Lesbók Morgunblaðsins - 17.01.2004, Blaðsíða 16

16 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 17. JANÚAR 2004
Í
tímaritinu Skírni 1970 gagnrýndi
Sveinn Skorri Höskuldsson prófessor
Helgu Kress fyrir að eigna sér verk
annarra. Málsatvik voru þau, að í riti
um Guðmund Kamban hafði Helga
bent á, að skáldsagan Ragnar Finnsson
eftir Kamban væri hliðstæð ritinu My
Life in Prison eftir Donald Lowrie.
Sveinn Skorri sagði, að þessi fróðleikur væri
skráður í aðfangaskrá Landsbókasafnsins, en
Helga hefði ekki getið þess og látið eins og
þetta væri niðurstaða sjálfstæðrar rannsókn-
ar. Helga svaraði að bragði og kvaðst ekki hafa
lesið aðfangaskrána, heldur komist að þessu
með eigin lestri. Sjálfsagt er að taka hana trú-
anlega um það, þótt vitaskuld hafi hún hvorki
getað sannað það né afsannað. Ég tók líka eftir
því, þegar ég las grein Helgu í bókinni Sjö er-
indi um Halldór Laxness frá 1973, að þar
bregður fyrir keimlíku orðalagi og í verkum
Peters Hallbergs um Laxness, án þess að til
hans væri vísað í greininni. Það átti auðvitað
ekki að koma á óvart. Tveir fræðimenn, sem
tala um sama efnið, nota oft svipað orðalag og
komast oft að svipaðri niðurstöðu, og þarf það
ekki að vera tiltökumál.
Ég ætla Helgu Kress ekki það, sem hún ætl-
ar mér í grein í Lesbókinni 27. desember síð-
ast liðinn, að ég hafi í bók minni, Halldóri,
fyrsta bindi ævisögu Halldórs Kiljans Lax-
ness, farið ránshendi um rit þeirra Laxness og
Peters Hallbergs. Af því tilefni hef ég bent á
það opinberlega, að ég geri skýra grein fyrir
því í eftirmála bókar minnar, að ég styðjist
sérstaklega við rit þeirra Laxness og Hall-
bergs. Ég hef líka fjölda tilvísana í þessi rit,
127 í æskuminningabækur Laxness og 84 í
bækur Hallbergs um Laxness. Ég hef lagt
áherslu á það, að bók mín er ekki ritgerð í bók-
menntafræði, heldur ævisaga. Dylgjur Helgu
um ritstuld eiga því ekki við nein rök að styðj-
ast.
Óneitanlega hefði hins vegar verið viðkunn-
anlegra, að Helga Kress hefði sagt hreinskiln-
islega frá því, að hún ætti beinna hagsmuna að
gæta í málinu. Hún hefur um nokkurt skeið
verið að vinna að riti um Halldór Kiljan Lax-
ness og telur eflaust, að ég taki í bók minni að
einhverju leyti af henni umræðuefnið. Helga
er líka einn tveggja manna, sem hafa sérstakt
leyfi fjölskyldu Laxness til að skoða bréfasafn
hans. Hún er því í raun ekki sjálfstæður fræði-
maður, óháður fjölskyldu Laxness (eins og ég
er), og kann það að skýra ýmislegt í gagnrýni
hennar.
Furðuleg ónákvæmni
Í gagnrýni sinni hér í Lesbókinni gerðist
Helga sek um furðulega ónákvæmni. Hún
sagði til dæmis um mig: „Þar sem hann t.a.m.
fjallar um kvikmyndahandritin endursegir
hann svo til orðrétt kafla Hallbergs í Vefarinn
mikli I, án þess að annað komi fram en hann
hafi farið í frumheimildir og rannsóknin sé eft-
ir hann sjálfan.“ Þetta er alrangt. Helga rugl-
ast í fyrsta lagi á bókum Hallbergs. Hann
sagði frá kvikmyndahandritum Laxness í
fyrra bindi Húss skáldsins, en ekki Vefarans
mikla. Og ég vísaði einmitt í þetta rit Hall-
bergs og aðeins í það, þegar ég sagði efnislega
frá kvikmyndahandritum Laxness, svo að aug-
ljóst var, að ég fór eftir riti Hallbergs. Þetta
sést svart á hvítu á 416. og 594. blaðsíðum bók-
ar minnar.
