Lesbók Morgunblaðsins - 19.06.2004, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 19. JÚNÍ 2004
B
rynhildur Heiðardóttir Ómars-
dóttir er einn af stofnendum
Bríetar, félags ungra femínista
og stundar doktorsnám í bók-
menntafræði við Kólumbíuhá-
skóla í New York. Blaðakona
fer á fund Brynhildar með það
að augnamiði að ræða við hana
um John Stewart Mill og grundvallarrit hans,
Kúgun kvenna, en tvær Bríetarkonur, þær
Brynhildur og Hólmfríður Anna Baldursdótt-
ir, fjölluðu um verkið á samdrykkju á vegum
Hins íslenska bókmenntafélags í vikunni. Eftir
nokkurt spjall við Brynhildi um námið í Kól-
umbíuháskóla og hugðarefni hennar í femín-
ískum fræðum, andvarpar hún mæðulega og
spyr hvort við getum ekki talað um eitthvað
annað en Mill. „Hann er auðvitað mikil skyn-
semisvera og lykilpersóna í þróun femínism-
ans, en ef til vill er búið að velta honum of mik-
ið fyrir sér, sérstaklega hérna á Íslandi þar
sem hann virðist standa í almannavitund sem
eini forveri breskrar og bandarískrar kvenna-
baráttu. Eigum við ekki frekar að tala um
Mary Wollstonecraft? Hennar texti er miklu
róttækari og kannski má segja að rit hennar A
Vindication of the Rights of Woman sé
„skemmtilegra“ grundvallarrit breska femín-
ismans. Hún var líka svo áhugaverð persóna.“
Þar með vendum við kvæði okkar í kross og
hefjum könnunarleiðangur um arfleifð þessa
brautryðjanda í femínískri hugsun, sem þó tók
nokkra aldarfjórðunga að uppgötva, og er
e.t.v. ekki fullmetin enn í hugvísindunum.
Brynhildur er því spurð hvort rit Mills, sem
átti svo mikinn þátt í að skapa jafnréttissjón-
armiðum viðurkenningu í karllægum hug-
myndaheimi 19. aldarinnar, sé á einhvern hátt
framhald, jafnvel rökvædd úrvinnsla á hug-
myndum Wollstonecraft? „Þessum bókum hef-
ur oft verið lýst sem hliðstæðum. A Vindica-
tion kemur út 1792 og Kúgun kvenna átta
áratugum seinna, árið 1869. Í raun byggjast
báðar bækurnar á svipuðum hugmyndum.
Báðir höfundar reyna að sannfæra lesendur
sína um að konur séu skynsemisverur og að
það sé mikið óréttlæti fólgið í því í samfélaginu
séu allar sjálfstæðar hugsanir kvenna kæfðar.
Í báðum bókunum er lögð mikil áhersla á upp-
eldi kvenna í hugmyndum um hvernig breyta
þurfi samfélaginu. Konur þurfa að njóta góðr-
ar menntunar til að geta tekið þátt í samfélag-
inu sem fullgildir þegnar. Að sama skapi gagn-
rýna bækurnar harðlega samfélagið sem
neitar að samþykkja konur sem mögulega
þegna. Einhver fræðikonan um miðbik síðustu
aldar lýsti reynslu sinni af því að lesa bæk-
urnar tvær saman. Hún sagði að meðan lestur
A Vindication væri eins að taka þátt í árás
skriðdreka á ranghugmyndir samfélagsins, þá
væri lestur Kúgun kvenna róandi. Að vissu
leyti er ég sammála þessari líkingu. Textar
bókanna tveggja gætu ekki verið ólíkari. Mill
setur fram hugmyndir sínar á mjög rökfastan
hátt. Textinn rennur mjúklega áfram og hug-
myndirnar koma fram ein á eftir annarri og
fylgja vandlega úthugsaðri uppbyggingu.“
Brynhildur bendir á Wollstonecraft sé ekki
aðeins allt öðruvísi rithöfundur en Mill, heldur
hafi hún skrifað á allt öðruvísi tíma. Mill skrif-
aði bók sína á hápunkti Viktoríutímabilsins, en
Wollstonecraft var uppi á tímum frönsku bylt-
ingarinnar. „Hún var sjálf byltingarsinni.
