Lesbók Morgunblaðsins - 24.01.2004, Síða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 24. JANÚAR 2004
E
f ég ætti að geta mér til um,
hvaða höfundur verður lesinn á
Íslandi eftir 1000 ár, þá mundi
ég nefna Þórberg,“ segir Tómas
Guðmundsson einhverju sinni í
spjalli við Matthías Johannes-
sen.1 Og þetta mun ekki hafa
verið í fyrsta skipti sem þúsund
ár voru nefnd í tengslum við Þórberg. „Þessi
bók verður lesin eftir 1000 ár,“ hefur Þórberg-
ur eftir kunningja sínum, Snæbirni Jónssyni,
árið 1923, en sá hafði komist í einhvers konar
frumdrög að Unuhúsbálkinum.2
Ekki var þetta heldur í síðasta sinn sem ár-
þúsund var notað sem mælikvarði á verk Þór-
bergs, fyrir réttum fjórtán árum þegar verið
var að afhjúpa minningarskjöld um Þórberg
Þórðarson á framhlið Hringbrautar 45 komst
sá sem hér talar svo að orði, eftir að hafa rifjað
upp að það var aðeins eitt annað hús í höf-
uðstaðnum sem hafði verðskuldað að fá á sig
minningarskjöld um skáld, nefnilega Dillons-
hús sem Jónas Hallgrímsson hafði búið í um
skeið, en síðar verið flutt upp að Árbæ:
„Ég á ekki von á því að Hringbraut 45 verði
nokkurn tímann flutt upp að Árbæ, en ef ég
ætti að slá á það hvort endast muni lengur þau
verk sem Þórbergur reit í þessu húsi eða húsið
sjálft – myndi ég ekki treysta mér til þess nema
eftir vandlega úttekt sérfræðinga á endingar-
mætti steinsteypunnar. En hvað bækur Þór-
bergs varðar þá telja sumir að þær muni verða
lesnar um langa hríð og ekki er ólíklegt að sú
bók sem hafði beinlínis þetta hús að sögusviði,
Sálmurinn um blómið, muni enn vera höfð um
hönd eftir þúsund ár – ef almættið lofar og
tungan heldur.“
Halldór Laxness er ögn varfærnari í umsögn
um annað verk Þórbergs, ævisögu séra Árna,
sem hann segir að eigi „áreiðanlega eftir að
verða heimsbók – kanski eftir 100 ár, ef prent-
list verður þá ekki gleymd“.3
***
Þó svo við hljótum að bíða enn um stund áður
en ljóst verður hvort spádómarnir rætast væri
ekki úr vegi að velta fyrir sér stöðu Þórbergs
nú þegar tæp þrjátíu ár eru liðin síðan hann
hvarf okkur sjónum.
Þrjátíu ár, það er heil kynslóð komin til sög-
unnar og önnur væntanlega horfin af sviðinu.
Þrjátíu ár eru langur tími – á okkar tímum.
Því tíminn líður langt því frá alltaf jafn hratt,
hraðinn eykst með hverju ári, þ.e.a.s. breyting-
arnar verða æ örari, tíminn er ekki bara af-
stæður fyrir Guði sem leggur einn dag að jöfnu
við þúsund ár og öfugt. Tíminn er afstæður að
því leyti einnig að þrjátíu ár á okkar dögum
rúma viðlíka breytingar og þúsund ár áður
fyrr.
Menn hafa ekki fyrr spáð einhverri firrunni
en hún tekur sig til og rætist. Gott dæmi um
það má finna í Kompaníi við allífið þegar Þór-
bergur setur sér að hugsa lengst inn í framtíð-
ina og fimbulfambar um: „Að skrifa bréf á
skrifborðinu mínu og geta leyst það upp með
hugsuninni og sent það kunningja mínum á
vesturströnd Bandaríkjanna og látið það mat-
eríalíserast á borðinu fyrir framan hann eins
útlits og það var, áður en ég leysti það upp.“4
Í dag, 35 árum síðar, er þetta hversdagsleg-
asti hlutur í heimi og kallast tölvupóstur.