Helga nefndi tvö dæmi úr einum kafla bókar
minnar um það, hvernig ég tæki texta Laxness
úr Í túninu heima og breytti honum eftir þörf-
um verksins. Þessi kafli minn heitir „Upp í
sveit“ og er þrjár og hálf blaðsíða, frá 18. og að
21. blaðsíðu. Helga sagði, að ég vísaði ekki til
texta Laxness. En þetta er rangt. Í þessum
kafla eru tvær tilvísanir til bókarinnar Í túninu
heima. Ég taldi ekki þörf á því að hafa tilvísun
á eftir hverri málsgrein, því að það blasti við,
að ég styddist við þessa æskuminningabók
skáldsins.
Helga hélt því síðan fram, að ég hefði ber-
sýnilega ekki lesið smásögu Laxness, „Júdit
Lvoff“. Rök hennar voru, að ég endurtæki villu
frá Hallberg um hana: Við Hallberg segðum,
að sveitamaður í sögunni væri af Rangárvöll-
um, en hann væri úr Borgarfirði. En í fyrstu
útgáfu smásögunnar var sveitamaðurinn af
Rangárvöllum, þótt Laxness breytti því í síðari
útgáfum. Ég var ef til vill sekur um einhverja
ósamkvæmni með því að segja frá fyrstu út-
gáfunni, en ekki hinni síðustu frá hendi skálds-
ins. En ég var ekki sekur um villu. Það er
furðulegt, að Helga skuli ekki hafa vitað af
fyrstu gerð smásögunnar. Því er síðan við að
bæta, að ég ræddi í nokkrum smáatriðum í bók
minni um söguna og leitaði fyrirmynda að
henni. Lesendur mínir vita, hversu fráleitur
þessi sleggjudómur Helgu er.
Í grein sinni í Lesbókinni gekk Helga enn
lengra. Hún hélt því fram, að í verki mínu
bætti ég engu við æskuminningabækur Hall-
dórs Kiljans Laxness og hin miklu rit Peters
Hallbergs um hann. Þetta er alrangt, eins og
allir þeir, sem lesa bók mína, vita vel. Hér hirði
ég ekki frekar um að rökstyðja það. En Helga
nefndi í rauninni aðeins eina smávægilega villu
í bók minni, að kona í einni sögu Laxness hafi
ekki verið íslensk-bandarísk, heldur íslensk-
kanadísk. En auðvitað eru fleiri villur í bók-
inni. Til dæmis hefur fallið niður tilvísun í Inn-
ansveitarkroniku á einum stað og smávægileg
ónákvæmni slæðst inn í lýsingu á Mosfellsdal.
Mér telst til, að bent hafi verið á um 7–10 smá-
villur í bókinni, þótt auðvitað hljóti þær að
vera fleiri. En þetta er ekki mikið í 620 blað-
síðna bók. Í grein Helgu í Lesbók Morgun-
blaðsins voru að minnsta kosti fimm villur,
sumar meinlegar, eins og hér hefur komið
fram. Grein hennar var um 2.000 orð. Bók mín
var um 266.000 orð. Væru hlutfallslega jafn-
margar villur hjá mér og henni, þá ættu þær
að vera tæplega 700. Mér finnst ekki slæm
frammistaða að gera um það bil hundrað sinn-
um færri villur hlutfallslega en Helga Kress.
Merkilegt umræðuefni
Hin harða árás Helgu Kress og nokkurra
annarra úr hinum þrönga hóp vinstri sinnaðra
bókmenntafræðinga á bók mína leiðir athygl-
ina frá aðalatriði málsins: Hvernig á að skrifa
ævisögu? Hvað er ólíkt með henni og til dæmis
doktorsritgerð? Ég stóð frammi fyrir þeim
vanda í bók minni að skrifa um mann, sem
hafði gefið út fimm minningabækur og vikið að
atvikum úr ævi sinni í mörgum greinum. Ég
átti þriggja kosta völ. Einn var auðvitað að
sneiða fram hjá þessum heimildum, þar eð þær
væru til í bókum hans. Ég hafnaði þeim kosti,
því að ég var að skrifa fyrir fólk, sem átti hugs-
anlega ekki þessar bækur, en vildi fræðast um
Halldór Kiljan Laxness. Annar kostur var að
klippa minningabrot Halldórs niður og setja
gæsalappir utan um þau. Ég hafnaði þeim
kosti af tveimur ástæðum. Í fyrsta lagi taldi ég
rétt að sannreyna frásögn hans, sem var auð-
vitað ekki alltaf nákvæm, enda setti hann
minningabækur sínar saman á gamals aldri og
varaði sjálfur við því að taka þær of bókstaf-
lega. Í öðru lagi er frásögn, sem felst í mörgum
beinum tilvitnunum (um ópersónuleg atriði
eins og aðstæður, atvik og aðra einstaklinga en
Halldór), ekki eins læsileg og unnin frásögn,
þar sem lýsingar eru felldar inn í textann.
