Lesbók Morgunblaðsins - 07.02.2004, Síða 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 7. FEBRÚAR 2004
ÖNNUR bók argentínska rit-
höfundarins Edgardo Coz-
arinsky The Bride from
Odessa, eða
Brúðurinn frá
Odessa eins og
heiti hennar
gæti útlagst á ís-
lensku einkenn-
ist af skerpu og
góðu innsæi að
mati gagnrýn-
anda breska
dagblaðsins Gu-
ardian.
The Bride from Odessa er
smásagnasafn þar sem
höfundurinn, sem ekki hefur
áður verið gefinn út á ensku,
tekur einkum á þemum á borð
við útlegð, missi, eftirsjá og
hinni óþekktu fortíð og segir
Guardian texta Cozarinskys
svo hnitmiðaðan, einkum í tit-
ilsögunnni, að hann komi á 12
síðum fyrir meira efni en
margir rithöfundar ná að skila
frá sér á þrjú- til fjögur-
hundruð síðum.
Heimurinn með augum
Bandaríkjamanna
SÝN Bandaríkjamanna á ver-
öldina utan heimalandsins er
viðfangsefni bókarinnar Over
There: How America Sees the
World, eða Þar úti: Hvernig
Bandaríkjamenn sjá heiminn.
Um er að ræða samansafn 20
stuttra sjálfsævisögulegra rit-
gerða, níu lengri ritgerðir,
myndagreinar og minningabrot
eftir fjölda ólíkra einstaklinga
og eru greinarnar notaðar til
að mynda eins konar bræðing
skoðana og lífsviðhorfa sem
einkennast af líflegum skrifum
og áhugaverðum viðhorfum að
mati gagnrýnanda Daily Tele-
graph.
Með bókinni, sem er ritstýrt
af Ian Jack, er þá langt í frá að
dregin sé upp klisjukennd
mynd af stöðluðum ímyndum
heldur sýna höfundarnir fjöl-
mörgu að þeir taka fátt sem
gefið, jafnvel sínar eigin skoð-
anir sem þeir draga fram á
sama tíma og þeir ferðast um
heiminn og velta því fyrir sér
hvað felist í því að ferðast um
heiminn sem Bandaríkjamaður.
Meðal þeirra sem eiga kafla í
bókinni má nefna þá Paul
Theroux, Murad Kalam, Chris
Hedges, Julian Barnes og Ed-
mund White.
Frelsaða brúðurin
BÓK A. B. Yehoshua Frelsaða
brúðurinn kom nýlega út á
ensku undir heitinu The Lib-
erated Bride.
Bókin er stór-
fengleg að mati
gagnrýnanda
New York Times
sem segir hana
oft á tíðum
fyndna en um
leið einstaklega
mannlega lýs-
ingu á lífi og
leyndarmálum
gyðinga í Ísrael og samskiptum
þeirra við Palestínumenn.
Nokkur ár eru liðin frá því sag-
an, sem fyrst nú er gefin út á
ensku, var skrifuð og voru
samskipti Palestínumanna og
Ísraela þá um margt enn verri
en í dag. En að sögn gagnrýn-
anda blaðsins nær Yehosuhua á
einkar skemmtilegan hátt að
samsama eirðarlausa og óró-
lega aðalsöguhetjuna, Yochan-
an Rivlin prófessor við Haifa
háskóla sem á í miklum vanda
við að sætta sig við brostið
hjónaband sonar síns, Ísraels-
ríki og vandamálum þess.
ERLENDAR
BÆKUR
Brúðurin frá
Odessa
Edgardo
Cozarinsky
Abraham B.
Yehoshua
Þ
jóðmenningarhúsið og Þjóðminja-
safnið hafa verið í umræðunni upp
á síðkastið og því forvitnilegt að
velta fyrir sér hvaða sögu þau segja
af sjálfum okkur, hvernig sjálfs-
mynd Íslendinga er mótuð af því
sem fram fer í þessum tveimur
húsum.
Í Þjóðmenningarhúsinu koma saman allir
draumar íslenskra ráðamanna, bjartsýnistrú
þeirra og ást á landinu sem hefur alið þá, sú vissa
að jákvætt hugarfar bægi burtu vonleysi og upp-
gjöf. Þar eru haldin boð á vegum ríkisins, þangað
eru erlendir fyrirmenn fluttir þegar kynna á op-
inbera ásýnd og mikilfenglega arfleifð þjóðarinn-
ar. Þjóðmenningarhúsið er á margan hátt óá-
þreifanlegt safn vegna þess að það hverfist um
drauma, trú og hugarfar þessarar þjóðar.
