Lesbók Morgunblaðsins - 12.06.2004, Qupperneq 13

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 12. JÚNÍ 2004 13
Þ
ær raddir hafa verið uppi að und-
anförnu að leiklist í útvarpi sé
barn síns tíma og eigi ekki hljóm-
grunn í dag.
Í mínum huga er það engin
spurning að útvarpsleikhús á
fullt erindi. Maður getur alveg
eins spurt sig hvort nýir miðlir og
nýir möguleikar á miðlun söguefnis hafi gengið
af bókinni dauðri. Menn spurðu að því í fullri al-
vöru fyrir nokkrum árum hvort bókin væri
bráðum dauð. Lengi vel dró úr bóklestri, sér-
staklega lestri fagurbókmennta, en undanfarin
ár hefur lestur skáldsagna verið frekar að
aukast fremur en hitt. Hið sama gildir um út-
varpsleikhús; botninum er náð og víða má sjá
þess merki að útvarpsleikhús sé á uppleið að
nýju. Í öllum þeim löndum Evrópu sem við mið-
um okkur gjarnan við eru öflugar leiklistar-
deildir við ríkisútvarpsstöðvar. Ég kannaði
þetta fyrir stuttu þar sem því var haldið fram í
mín eyru að alls staðar í kringum okkur væri
verið að leggja útvarpsleikhúsin niður. Þetta
reyndist alls ekki rétt og nær væri að tala um að
útvarpsleikhús ríkisstöðvanna væru að ganga í
endurnýjun lífdaga.“
Þessu til áréttingar er sú staðreynd að Nor-
rænu útvarpsleikhúsverðlaunin 2004, sem veitt
voru fimmtudaginn 2. júní sl., féllu í fyrsta sinn í
hlut Útvarpsleikhúsi RÚV frá því núverandi
fyrirkomulag keppninnar var tekið upp fyrir 8
árum. „Það eru
leiklistardeildir norrænu þjóðarútvarps-
stöðvanna sem standa fyrir þessari samkeppni
um bestu framleiðslu leikins efnis í útvarpi á
Norðurlöndum. Úrslitin voru kynnt í Norræna
húsinu í tengslum við árlegan samstarfsfund
þessara aðila sem nú er haldinn á Flúðum dag-
ana 3.–6. júní. Verðlaunaverkið var leikgerð
Bjarna Jónssonar og hljómsveitarinnar múm á
skáldsögu Gyrðis Elíassonar, Svefnhjólið.
Bjarni Jónsson var jafnframt leikstjóri og hljóð-
vinnslu annaðist Hjörtur Svavarsson. Leikend-
ur voru Rúnar Freyr Gíslason, Þórunn Erna
Clausen, Hjalti Rögnvaldsson, Theódór Júl-
íusson, Arndís Hrönn Egilsdóttir og Guðrún Þ.
Stephensen. Svefnhjólið var frumflutt haustið
2002.“
Fleiri áheyrendur en virðist
Því verður samt ekki neitað að dregið hefur
úr hlustun á útvarpsleikrit frá því sem áður var.
„Í dag er ekki hlustað á útvarpsleikrit eins og
var fyrir 30–40 árum þegar sjónvarpið var ekki
komið til sögunnar. Það kom mér samt á óvart
þegar ég hóf störf hjá Úttvarpsleikhúsinu hve
hlustendahópurinn er virkur og lætur mikið í
sér heyra. Bæði um það sem vel er gert og það
sem miður fer. Sannleikurinn er sá að tengsl
mín sem leikhússtjóra Útvarpsleikhússins eru
miklu meiri við hlustendur heldur en voru við
áhorfendur í tíð minni sem leikhússtjóri Leik-
félags Reykjavíkur. Í einu virtasta leikhústíma-
riti Evrópu, Theater Haute, var í vetur bent á
það í grein að þrátt fyrir að hlustun á útvarps-
leiklist í þjóðarútvarpsstöðvunum þýsku sé
komin langt undir 1%, þá séu fleiri áheyrendur á
bak við þetta hlutfall heldur en vænta má að
sæki sýningar leikhúsa á sambærilegum verk-
um. Nú er það svo að útvarpsleikhús í Þýska-
landi leggur fyrst og fremst áherslu á nýja leik-
ritun og öll skoðun á hlustun verður að taka mið
af því. Hið sama á að sjálfsögðu við hér á landi
og t.d. á fimmtudagskvöldum þegar við teygjum
okkur hvað lengst í kynningu á nýjum höfund-
um, bæði íslenskum og erlendum, þá er hlustu-
nin aðeins undir 2%. En þegar við skoðum þetta
nánar þá eru um 2900 manns á bak við hvert
prósent í hlustun. Þetta þýðir að um 5000 manns
eru að hlusta á fimmtudagskvöldum. Ég hef það
fyrir satt að meðalaðsókn að sýningum frjálsra
leikhópa fari sjaldnast yfir 2000 manns og það
er samanlagður áhorfendafjöldi.
