Lesbók Morgunblaðsins - 19.06.2004, Blaðsíða 5

hvernig sjálfsmorðsflugmennirnir hafi tileink-
að sér allt það sem samtíminn og hnattvæð-
ingin hafa að bjóða (nýjustu upplýsingatækni,
nýjustu flugtækni, verðbréfaspár og áhrifa-
mátt fjölmiðla) til þess að ná markmiði sínu.
Sjálfsmorðsflugmennirnir féllu inn í fólks-
fjöldann í hversdagslegum úthverfum vest-
rænna stórborga, þeir menntuðu sig í vest-
rænum háskólum og tileinkuðu sér hið
vestræna líf. Vitneskjan um þetta leiðir til
hinna sálrænu hryðjuverka sem valda því að
við tortryggjum alla, treystum engum.2
Myndin af Mohamed Atta sem fengin er úr
öryggismyndavélinni undirstrikar þessi sál-
rænu hryðjuverk sem atburðirnir hafa leitt af
sér. Einhverjir kunna að hneykslast á því
hvað hryðjuverkamennirnir hafi verið ósvífn-
ir að villa á sér heimildir með þessum hætti.
Hvernig þeir gátu fengið sig til að nota vest-
ræna menningu og vestræna tækni til þess
að ráðast á Vesturlönd. Palestínski blaðamað-
urinn og kvikmyndagerðarmaðurinn Omar
Al-Quattan, sem búið hefur í London í 28 ár,
lítur öðrum augum á málið. Hann bendir á að
afar ólíklegt sé að sjálfsmorðsflugmennirnir
hafi verið að villa á sér heimildir. Mun lík-
legra er að hegðun þeirra og klæðnaður hafi
aðeins endurspeglað menningu þeirra sjálfra
og það uppeldi sem þeir hafi hlotið. Omar Al-
Quattan þekkir málið af eigin raun og bendir
á að ungt fólk af yfir- og millistétt í Araba-
löndunum lifi og hrærist í sama menning-
arheimi og jafnaldrar þess á Vesturlöndum.
Sjálfsmorðsflugmennirnir hafi því ekki endi-
lega verið að villa á sér heimildir, þeir hafi
ekki verið að blekkja neinn með klæðaburði
sínum og hegðun heldur hafi framkoma
þeirra aðeins endurspeglað þá menningu sem
þeir höfðu alist upp við meðal arabískrar
millistéttar.3 Þetta er ef til vill aðeins ein hlið-
in á hinni margrómuðu hnattvæðingu. Óvin-
urinn sker sig ekki úr.
Andlit hins illa
Þeir sem vildu ítreka andstæður góðs og
ills í kjölfar hryðjuverkanna þurftu því að
snúa sér annað í leit sinni að andliti hins illa.
Ljósmyndir af sjálfsmorðsflugmönnunum
hurfu fljótlega í skuggann. Þess í stað birtist
okkur mynd af hellisbúanum Osama bin Lad-
en. Mynd af síðhærðum og síðskeggjuðum
manni, íklæddum kufli, varð fljótt táknmynd
fyrir Íslam í höndum áróðursvélar Banda-
ríkjastjórnar. Bin Laden hafði skapað sér
ímynd sem hann taldi að myndi skapa órjúf-
anleg tengsl milli sín og spámannsins Mú-
hameðs í huga fólks. Líkt og Múhameð faldi
bin Laden sig í hellisskúta í eyðimörkinni og
birtist þannig að eigin mati sem trúverðugur
fulltrúi hinnar „sönnu“ trúar múslima.
Vissir andstæðingar bin Ladens hafa tekið
þessari ímynd hans fagnandi og fundist hún
vel til þess fallin að tákngera hið illa. Við
virðum fyrir okkur horað andlit, síðskeggjað,
slitið af kulda og trekki og erfiðum lífsskil-
yrðum. Þannig birtist Osama bin Laden
Vesturlandabúum sem framandi vera. Og þar
sem Osama bin Laden er andlit hins illa er
hið illa einnig framandgert. Það lítur ekki út
fyrir að hið illa eigi neitt sameiginlegt með
okkur Vesturlandabúum. Það virðist ekki
hafa neinar forsendur til þess að skilja vest-
ræn gildi og þar af leiðandi engar forsendur
til þess að þrífast í vestrænum menning-
arheimi. Þar af leiðandi hljóta mörkin milli
hins illa og hins góða að vera skýr. Í tví-
hyggju áróðursvélarinnar eru engin óljós
mörk. It is Us versus Them.