Kannski má þar finna hugmyndina um Ísland og
Íslendinga í sínu upphafnasta veldi. Orkustöð
hússins er tvö „rökkvuð rými“ þar sem handritin
standa böðuð í daufu skini undir þykku gleri og
það er engu líkara en það lýsi af þeim og að glerið
sé áhorfandanum til verndar. Í Þjóðmenningar-
húsinu er öðrum þræði sögð sagan af því hvernig
Íslendingum tókst við illan leik að selflytja þessar
skinnskruddur inn í nútímann og hvernig þær
gerðu okkur að gjaldgengri þjóð meðal þjóða. Í
einum af sýningarsölunum eru þessi orð letruð á
vegg: „Styrkur Íslendinga var menningin. Forn-
menning þeirra og umfram allt fornbókmennt-
irnar nutu viðurkenningar erlendis.“ Í þessum
setningum finnst mér grilla í grunnhugmyndina
að baki Þjóðmenningarhúsinu. Það er á einhvern
hátt hugsað sem viðurkenningarkrafa Íslendinga
andspænis umheiminum.
Ef Þjóðmenningarhúsið hverfist um upphafna
þjóðernishugmynd er Þjóðminjasafnið miklu
áþreifanlegra, nánast óþægilega konkret í öllum
sínum sýnileika. Þar nær hugmyndin um glæsta
arfleifð Íslendinga sér aldrei almennilega á flug
andspænis þeim veruleika sem blasir við áhorf-
andanum í hverju horni. Í pistli sem ég skrifaði
fyrir réttu ári lýsti ég þeirri smánartilfinningu
sem stundum greip mig þegar ég sem barn var
sendur í Þjóðminjasafnið sem leiðsögumaður út-
lendinga og starði nánast steinrunninn á öll þau
hrífubrot og beinnálar sem höfðu varfærnislega
verið blásin og burstuð úr jörðu. Á þessum árum
þótti mér safnið alltaf vera óþarfa vitnisburður
um örbirgðarbraginn sem eitt sinn hvíldi yfir
þessu landi.
Þarna var aldalöng eymd okkar saman komin
undir einu koparþaki. Löngu seinna fór ég á sýn-
ingu í Stríðsminjasafninu í Lundúnum sem var
helguð helför gyðinga. Þar stóðu niðurlútir gestir
við glerskápa og horfðu á fatalarfa, greiðuræksni,
tinskeiðar og skálar, með farg sögunnar á herðum
sér. Þögult og lokað svipmótið minnti mig um
margt á þá gesti sem mörgum árum fyrr gengu
um sali Þjóðminjasafnsins.
Getur eitthvað verið til í þeirri fullyrðingu að
Íslendingar beri sig eins og gestir á helfararsýn-
ingu þegar þeir halda í Þjóðminjasafnið? Og væru
það svo fráleit viðbrögð þegar horft er til þess að í
huga margra stóð helfararsaga íslensku þjóðar-
innar ekki í fimm ár, heldur fimmhundruð. Sekt-
arkenndin sem gripi okkur í Þjóðminjasafninu
gæti samkvæmt þessari hugmynd nært hrifningu
okkar á Þjóðmenningarhúsinu, sem miðlar já-
kvæðri framfaratrú og stolti yfir arfleifð sem er á
heimsmælikvarða. Sú saga er þó brothætt vegna
þess að hún er ekki sagan öll.
Högni Óskarsson geðlæknir skrifaði nú fyrir
skömmu athyglisverða grein í Ritið, tímarit Hug-
vísindastofnunar Háskóla Íslands. Í „Freud í
hvunndeginum“ veltir hann því á svipaðan hátt
fyrir sér hvort finna megi einhver merki um það
„í sjálfsmynd og andlegu lífi íslensku þjóðarinnar
að hún bæli með sér sögulega skammartilfinn-
ingu? Eitthvað, sem þurfi að fela eða umbreyta“.