Ég valdi þess vegna þriðja kostinn. Hann
var að hafa textann samfelldan og allan í svip-
uðum stíl, eins liprum, alþýðlegum og hröðum
og mér var framast unnt. Frá þessu brá ég að-
eins, þegar um var að ræða samtöl eða per-
sónulegar skoðanir Laxness og annarra. Þá
vitnaði ég beint í orð þeirra, hafði gæsalappir
utan um og tilvísun í neðanmálsgreinar. Aðrar
tilvísanir hafði ég eftir þörfum og taldi þær
nógu margar, en samtals eru þær rúmlega
1.600 í bók minni. Með aðferð minni, sem aðrir
ævisöguritarar hafa líka notað, varð bókin
miklu læsilegri en ella.
Ég fór hins vegar varlega í að skálda í eyður
eða fullyrða eitthvað umfram það, sem heim-
ildir leyfa. Í grein sinni hneykslaðist Helga
Kress að vísu á því, að ég lýsti gönguferð Hall-
dórs og unnustu hans upp á Esju sumarið 1920
og hagnýtti mér til þess skrif Egils Stardals
um gönguleiðir upp á Esju og lýsingu Laxness
sjálfs á einni gönguferð Arnalds og Sölku
Völku (en um hvort tveggja gat ég samvisku-
samlega í neðanmálsgreinum). En þetta gerði
ég með þeim rökum, að líklega hefðu hjóna-
leysin gengið á Esjuna. Það var meinlaus og
hógvær lýsing, ætluð til þess að bragðbæta
textann. Þetta hefði vissulega ekki átt við í
doktorsritgerð, en gera verður mun á henni og
ævisögu. Þegar ég skrifaði doktorsritgerð
mína í Oxford-háskóla, varaði umsjónarkenn-
ari minn mig sérstaklega við stílbrögðum. Ég
hafði til dæmis sagt þar á einum stað í upp-
kasti mínu, að markaðskerfi án einkaeignar-
réttar væri eins og glottið á Cheshire-kett-
inum fræga í sögu Lewis Carrolls. Þetta vildi
umsjónarkennarinn strika út. Það átti að dómi
hans ekki heima í doktorsritgerð. En slík lík-
ing getur átt fullan rétt á sér í ævisögu handa
almenningi, þar sem reynt er að lífga upp á
frásögnina.
Í bókinni Halldóri var beinlínis markmið
mitt að skrifa sögu í svipuðum stíl og Íslend-
ingasögur, þar sem ekki er reynt að fara inn í
sál söguhetjunnar, heldur fá lesendur vísbend-
ingar um sálarlíf hennar með svipbrigðum og
framferði. Ég tók mér með öðrum orðum stöðu
við hlið Halldórs og rakti atvik úr ævi hans
eins hófsamlega og ég gat. Fyrirmyndir mínar
voru Hemingway og höfundur Brennu-Njáls
sögu, ekki Dostóévskí eða Joyce. Nú kunna
sumir að halda því fram, að við þessa aðferð
dragi úr gildi bókarinnar, því að ég bjóði les-
endum ekki upp á eigin skilning á Halldóri
Kiljan Laxness, heldur styðjist við lýsingar
hans á ævi sinni og greiningar Hallbergs á
bókmenntaverkum hans. En þessir gagnrýn-
endur átta sig ekki á því, að ég vildi einmitt
láta lesendum eftir að fella dóma um Halldór
og verk hans. Ég vildi ekki troða neinni nið-
urstöðu um Halldór niður í kok lesenda. Ég
skrifaði þessa bók hvorki sem ákærandi né
dómari (og ekki heldur sem verjandi), heldur
miklu fremur sem sögumaður eða jafnvel vitni.
Ég leit á það sem verkefni mitt að segja sögu,
en ekki fella dóma. Þessa sögu vildi ég segja
eins vel og ég kynni. Framlag mitt var fólgið í
því að safna fróðleiksbrotum um skáldið, ævi
hans og verk, og fella þau saman í eina heild,
svo að ekki sæjust á samskeyti. Eflaust má
deila um, hvernig hafi til tekist, en aðferð mína
verður að meta á eigin forsendum. En því mið-
ur er augljóst, að margir þeir, sem gagnrýnt
hafa bók mína opinberlega, hafa ekki lesið
hana, og sumir þeirra hika raunar ekki við að
segja það.