Osama bin Laden er tvímælalaust betur til
þess fallinn að tákngera andlit hins illa en
sjálfsmorðsflugmennirnir sem frömdu glæp-
ina sjálfa. Þeir féllu of vel inn í hið vestræna
umhverfi. Hann birtist okkur sem framandi
vera. En er hann framandi vera?
Ég hef fyrir framan mig ljósmynd af
Osama bin Laden sem tekin er í Falun í Sví-
þjóð árið 1971. Þetta er hópmynd af Osama
bin Laden og systkinum hans sem tekin var í
sumarleyfi þeirra í Svíþjóð. Þau birtast okkur
á þessari ljósmynd sem hluti af þeim vest-
ræna heimi sem við þekkjum svo vel. Og það
sem verra er, Osama bin Laden virðist kunna
ljómandi vel við sig í þessum heimi. Hann lík-
ist hverju öðru vestrænu ungmenni. Árið
1971 var Osama bin Laden klæddur sam-
kvæmt nýjustu tísku og vissum við ekki hver
hann væri gætum við haldið að hér væri ung-
ur Vesturlandabúi á ferð, vissulega nokkuð
dökkur á hörund, en vestrænn samt, og þar
með fulltrúi hins góða í heiminum. Það sama
gildir um bræður hans og systur. Klæðnaður
þeirra og háttalag er ekki framandi á nokk-
urn hátt. Af þessari ljósmynd verður ekki
annað séð en að Bin Laden hafi verið vel
kunnur þeim menningarheimi sem hefur ver-
ið skilgreindur (bæði af honum sjálfum og
öðrum) sem andstæða alls þess sem hann
sjálfur stendur fyrir.
Hvernig getur staðið á því að bin Laden
virðist kunna vel við sig í támjóum skóm og
útvíðum buxum? Er hann að villa á sér heim-
ildir? Hvernig getur þetta verið sami ein-
staklingurinn og birtist okkur framandi og
forneskjulegur á sjónvarpsskjánum? Hver er
hinn eini sanni Osama bin Laden? Er það ill-
gjarn maður í kufli sem hefur engan skilning
á vestrænum gildum – eða er það þessi glað-
beitti unglingur sem ferðast um Svíþjóð um-
vafinn táknum hinnar margrómuðu unglinga-
menningar Vesturlandabúa? Hvert er hið
sanna andlit Osama bin Laden? Hvert er hið
sanna andlit illskunnar?
Þessi ljósmynd sem tekin er af Osama bin
Laden og systkinum hans leysir í vissum
skilningi upp andstæðuparið við/þau. Að því
leytinu er þetta traumatísk ljósmynd. Það
sama má segja um myndina sem tekin var
með öryggismyndavélinni á flugvellinum í
Boston hinn 11. september 2001. Með þessar
ljósmyndir fyrir augunum eigum við erfitt
með að skilgreina hið illa sem andstæðu hins
góða. Þær skilja okkur eftir með áleitnar
spurningar um hið góða og hið illa, um
ímyndun og veruleika, líf og dauða, hið sanna
og hið ósanna. Þær setja spurningarmerki við
það hvort þessar andstæður séu ekki annað
en menningarleg afurð orðræðunnar. Ljós-
myndirnar sýna, svo ekki verður um villst, að
heimurinn er ekki jafn einfaldur og margir
vilja vera láta. Þær sýna okkur að tvíhyggjan
sem birtist í andstæðunni hið góða/hið illa er
aðeins tilbúningur og einföldun á marg-
slungnum veruleika. Að því leyti eru þetta
traumatískar ljósmyndir. Þær hrista upp í
hugmyndaheimi okkar. Þær gera okkur kleift
að skoða hluti út frá öðru sjónarhorni en því
sem alla jafna birtist okkur í ríkjandi orð-
ræðu um hryðjuverkin. Þannig gera ljós-
myndirnar okkur mögulegt að sjá veru-
leikann í nýju samhengi, óháð orðræðu
tvíhyggjunnar sem sífellt leitast við að
smætta ástandið í heiminum niður í baráttu
góðs og ills.
Heimildir:
1 Zygmunt Bauman: „Den eksplosive elendighed.“
Tirsdag 11. september 2001. Eftertanker. En antologi
redigert af Claus Clausen og Rasmus Øhlenschlæger
Madsen. Tiderne skifter, 2001.
2 Jean Baudrillard: „Terrorismens ånd.“ Tirsdag 11.
september 2001. Eftertanker. Bls. 159.
3 Omar Al-Quattan: „Disneyland Islam“. Tirsdag 11.
september 2001. Eftertanker, 2002.