Wollstonecraft bjó í París nokkrum árum eftir
byltinguna, og skrifaði rit um hugmyndafræði
hennar. Textinn er hádramatískur. Rit hennar
eru reglulega rofin af ástríðufullum upphróp-
unum og ávörpum til lesandans. A Vindication
er rómantískt rit byltingarsinna sem er mikið í
mun að sannfæra lesendur um ranglæti sam-
félagsins og hvaða breytingar þurfi að eiga sér
stað. Ef til vill er líka hægt að útskýra muninn
á þessum tveimur bókum, með því að segja að
Wollstonecraft hafi óneitanlega átt meira und-
ir riti sínu komið en Mill, enda var hún sjálf
kona og þurfti að þola það ranglæti og kúgun
sem hún reyndi að útrýma með skrifum sín-
um.“
Áhersla á réttindi til mennta
Hvaða hugmyndir setur Wollstonecraft
fram í A Vindication og í hvernig kynjapóli-
tísku umhverfi verður það til?
„Rit Wollstonecrafts byggist á afar einfaldri
hugmynd. Hún heldur því fram að þáverandi
uppeldi kvenna hafi eyðilagt hugsun þeirra,
með því að fórna krafti þeirra og styrk fyrir
fegurð og hégóma. Þessu uppeldi, staðhæfir
hún strax í fyrstu setningum bókarinnar, er
stjórnað af karlmönnum sem vilja sjá konur
sem aðlaðandi hjákonur fremur en skynsamar
mæður. Og Wollstonecraft segir að konur hafi
látið blekkjast af þessu hugarfari. Æðsta tak-
mark þeirra sé að gera sig aðlaðandi og áhuga-
verðar fyrir karlmenn og fyrir vikið gleymi
þær algjörlega að rækta sjálfar sig og stofna
til raunverulegs vinasamabands við konur og
karla. Wollstonecraft notar sterkar líkingar til
að koma máli sínu á framfæri. Konur er
plöntur sem er hent þegar fegurð þeirra hefur
fölnað og konur eru fuglar í búri sem geta ekki
breitt úr vængjum sínum, hvað þá flogið.“
Brynhildur bendir á að Wollstonecraft beini
sjónum að menntalöggjöfum samfélagsins og
krefjist þess að konum sé skapað tækifæri til
sams konar náms og karlar. „Hún ítrekar það
aftur og aftur í riti sínu að konur verði að njóta
heilsteyptrar menntunar. Hún vill að menntun
þeirra snúist að því að gera þær að heildstæð-
um einstaklingum fremur en ofmáluðum „sam-
félagsdrósum“. Hugmyndir Wollstonecrafts
um betri menntun kvenna snúast þó ekki að-
eins um afstrakt hugmyndafræði. Hún vill að
ungar stúlkur fái mikla hreyfingu til að auka
hreysti þeirra sem og kennslu í gagnlegum iðj-
um, svo að konur geti unnið fyrir sér og þar
með öðlast sjálfstæði. Hún telur að samfélagið
skaðist af slæmri menntun kvenna, því að það
séu konur, þ.e. mæður, sem sjá um frumupp-
eldi allra einstaklinga samfélagsins. Svo að ef
konur séu ekki þroskaðar siðferðislega, þá þjá-
ist allt samfélagið.“
Er munur á þessum hugmyndum Woll-
stonecraft og því hvernig Mill notar rök nytja-
hyggjunnar til þess að höfða til þeirra sem
valdið hafa, þ.e. að þetta sé ekki bara spurning
um sjálfsögð mannréttindi, heldur komi það
þeim sem samfélagsþegnum, að einhverju
„gagni“ að konur öðlist jafnrétti á við karla?