Að mati Högna er það helst „tímabilið frá lokum
sögualdar og vel fram á þá átjándu“ sem hefur
verið meðhöndlað eins og „hálfgert vandræða-
barn“ og hann telur það ekki „fjarri sanni að
segja, að þjóðin sé slegin blindu þegar kemur að
þessu tímabili í sögum hennar, og að menn hlaupi
yfir það þegar á að aðstoða ókunnuga við að átta
sig á þessari þjóð“. Þjóðin vill ekki horfast í augu
við niðurlægingartímabilið í sögu sinni, sem vek-
ur skammartilfinningu sem þarf að bæla, „fela hið
meinta afrekaleysi“. Að mati Högna er hugsan-
legt að bælingin hafi síðan „mótað ýmislegt í
hegðun og gildismati þjóðarinnar og geri enn“,
hún skýri til að mynda þverstæðuna milli upphaf-
innar sjálfsánægju landans og þeirrar nöturlegu
minnimáttarkenndar sem birtist skýrt í því
hversu ofurháð við erum hrósi útlendinga.
Nú er ljóst að Þjóðminjasafnið verður ekki opn-
að fyrr en tæpum sex árum eftir að endurbæt-
urnar hófust. Gæti drátturinn sem orðið hefur á
framkvæmdum með einhverju móti verið skýrður
í ljósi sögulegrar skammartilfinningar? Í Þjóð-
menningarhúsinu má aftur á móti auðveldlega sjá
þá upphöfnu sjálfsánægju sem Högni Óskarsson
geðlæknir gerir að umræðuefni. Þannig mætti
skoða húsið sem birtingarmynd bælingar, ein-
hvers sem þurfi að fela eða umbreyta. Þjóðminja-
safnið gefur okkur aftur á móti ekki kost á að
horfa framhjá þeirri eymd sem við hlutum í arf
með öllu því sem jákvætt getur talist. Nema jú, ef
við tökum það ekki upp úr kössunum.
Mér hefur sjálfum ekkert þótt liggja á því að
ljúka endurbótum á Þjóðminjasafninu. Það ber að
vanda til þessa verks sem annarra. Nú bíðum við
fram á sumar eftir forláta skápum frá útlöndum
sem settir verða utan um safngripina. Hluti af
mér vonar einlæglega að það verði lokaðir skápar.
FJÖLMIÐLAR
ÞÚ FÓLK MEÐ EYMD Í ARF!
Getur eitthvað verið til í þeirri
fullyrðingu að Íslendingar beri
sig eins og gestir á helfararsýn-
ingu þegar þeir halda í Þjóð-
minjasafnið?
G U Ð N I E L Í S S O N
EF það sem er sígilt og tengir best sam-
heldni í kristnum menningararfi okkar Ís-
lendinga þykir gamaldags er illa fyrir
okkur komið. Raunar hefur hin síðari ár
fremur virst vakning um lifandi gildi Pass-
íusálmanna en að á þá sé litið sem gamalt
sögulegt góss. Við vitum þó aldrei hvert
tíðarandinn leiðir okkur, síst af öllu nú á
þeim tíma, sem kenndur er við póstmód-
ernisma og þegar allt er lagt að jöfnu og
alla hluti á að skoða í afstæðu ljósi en ekki
með vísan til inntaks þeirra og eðlis.
Enginn hefur lagt sig meira fram um að
skýra það fyrir okkur en Kristján Krist-
jánsson, prófessor við Háskólann á Akur-
eyri, hvað felst í póstmódernismanum.
Hann segir í einni ritgerða sinna:
„Ég hef reynt að skýra aðdráttarafl
póstmódernismans með þrá fólks eftir
kraftaverkum, leyndardómum og valdi í
stað hversdagssanninda og frelsis. Sú þrá
er hvergi betur krufin en í Karamazov-
bræðrunum og þá samhliða lýsingu á
leyndarvæðingu trúarinnar í áttina frá
hinum einfalda kærleiksboðskap Krists.
Önnur líking við trúarlegt minni liggur hér
nærri: sagan um Mörtu sem mæddist í
hversdagsverkunum á meðan María naut
leyndardómanna. Ef til vill má líkja and-
ófinu sem ég hef lagt lið, andófinu gegn
rökleysis- og afstæðiskenningunni er krist-
allast í póstmódernismanum, við að
Marta sé nú loksins að jafna metin við
Maríu. Sá er þó höfuðmunurinn að bæði
Marta og María voru kærleiksríkar konur
þó að þær nálguðust veruleikann hvor á
sinn hátt. Hatur póstmódernista á húman-
isma og sameiginlegu manneðli, blástur
þeirra á vonarglætuna um betri og skiln-
ingsríkari heim, fær mann hins vegar til
að efast um að þeir séu upp til hópa góðir
menn. Og er það ekki á endanum eina
ófyrirgefanlega syndin?“[3]
Hér er fast að orði kveðið og sé rétt, að
skotið hafi rótum lífsviðhorf í samtíma
okkar, sem hafnar kærleiksboðskapnum,
er vá fyrir dyrum. Max Weber benti á að
hverdagsverkin, að vera trúr yfir því, sem
manni er falið, gæta þess og rækta það,
væri inntak lífs hins sanntrúaða manns og
hornsteinn agaðs þjóðfélags. Hitt skiptir
ekki minna máli, að kærleikurinn sé hafð-
ur í heiðri, þegar tekist er á við viðfangs-
efni daglegs lífs.