Á sunnudögum eru leikritin miðuð við al-
mennari áheyrendahóp og þá eykst hlustunin og
á sumrin þegar við sendum út framhaldsleik-
ritin þar sem áherslan er á afþreyingu fer með-
alhlustunin upp og er þá um 6% og ríflega það.
Þar eru því um 15 þúsund manns að hlusta á
hverja útsendingu og það þykir mjög góð að-
sókn í hvaða leikhúsi sem er hér á landi.
Loks má nefna það leikrit sem slegið hefur
met í hlustun hin seinni ár. Það voru Dauðarósir
sem við sendum út fyrir 2 árum á Rás 2. Þá
mældist hlustunin um 16% sem er um 50 þús-
und manns. Það eru ekki margar sýningar í leik-
húsunum sem geta státað af slíkri aðsókn.“
Hvernig á útvarpsleikhúsið að staðsetja sig í
því breytta umhverfi sem þú lýsir?
„Hlutverk útvarpsleikhúss hefur breyst og
það verður að laga sig að þeirri breytingu. Það
er ekki skemmtimiðill á borð við sjónvarp. Fólk
leitar ekki til útvarps eftir afþreyingu eins og
það gerir til sjónvarpsins. Ein af forsendunum
fyrir tilveru útvarpsleikhússins er hversu ódýrt
birtingarform á leiklist það er. Á síðasta ári
framleiddi Útvarpsleikhúsið 8 ný íslensk verk, 7
ný erlend leikrit, tvær nýjar leikgerðir íslenskra
skáldsagna, tvær nýjar leikgerðir erlendra
skáldsagna, tvö öndvegisverk franskra leikbók-
mennta frá 20. öldinni og eitt sígilt leikrit eftir
Goethe. Í 18 tilvikum var um frumflutning á Ís-
landi að ræða en í allt eru þetta 22 verkefni og í
sumum tilvikum er um seríur að ræða. Þá eru
auðvitað ótaldar endurtekningar á eldra efni frá
fyrri árum. Þetta er allt gert fyrir 30 milljónir og
í rauninni er þarna um mjög ódýrt grasrótar-
starf að ræða sem er ekki hvað síst mikilvægt
fyrir íslenska höfunda. Það er einmitt rétt að
hafa í huga að kostnaður útvarpsleikhússins er
að stærstu leyti launakostnaður til listamanna,
höfunda, leikara, leikstjóra, tónskálda, þýðenda
og það munar sannarlega um þessa fjármuni í
því umhverfi sem leiklistin býr við.“
Leikið efni í útvarpi er engu að síður dýrt í
framleiðslu?
„Í því samhengi sem ég var að lýsa er í raun-
inni ósanngjarnt að segja að leikið útvarpsefni
sé dýrt í framleiðslu. Þvert á móti, þá er það í
rauninni ódýrt. En gagnrýni á kostnað við fram-
leiðsluna kemur fyrst og fremst innan úr stofn-
uninni, frá þeim sem bera ábyrgð á rekstri
hennar, og ástæðan er einföld; allan síðasta ára-
tug hefur verið stöðugur samdráttur á fjár-
magni til dagskrárgerðar og hvað útvarpið
varðar þá nemur hann um 30% og nú er svo
komið að engin fita er lengur til staðar sem
hægt er að skera burt. Þá er litið til þess að í
rekstri Rásar 1 er rekstur Útvarpsleikhússins
tiltölulega dýr. Sumir hafa velt því fyrir sér að
flytja þessar 30 milljónir yfir til Sjónvarpsins en
það tel ég að væru mikil mistök. Útvarpsleik-
húsið býr að langri og verðmætri reynslu af
samstarfi við íslenska höfunda sérstaklega, sem
er hreinlega ekki til staðar hjá Sjónvarpinu, því
miður. Útvarpsleikhúsið gegnir mjög mikil-
vægu en um leið vanmetnu hlutverki gagnvart
þróun íslenskrar leikritunar og þetta er sérstak-
lega mikilvægt í ljósi þess hve Sjónvarpið gerir
lítið á þessum vettvangi. Og 30 milljónir segja
lítið í framleiðslu á leiknu sjónvarpsefni en
skipta sköpum hvað Útvarpsleikhúsið varðar.
Það sem hins vegar skortir á og ég vildi gjarnan
sjá gerast er meira og markvissara samstarf
milli Útvarpsleikhússins og leiklistardeildar
Sjónvarpsins ef slík deild væri yfirhöfuð til. Það
eru mörg dæmi um að þekktir handritshöfundar
sjónvarpsefnis og kvikmynda hafi stigið sín
fyrstu spor í útvarpsleikhúsi og sprungið þar út
og náð fótfestu bæði í leikhúsi og kvikmyndum.