***
Það hamfarahlaup aðstreymandi efnis sem
við erum stödd í um þessar mundir gerir að
verkum að skjótt fennir yfir verk lifenda, og
þegar dauðinn kemur í ofanálag og menn eru
ekki lengur viðloðandi í líkamanum til að minna
á sig er ekki að sökum að spyrja. Við sem lifum
í fannfergi núsins þykjumst góð ef bækurnar
sem komu út í hitteðfyrra eru ekki huldar
gleymsku, fyrir nú utan að bókmenntir hafa á
okkar dögum hreppt ámóta örlög og íslenski
hesturinn: frá því að vera þarfasti þjónninn,
burðarklár, dráttarklár, reiðhestur, matur,
gólfmotta, reipi – yfir í að vera leikfang, tóm-
stundagaman, póní.
Það er fljótlegt að ganga úr skugga um að
Þórbergur Þórðarson er ekki ofarlega í huga
upprennandi kynslóðar um þessar mundir og
skólakerfið hefur sagt skilið við hann. Reyndar
deilir hann þar örlögum með nær öllum ís-
lenskum höfundum sem honum voru samtíða,
að undanskildum Halldóri Laxness sem á sinn
fasta sess í námsefni skólanna, ásamt Íslend-
ingasögunum. Það er því hætt við að myndin af
skáldinu hafi tekið allnokkrum stakkaskiptum.
Nóg var hún samt einkennileg fyrir. Hvað seg-
ir til að mynda útgefandi Þórbergs, Ragnar í
Smára?
„Hann (Þórbergur) er skemmtimaður. Hann
hefir hug til að vera hreinskilinn og hann hefir
náð mikilli leikni í að skemmta. En hann er
fyrst og fremst trúður og það er sannarlega
ekkert skammaryrði. Trúðurinn var oft vitrari
en kóngurinn …“5
{Halldór} Laxness kveður enn sterkar að
orði í endurminningum sínum, Úngur eg var:
„Laungum minti Þórbergur mig á
mannkynsfrelsara, amk vitríng úr helgisögum,
helst úr Austurlöndum, sem hefði tekið sig
uppúr fjallabygð sinni í Himalæafjöllum og
lagt á stað með bróður sinn vangefinn, eða
kanski bara asnann sinn, til að láta hann vinna
fyrir sér með kúnstum í höfuðborginni á meðan
hann væri sjálfur að boða mönnum eilífa speki.
Því miður vildi stundum fara svo að menn
hneigðust meir að kúnstum asnans en hinni
eilífu speki meistarans (…) sumir voru þó ekki
gáfaðri en svo, að þeim þótti asninn snjallari en
mannkynsfræðarinn.“6
En félagi Þórbergs og frændi, Gunnar
Benediktsson, segir aftur á móti í kveðjuorðum
yfir honum látnum:
„Þórbergur Þórðarson er sá agaðasti
persónuleiki sem ég hef kynnst.“7
***
Eftir því sem tíminn líður dofna þessar
mannalýsingar og senn líður að því að af
Þórbergi gefst ekki önnur mynd en sú sem
hann hefur skilið eftir sjálfur og lifir í verki
hans, sem að sínu leyti var sjálfsmynd í stóru
broti.
„Hver maður er settur saman úr hersingu af
sjálfum,“ segir skáldbróðir Þórbergs,
Frakkinn Marcel Proust, sem einnig var
stórtækur sjálfsmyndari. Hvert og eitt okkar
er margir. Ekki nóg með að við séum jafn mörg
myndunum sem aðrir gera sér af okkur,
myndbreytingarnar eiga sér einnig stað innra
með okkur, hin endanlega niðurstaða er aðeins
fengin við dauðann og þá ber svo við að úr
hinum fjölmörgu skyndimyndun framkallast
heildarmynd sem er einhvers konar summa
eða samantekt af öllum hinum.
Í dæmi Þórbergs er þetta raunar enn
flóknara því hann hefur látið eftir sig texta sem
hafa verið að birtast eftir hans dag og munar
þar mest um bækur þær tvær sem Helgi M.
Sigurðsson hefur tekið saman úr dagbókum
Þórbergs og bréfum: Ljóri sálar minnar og
Mitt rómantíska æði sem út komu árin 1986 og
1987. Þá hafa tvö bréfasöfn birst sem fengur er
að, Bréf til Sólu en það eru bréf Þórbergs til
leynilegrar ástkonu sinnar um árabil, Sólrúnar
Jónsdóttur, sem spanna nærfellt áratug frá
1922 til 1931, og svo Bréfin hans Þórbergs, sem
hann reit vinkonum sínum Lillu Heggu og
Biddu systur öðru hverju um tveggja áratuga
skeið, frá 1952 til 1971.