Björn Barnason
www.bjorn.is
Ljósmynd/Hallgrímur S. Sævarsson
Sólsetur.
EKKI GÓÐIR MENN?
IMenning og svitasæla, sagði hann og maður hlautað taka undir, jú, auðvitað, menning og svitasæla,
það er málið. „Sú var tíðin að menning var ekki
andstæða svitasælu,“ sagði hann, „hún var indælt
og líkamlegt stríð sem lét engan ósnortinn. Núna
klæðast menn henni eins og sparifötum á hátíð-
arstundum í eilífu kapphlaupi sínu um athygli og
fjármuni. Sumir einstaklingar virðast hafa meiri
menningaráhuga en aðrir menn; oft er hann þó hol-
ur að innan – einkum þegar stjórnmálaforingjar
eiga í hlut – það er talað í belg og biðu, höfð uppi fög-
ur fyrirheit með málskrúði frá seinustu öld og fárast
yfir mikilvægi íslenskrar menningar í hraðfluga
heimi tölvutækni og gervihnattasjónvarps. Kannski
hugur fylgi máli í einstaka tilvikum en mér er það
til efs – þegar til kastanna kemur skipta fjármál,
valdapríl og viðskipti öllu máli. Þetta er m.ö.o. upp-
hafinn vaðall um ekki neitt enda samrýmist hann
engum veruleika. Það er því ósköp eðlilegt að marg-
ur dragi jafnaðarlínu á milli einskisnýtrar fordildar
og menningarumræðu – að listir og fræði komi
venjulegu fólki ekkert við.“
II Við erum nefnilega hvergi hult fyrir endalausublaðri sem eins og skefur merkinguna innan úr
orðunum hægt og bítandi, ýmist lyftir þeim upp í
himinhvolfið þar sem þau svífa um í tómi eða draga
þau niður í fastan massa jarðarinnar. Og hann hélt
áfram: „Hreint út sagt er það hreinasta mildi að
ekki hefur tekist að kjafta allt vit úr íslenskri menn-
ingu. Fólk rembist við að skrifa smásögur, semja
tónverk, fara á listsýningar og stunda andleg fræði
hvað sem yfir það gengur. Þeir eru að vísu til sem
taka hlýju og svita holdsins fram yfir óhagnýta ræpu
munnsins sem tvístrar sálinni. Furðu fáir eru þeir
samt. Þetta er einhvers konar óskynsemi sem fæstir
komast með öllu undan; jafnvel harðsvíraðir kaup-
sýslumenn með dollara í augna stað lesa ljóð við-
kvæmra skálda í rúminu á kvöldin og vikna. Þetta
er veikleiki sem holar styrk okkar að innan og minn-
ir sérhvern á hvað hann er – mannskepna í leit að
merkingu og hamingju. Eitthvað fær okkur til að
velta stöðugt vöngum yfir nautn holdsins og tilgangi
andans, stöðu okkar í tilverunni, þótt það gefi lítið í
aðra hönd og sé þaðan af síður til nokkurs. Þessi
veikleiki verður á hinn bóginn stöðugt meira feimn-
ismál sem breitt er yfir með háfleygu orðagjálfri um
heimskunna arfleifð, þjóðkunna sagnaþuli og ljóð-
list á hraðfleygri stund. Stundum er eins og merk-
ingarleysi skálaræðunnar hafi hellst út yfir menn-
ingarlífið allt – og maður spyr sjálfan sig: Af hverju
stundar þetta fólk ekki fremur sælulist holdsins en
að bjástra við menningu?“
IIIOg þannig hélt þessi kennari áfram að segjaokkur hvernig hlutirnir væru í raun og veru,
þegar umbúðunum hafði verið svipt af skein í bert
hold á þúsund ára hefð og hann sagði okkur að pota
í það, klípa það, kryfja það. Og maður hlaut að
gegna.
NEÐANMÁLS