Vísindagrein og list
Sagnfræðin er ekki aðeins vísindagrein,
heldur líka list. Sagnfræðingar þurfa að kunna
að meta heimildir og nota, en líka að segja frá.
Stundum virðast verða árekstrar á milli sagn-
fræðinnar og sagnlistarinnar, en góður sagn-
fræðingur er einmitt sá, sem kann að leysa úr
slíkum árekstrum. Markmið hans hlýtur að
vera að standast strangar kröfur um vísinda-
legt gildi, en skrifa um leið á þann veg, að al-
menningur njóti. Ég tel, að þeir Sigurður Nor-
dal og Þór Whitehead séu dæmi um menn, sem
hafi tekist þetta. Sjálfur reyndi ég í bók minni
um Halldór Kiljan Laxness að gera hið sama.
Ég kom þar fram sem rithöfundur ekki síður
en fræðimaður og greip til ýmissa bragða rit-
höfundarins. Ég vildi ekki aðeins skrifa um
bókmenntir, heldur líka skrifa bókmenntir.
Ég lagði mikið á mig til að skrifa bók, sem
væri í senn fróðleg og skemmtileg og kveikti
áhuga á Halldóri Kiljan Laxness. Ég grúskaði
til dæmis í ýmsum bréfasöfnum í Þjóðarbók-
hlöðunni og skjölum í Þjóðskjalasafninu og
ýmsum héraðsskjalasöfnum hér heima og
vann í söfnum í Bandaríkjunum, Danmörku,
Þýskalandi og Svíþjóð. Ég fór líka til margra
þeirra staða, sem Halldór dvaldist á, svo sem
Taormina á Sikiley, Rómar, Moskvu, Los Ang-
eles, Winnipeg, Berlínar, Leipzig, Kaup-
mannahafnar, Stokkhólms og klaustursins í
Clervaux í Lúxemborg. Það getur því enginn
sakað mig um metnaðarleysi í ritun þessarar
bókar. Þótt mér hafi tekist með aðstoð margra
ágætra yfirlesara að fækka villum í þessari
bók, eru síðan einhverjar eftir. Ég er sammála
ungverska Nóbelsverðlaunahafanum von Bek-
esy um það, að eitt ráð okkar fræðimanna
gegn villum er að eiga vini, sem fáanlegir eru
til að lesa vandlega yfir rit okkar. Annað ráð er
jafnvel enn betra. Það er að eiga óvini, sem
reiðubúnir eru til að eyða tíma og orku í að
leita uppi villur, stórar og smáar, og gera það
ókeypis. Sá galli er þó á þessu ráði, að mik-
ilhæfir óvinir eru ekki á hverju strái. Og hætt-
an er sú, að þessir óvinir breytist í vini okkar
og áhuginn dofni. Allir góðir fræðimenn þurfa
góða óvini, eins og ég hef fengið að reyna síð-
ustu vikur.
SAGNFRÆÐI OG SAGNLIST
Dylgjur Helgu Kress um ritstuld eiga ekki við nein
rök að styðjast, segir í þessari grein þar sem deilan
um fyrsta bindi ævisögu Halldórs Laxness heldur
áfram en höfundurinn telur að það hefði óneitan-
lega verið viðkunnanlegra að Helga Kress hefði
sagt hreinskilnislega frá því að hún ætti beinna
hagsmuna að gæta í málinu þegar hún skrifaði
gagnrýni sína hér í Lesbók fyrir skömmu.
Höfundur er prófessor í stjórnmálafræði við
Háskóla Íslands og ævisöguritari.
E F T I R H A N N E S H Ó L M S T E I N G I S S U R A R S O N
Í grein Helgu í Lesbók Morgunblaðsins voru
að minnsta kosti fimm villur, sumar mein-
legar, eins og hér hefur komið fram. Grein
hennar var um 2.000 orð. Bók mín var um
266.000 orð. Væru hlutfallslega jafnmargar
villur hjá mér og henni, þá ættu þær að vera
tæplega 700. Mér finnst ekki slæm frammi-
staða að gera um það bil hundrað sinnum færri
villur hlutfallslega en Helga Kress.
Halldór Kiljan Laxness Helga Kress Peter Hallberg
Ef þú vilt koma í veg fyrir að vera gagnrýndur, þá skaltu
ekkert gera, ekkert segja og ekkert vera.
Jóhannes Sv. Kjarval.