Af þekktum nöfnum vestanhafs eru t.d. David
Mamet og Woody Allen og í Bretlandi má nefna
Tom Stoppard, Lee Hall og Brian Friel en
dæmin eru mýmörg. Við höfum líka dæmi hér
heima um höfunda sem hafa fengið mikilvæg
tækifæri í Útvarpsleikhúsinu og það er sterk
hefð fyrir tengslum milli leikhúsanna og Út-
varpsleikhússins en slík tengsl hafa ekki skap-
ast við Sjónvarpið.“
Hefurðu skýringu á því?
„Ástæðan er auðvitað sú að framleiðsla Sjón-
varpsins á leiknu efni er bæði ómarkviss og til-
viljanakennd.“
Það er oft furðu hljótt um starfsemi Útvarps-
leikhússins í fjölmiðlunum. Hvers vegna?
Umfjöllun um leiklistarstarfsemi í fjölmiðlum
er sem betur fer mjög mikil og ítarleg. Þó verð-
ur að segjast að Útvarpsleikhúsið verður gjarn-
an útundan í því efni og vekur nokkra furðu þar
sem hér eru oftar frumflutt ný íslensk leikrit en
annars staðar og frumflutningur nýrra erlendra
verka er einnig tíðari hér en í öðrum leikhúsum.
Auðvitað stendur það stofnuninni sjálfri næst,
jafn öflugur fjölmiðill og hún er, að halda þessu
á lofti og ég kann ekki aðrar skýringar á því en
að þetta séu leifar frá þeim tíma þegar Útvarpið
var eini ljósvakafjölmiðillinn og ekki þótti við
hæfi að hampa eigin framleiðslu um of. Reglur
um hlutleysi hafa kannski haft sín áhrif á þetta.
Nú eru breyttir tímar og löngu tímabært að
endurskoða þetta viðhorf.
Við erum einnig að byrja að nýta okkur alla
þá tæknilegu möguleika sem bjóðast í dag og
t.d. er það nýtilkomið að leikrit sem búið er að
útvarpa séu aðgengileg á vefnum ruv.is í ákveð-
inn tíma á eftir. Við getum reyndar aðeins sett
verk íslenskra höfunda á vefinn, þar sem við
höfum ekki heimild til að gera þetta með verk
erlendra höfunda. Þessi tæknilegu mál tengjast
samningum við listamenn og handhafa höfund-
arréttar og stofnunin er nýbúin að ganga frá
samningum við höfunda, leikara og leikstjóra
um auknar heimildir til endurflutnings á efni.
Þetta er gríðarlega mikilvægt í ljósi breyttrar
hlustunar á útvarp almennt, þar sem fólk hlust-
ar ekki lengur svo mikið eftir tímasettri dag-
skrá. Mikilvægi endurtekningar á efni hefur því
stóraukist og fólk vill eiga möguleikann á að
hlusta á efnið þegar það hefur tíma til, hvort
heldur er á Netinu eða – eins og verður vænt-
anlega í náinni framtíð – í stafrænu útvarpi þar
sem hlustandinn velur sjálfur þá dagskrárliði
sem honum líkar. Þróunin hjá okkur hefur verið
sú að framleiða minna af efni og endurtaka það
oftar til þess einfaldlega að ná til allra þeirra
sem hafa áhuga á efninu.
Samhliða þessu hefur verið unnið að því að
hefja útgáfu á leiknu efni á geisladiskum og við
höfum átt samstarf við útgáfufyrirtækið
Smekkleysu um þetta. Ef allt gengur að óskum
mun útgáfa hefjast seinna á þessu ári. Það hefur
sýnt sig þar sem þetta hefur verið gert að sala
fer hægt af stað en hefur unnið sér ákveðinn
sess og norska útvarpsleikhúsið, sem hefur hvað
lengsta reynslu af þessu á Norðurlöndunum,
hefur af þessu nokkrar tekjur. Ég hef enga
ástæðu til að ætla annað en að reynsla okkar
verði svipuð.“
havar@mbl.is
MIKILVÆGT Í ÞRÓUN
ÍSLENSKRAR LEIKRITUNAR
Morgunblaðið/Golli
„Mjög ódýrt grasrótarstarf sem er ekki hvað síst mikilvægt fyrir íslenska höfunda,“ segir Hallmar Sigurðsson.
Útvarpsleikhúsið mætti
með réttu kalla fjölmenn-
asta leikhús landsins þar
sem áheyrendafjöldi fer
iðulega fram úr hæstu
aðsóknartölum sem önn-
ur leikhús geta státað af.
HÁVAR SIGURJÓNS-
SON ræddi við Hallmar
Sigurðsson, stjórnanda
Útvarpsleikhússins,
um stöðu þess, framtíð
og horfur í breyttu
umhverfi miðlunar.