„Í rauninni er afskaplega lítill munur á rök-
semdunum sem þau tvö beita í verkum sínum.
Munurinn felst í því hvernig þau flétta þessar
röksemdir inn í textann. Kannski er hægt að
segja að á meðan bók Mills snýst um hugmynd
nytjafræðinnar, þá er þessi hugmynd aðeins
ein af mörgum sem Wollstonecraft kallar á til
að færa rök fyrir máli sínu.“
Brynhildur bendir í þessu sambandi á að sjá
megi hversu þunga áherslu Wollstonecraft og
femínistar af hennar kynslóð lögðu á jafnaðar-
hugsjónina og á skilyrðislausa kröfu til jafn-
réttis enda eigi skrif hennar sér rót í hug-
myndafræði frönsku byltingarinnar.
„Wollstonecraft er aðeins ein af mörgum kon-
um sem tóku þátt í þeirri hugmyndafræðilegu
byltingu sem átti sér stað á þessum árum. Eins
og aðrar, þá barðist hún fyrir réttindum
kvenna í þessu nýja heimi frelsis, jafnréttis og
bræðra[!]lags, aðeins til að sjá hugmyndum
sínum ýtt til hliðar og þaggaðar niður þegar
um hægðist í Frakklandi.“ Brynhildur bætir
því við að Wollstonecraft sé einnig boðberi
þeirrar stefnu sem við höfum síðar nefnt róm-
antísku stefnuna. „Í skrifum sínum hvetur hún
konur til að beita hjarta sínu og hugsun til að
sjá heiminn. Aðeins þegar tilfinningar og rök-
hugsun hafa fléttast saman í heilsteypt mót,
geta konur lifað lífi jafningja með eiginmönn-
um sínum og vinum.“
Samfélagsgagnrýni skáldsögunnar
Nú hafði Wollstonecraft sterkan persónu-
leika og var mikill aðgerðarsinni. Hún fór til
Parísar að fylgjast með frönsku byltingunni,
og var eina konan í hópi róttækra en mikils-
virtra rithöfunda. Mikið hefur verið skrifað um
ævi Wollstonecraft, en e.t.v. minna um hug-
myndir hennar. Hvernig stendur á þessu?
„Tja, nú vil ég taka það fram að Wollstone-
craft var alls ekki eina konan í hópi bylting-
arsinnaðra rithöfunda á þessum tíma. Til
dæmis er hægt að nefna hina frönsku Olympe
de Gouges sem birti árið 1791 Yfirlýsingu um
réttindi kvenna og þegna, yfirlýsingu sem
byggðist á og víkkaði út hina karlmiðuðu op-
inberu yfirlýsingu byltingarsinna Yfirlýsingu
um réttindi manna og þegna sem kom út 1789.
Og í Bretlandi var að finna fjölda rithöfunda
sem áunnu sér mikið orðspor við að skrifa bylt-
ingarsinnaðar skáldsögur um konur og stöðu
þeirra í þáverandi samfélagi. Bækur þessara
rithöfunda, kvenna eins og Maria Edgeworth,
Susan Ferrier, Elizabeth Hamilton, Mary Ha-
ys, Elizabeth Inchbald og Amelia Opie, voru
gífurlega mikið lesnar á þessum tíma þó að
þær hafi að mestu leyti fallið í gleymsku. En
jú, vissulega hefur verið meira skrifað um ævi
Wollstonecrafts en hugmyndir hennar. Eina
umfjöllunin, til dæmis, sem birst hefur um
Wollstonecraft á íslensku er þriggja blaðsíðna
grein Sigurðar A. Magnússonar í Tímariti
Máls og menningar árið 2002. Þar segir hann í
örstuttu máli frá hugmyndum Wollstonecrafts
en snýr sér síðan að afar hneykslanlegu lífi
hennar og lýsir því á háfleygu og æsilegu
tungumáli. Þessi tilhneiging fræðimanna er ef
til vill skiljanleg. Wollstonecraft lifði storma-