Höfundur leggur stund á M.A.-nám í menning-
arfræðum.
Reuters
Mynd úr eftirlitsmyndavél á alþjóðlega flugvellinum í Portland af Mohammed Atta (til hægri) og
Abdulaziz Alomari (fyrir miðju). Þeir flugu til Boston þar sem þeir fóru um borð í flug ellefu hjá
American Airlines að morgni 11. september 2001 en þeirri vél var flogið á annan Tvíturnanna í
New York skömmu síðar.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 19. JÚNÍ 2004 5
E
itthvað er ekki eins og þeir
segja að það sé. Þegar Nev-
enka var lítil átti hún fiskabúr
með marglitum gullfiskum.
Dag nokkurn bættist fiskur í
búrið, einn af þessum svörtu,
feitu, sem lúra á botninum
daginn á enda og virðast ekki
hreyfa sig. Svo tóku að sjást meiðsl í hinum
fiskunum, sá á botninum glefsaði í þá, rétt
eins og hann væri að leika sér að þeim. Nev-
enka hafðist ekki að, áttaði sig ekki, en svo
einn daginn var sá svarti búinn að éta alla
skrautfiskana.
Löngu síðar varð Nevenka Fernández öld-
ungis óvænt borgarfulltrúi í bænum
Ponferrada. Hún fór fram fyrir Partido Pop-
ular, spænska Þjóðarflokkinn, nýútskrifuð
úr háskóla, og samkvæmt Juan José Millás
sem skráir sögu hennar var veran í borg-
arstjórn því líkust sem einn litríkur og lítill
gullfiskur hefði verið settur í búr fullt af
þessum svörtu.
Juan José Millás er spænskur rithöfund-
ur, fæddur í Valencia 1946 og býr í Madríd.
Fyrsta skáldsaga hans kom út 1975 og hann
hefur verið býsna afkastamikill síðan. Hann
starfar fyrir dagblaðið El País og er ansi
vinsæll, bæði sem blaðamaður, pistlahöfund-
ur og rithöfundur. Í tengslum við verk hans
er gjarnan talað um samtvinnun blaða-
mennsku og skáldskapar. Raunar er erfitt
að sjá þeirri blöndu nokkurn stað í helstu
skáldsögum hans og freistandi að ætla að
kenningin hafi komist á kreik einfaldlega
vegna þess að hann er bæði blaðamaður og
rithöfundur. Síðasta bók hans, á undan
þeirri sem hér er til umfjöllunar, nefnist Cu-
entos de adúlteros desorientados og hefur
að geyma smásögur, áður birtar í ýmsum
dagblöðum og tímaritum, sem allar snúast
með einum eða öðrum hætti um framhjá-
hald, fjári skemmtilegar sögur, öfgakenndar
og fáránlegar. Bókin þar á undan, Dos muj-
eres en Praga, Tvær konur í Prag, vann til
virtra verðlauna, Premio Primavera, árið
2002. Afbragðs skáldsaga sem gerist alls
ekki í Prag heldur Madríd; í raun er ekki
mikil blaðamennska á ferð þar þótt blaða-
mennska komi mjög við sögu; höfundur sér
ástæðu til að nefna í eftirmála einnar útgáfu
bókarinnar að söguhetjan sé skálduð, öfugt
við það sem lesendur ætla, ef dæma má af
spurningum sem höfundurinn fær um hver
þessi persóna í raun og veru sé. El orden
alfabético, Stafrófsröðin, heitir skáldsaga
frá árinu 1998, fantasísk saga, nokkuð í anda
Argentínumannsins José Luis Borgesar,
sem fjallar um dreng sem lifir að hálfu í al-
fræðiorðabók og að hálfu í ímynduðum
heimi; í þeim heimi taka stafir úr stafrófinu
að hverfa, svo heilu orðin, loks molnar allur
heimurinn og hrynur til grunna. Þekktasta
og líklega besta bók Millás heitir El desor-
den de tu nombre eða Nafnabrengl og kom
út 1986. Hún er metafiksjón eins og hún
gerist best, skáldskapur um skáldskap, en
býður upp á skothelt plott: Rithöfundur
nokkur greinir sálfræðingi sínum frá sam-
bandi sínu við gifta konu sem hvorugur veit
að er einmitt kona sálfræðingsins. Engin
blaðamennska þar heldur, púra skáldskapur.
