku og gjálífi tísk-
unnar gerist hún fréttaljósmyndari og frétta-
ritari fyrir bandaríska herinn; hún fékk meira
að segja Vogue-blaðið til að birta fréttir sínar
og myndir úr stríðinu. Lee Miller vann með
hinum þekkta ljósmyndara David E. Scherm-
an, en Lee Miller er svo vitað sé eini kven-
ljósmyndarinn sem ferðaðist með Bandamönn-
um sem ljósmyndari og fréttaritari í stríðinu;
Lee Miller fylgist með konum við fjölbreytileg
störf á stríðsárunum, upplifir hryllinginn í
bardögum við St. Malo og í Alsace í Frakk-
landi, í Lúxemborg, uppgötvar örmagna og
blóðlaust Þýskaland og fangabúðir Nasista í
Buchenwald og Dachau. Lee Miller og
Scherman finna af einskærri tilviljun yfir-
gefna og látlausa íbúð í München sem reynd-
ist vera einkaíbúð Hitlers og Evu Braun;
dæmigert fyrir kímnigáfu Miller að biðja Dave
E. Scherman að taka mynd af sér í baðkari
foringjans, með portrett af honum í bak-
grunni, táknrænt fyrir fullnaðarsigur á óvin-
unum. Hún tekur hjartnæmar myndir af frels-
un Parísarborgar, heldur áfram ferð sinni með
hermönnunum til Austur-Evrópu, tekur þar
áhrifamiklar myndir af örbirgð, ringulreið og
eymd og verður m.a. vitni að aftöku forsætis-
ráðherrans ungverska Lazlo Bardossy.3
Af englum og djöflum fortíðar
Sums staðar er sagt að Lee Miller hafi not-
að myndavélina til að „skýla sér“ að einhverju
leyti fyrir hryllingnum, líkt og um skjöld væri
að ræða sem færði henni fjarlægð því stund-
HIN MÖRGU LÍF LEE MILLER
„Ekki bara menntagyðjur,
fyrirsætur og ástkonur,
uppspretta andagiftar,
heldur listamenn sjálfar,“
segir í þessari grein sem er
sú síðari um listakonurnar
Doru Maar og Lee Miller
en hér er fjallað um þá
síðarnefndu sem ávann
sér aðgang að lokuðu úr-
valsliði súrrealistanna en
var einnig mikilvægt vitni í
fremstu víglínu skelfilegra
viðburða tuttugustu aldar.
Lee Miller, Sjálfsmynd, 1932. © Lee Miller Archives
E F T I R H Ö N N U G U Ð L A U G U
G U Ð M U N D S D Ó T T U R