Hvert og eitt þessara verka hefur aukið
dráttum í myndina af Þórbergi.
***
Það sem mönnum kom einkum á óvart um
söfnin tvö sem unnin voru upp úr dagbókunum
var hve kröm Þórbergs og neyð hefur verið
mikil fyrstu árin hans í Reykjavík. Hve hyldjúp
örvænting hans er. Örbirgð hans og
andstreymi gegndarlaust. 17. nóvember 1915
trúir hann dagbókinni fyrir eftirfarandi:
„… Eg get eigi sagt að eg hafi verið þur í
fætur í 5 ár. Guð minn góður, hvar lendir þetta?
… Utanyfirfötin eru orðin svo skítug og rifin að
eg skammast mín að koma fyrir alminnlega
menn. En engan útveg sé eg. Nú hefi eg gengið
svo að segja á sokkunum í viku. Megnustu
nálykt leggur af rúmfötunum þegar þau hitna á
nóttinni. Stundum verð eg að sitja í myrkri
vegna olíuleysis. Oft liggur mér við að örvænta.
Eg er að reyna að brjóta mér leið til mentunar
og þekkingar og vil sannarlega verða nýtur
maður. En helvítis lífið og mennirnir sem eg á
saman við að sælda fara með alla góða
ásetninga mína … Ég er að sökkva … Mér
líður aldrei vel nema þegar eg er nývaknaður á
morgnana … Mér finst eg vilja deyja. Eg get
varla lifað lengur; hefi enga gleði af lífinu þegar
ástæðurnar ræna mig rósemi og næði, rífa mig
og tæta í sundur og draga mig niður í sorpið.“8
***
Íslenskur aðall og Ofvitinn lýsa að vísu oft á
tíðum kröppum dansi sögumanns, en allt var
það undir formerkjum fyndni og angurværðar,
auk þess sem lesandinn vissi að sá Þórbergur
sem var í háska á blaðsíðunum hafði fyrir löngu
náð landi, frægur rithöfundur í öruggri höfn.
Halldór Laxness byrjar reyndar
Íslendingaspjall sitt (1967) með því að gera
góðlátlegt grín að kreppulýsingum Ofvitans:
„Það er svo mikið af lostætu sjávarfángi við
Faxaflóa þar sem Reykjavík stendur, að til
skamms tíma var fleiri heiðarlegum krásum
kastað í sjó aftur en hinu nam sem hægt var að
torga … Það er ógerníngur að verða
húngurmeistari í slíkum stöðum hvað sem
maður er mikið skáld. Menn sem eru blánkir
nú sem fyr, hvort heldur þeir eru skáld og
rithöfundar eða eitthvað annað, eiga ævinlega
frænku í bænum ef vel er að gáð, eða þegar
verst lætur gamla mömmu uppí sveit og hún
gefur rúgbrauð og saltfisk sem er besti matur í
heimi, og kanski mjólk, nema maður vilji fara
að ferðast um landið einsog þýskur prófessor &
doktor, þá fær maður ókeypis kaffi og bakkelse
þrjátíu sinnum á dag …“9
Sem vekur mann til umhugsunar um hvað
Suðursveit hefur verið órafjarlæg á dögum
Ofvitans, því auðvitað vaknar sú spurning
þegar unglingurinn Þórbergur stígur hvað
krappastan dans á mölinni og hungrið sverfur
fastast að honum – nú þegar tekur litlar fjórar
Galgopasvipurinn.Vandamálasvipurinn. Nú er það svart.
ÞÓRBERG-
UR EFTIR
ÞÚSUND ÁR
E F T I R P É T U R G U N N A R S S O N
Margan hafði furðað á því að Þórbergur Þórðarson
skyldi ekki halda áfram með hina vinsælu ævisögu
sína þar sem Ofvitanum sleppti, þvert ofan í boðað
framhald. Hér er bókin Bréf til Sólu, sem kom út
árið 1983, lesin sem þetta framhald en þar getur
að líta Þórberg sem sannarlega kemur á óvart,
Þórberg framhaldsins sem aldrei kom, Þórberg
sem aðeins örfáir vissu að hefði verið til.
Sá drýldni.