En nýjasta bók Juan José Millás er hins-
vegar hrein blaðamennska. Hún heitir Hay
algo que no es como me dicen, Eitthvað er
ekki eins og mér er sagt að það sé, undirtit-
ill: El caso de Nevenka Fernández contra la
realidad – Mál Nevenku Fernández gegn
veruleikanum. Bókin er byggð á viðtölum
við Nevenku Fernández, konu á þrítugs-
aldri, fyrrverandi borgarfulltrúa í bænum
Ponferrada. Mál hennar var skandall fyrir
nokkrum árum, hún flæmdist úr borgar-
stjórn vegna kynferðislegrar áreitni – eða
ofsókna – borgarstjórans, Ismael Álvarez,
sem hún lögsótti á endanum. Hún vann mál-
ið, úrslitin vöktu mun minni athygli en mál-
sóknin. Fernández forðaðist fjölmiðla og
veitti engin viðtöl, líf hennar virðist vera í
rjúkandi rúst eftir að hún hættir í borg-
arstjórn. Og hún er býsna mikið ein í heim-
inum, samstarfsfólk hennar í borgarstjórn
styður hana svo sannarlega ekki, eiginkona
forsætisráðherrans Aznars, Ana Botella,
lýsti yfir stuðningi við borgarstjórann sem
hefði, sagði hún, hagað sér óaðfinnanlega;
engin samúð með Nevenku Fernández þar;
vinstrimenn voru margir hverjir á því að
Nevenka ætti þetta skilið, hefði verið nær að
binda ekki trúss sitt við PP-flokkinn.
Ismael Álvarez borgarstjóri er ekki geð-
þekk manneskja í lýsingu bókarinnar. Hann
lætur Nevenku í engum friði, brýtur hana
smátt og smátt niður og rænir sjálfsvirðing-
unni með ísmeygilegasta hætti þannig að
hún á ekkert svar, allt sem hún segir er lagt
út sem histería og ofsóknarbrjálæði.
„Kannski er þetta allt eðlilegt,“ segir rödd
innra með Nevenku. „Kannski ert það þú
sem ert ekki eðlileg.“ Og borgarstjórinn ein-
hvernveginn plantar í Nevenku sektarkennd
með kerfisbundnum hætti með smáathuga-
semdum um hvað hún sé óeðlileg: „Byrjarðu
á þessu, heldurðu að ég ætli að nauðga þér?“
„Ekki gastu sýnt þá nærgætni að hringja í
mig á dánarafmæli konu minnar.“ Þetta er
saga af kúgun í sinni lymskulegustu mynd.
Millás geymir sér það svæsnasta, frásögnin
er ekki alveg línuleg. Og þar er svo sem ekki
neitt sem gengur verulega fram af neinum,
sálfræðilegar ofsóknir borgarstjóra á undir-
manni sínum eru miklu fremur eitthvað sem
hægt er að heimfæra á hvunndaginn, hin
hversdagslegasta kúgun.
Kaflarnir skoða ýmsar hliðar á Nevenku
Fernández, allt frá bernsku hennar og sam-
bandi við föður sinn og fram að því þegar
hún flýr borgina sína, Ponferrada, og loks
landið vegna áreitni borgarstjórans, en þau
stóðu í stuttu sambandi sem Álvarez gat
ekki jafnað sig á. Og þótt efnið virki satt að
segja ekki sérlega grípandi við fyrstu sýn er
textinn svo fjári vel skrifaður, af svo miklu
næmi og innsýn og sálfræðilegum skilningi,
að úr verður afbragðs bók. Nevenka Fern-
ández nær að vinna samúð lesandans, ekki
sem einskært fórnarlamb eða engill heldur
sem manneskja, kona sem uppgötvar smám
saman að eitthvað er ekki eins og henni hef-
ur verið sagt að það sé. Bókin „endar hvorki
vel né illa heldur venjulega eins og flest í
þessu lífi“, eins og höfundur segir í lokin á
Eitthvað er ekki eins og mér er sagt að það
sé. Þetta er fjarri því að vera besta bók Ju-
an José Millás en fín samt, almennileg af-
köst, Millás situr ekki við að slípa til perlur
og pússa heldur gefur út bók á ári, er það
ekki lágmark?
Ný bók spænska rithöfundarins Juan José Millás, Hay
algo que no es como me dicen (2004), er byggð á
viðtölum við konu sem kærði borgarstjóra í spænskri
borg fyrir kynferðislega áreitni. Hún vann málið en
stóð samt sem áður uppi ein og óstudd.
EINS OG
ÞEIR SEGJA
AÐ ÞAÐ SÉ
E F T I R H E R M A N N
S T E FÁ N S S O N
Höfundur er bókmenntafræðingur.