sömu lífi og tengdist ýmsum frægustu hugs-
uðum og rithöfundum síns tíma nánum bönd-
um. Og alltaf er meira spennandi að velta sér
upp úr gömlum hneykslismálum fremur en
„leiðinlegri“ og „þurri“ baráttu kvenréttinda-
kellinga. Þessi árátta að meta hugmyndir
Wollstonecrafts eftir lífsmáta hefur fylgt við-
tökum verka hennar frá upphafi. Hún var litin
hornauga í bresku yfirstéttarsamfélagi því
hún átti barn í lausaleik með Bandaríkjamanni
sem hún hafði hitt í París. Og eftir lát hennar
af barnsförum árið 1797 skrifaði William
Godwin, eftirlifandi eiginmaður hennar, afar
opinskáa ævisögu um hana. Þessi ævisaga fór
algjörlega með Breta þess tíma, sem kunnu
engan veginn að meta það að sjá á prenti ævi
konu sem neitaði að lifa eftir reglum sam-
félagsins. Hvort það er vegna þess eður ei, þá
var A Vindication afar sjaldan endurútgefin
þar til á síðustu öld.“
Wollstonecraft skrifaði einnig skáldsögur.
Hvernig tengjast þau skrif femínískri hugsun
hennar?
„Wollstonecraft hafði mikla trú á skáldsög-
um sem leið til framþróunar. Hún taldi að bók-
menntir og bókmenntafræðileg gagnrýni þjón-
aði miklu hlutverki í þroska kvenna og hvatti
konur til að lesa sem mest. Fjórum árum áður
en A Vindication kom út birti Wollstonecraft
skáldsögu sína Mary, a Fiction. Í auglýsingu
að bókinni leggur hún áherslu á að hún sé þar
að skapa söguhetju sem er algjörlega á skjön
við söguhetjur fyrri skáldsagna, þ.e.a.s. konu
sem hefur rökhugsun og sýnir þá hugsun í
verki. Það má kannski segja að Wollstonecraft
hafi með þessari skáldsögu reynt að nýta sér
skáldskapinn til að þróa hugmyndafræðina
sem hún seinna birtir í A Vindication. Hún
skrifaði aðeins eina aðra skáldsögu, Maria, or
the Wrongs of Woman, verk sem hún kláraði
aldrei og birtist ófullgert eftir dauða hennar
árið 1797. Í formála þessa verkbrots biðlar
Wollstonecraft til „þeirra fáu“ lesenda sem
„þora að vinna að framþróun samfélagsins“ og
viðurkenna að verk hennar séu hvorki „van-
skapað afsprengi geðveilu, né grófar alhæf-
ingar særðs hjarta“.“
Hvernig metur þú þessi skáldverk í bók-
menntalegum skilningi?
„Báðar skáldsögurnar eru tryllt bók-
menntaverk og erfitt fyrir nútímalesendur að
meta. Stíll þeirra og málfar er hárómantískt og
söguþráðurinn oft ótrúverðugur fyrir okkur
sem alist höfum upp í samfélagi sem mótað er
af raunhyggju. En þær eru skemmtilegar og
fyndnar, hvort sem við hlæjum að þeim brönd-
urum sem höfundur ætlaðist til, eða við hlæj-
um að ýkjum þeirra. Ég mæli hjartanlega með
lestri þessara bóka og hægt er að nálgast texta
þeirra á Netinu.“
Brynhildur er að lokum spurð hvaða vægi
hugmyndir Wollstonecraft hafi þegar litið er á
þær í ljósi stöðu mála í samtímanum. „Hug-
myndirnar sem Wollstonecraft kemur fram
með í ritum sínum eiga því miður enn oft við í
dag. Hún leggur áherslu á það að konur neiti
að detta inn í fegurðarímyndina sem njörvar
þær niður í fastmótaðar venjur karllegs sam-
félags. Vissulega má halda því fram að konur
hafi ekki enn náð þessum áfanga sem Woll-
stonecraft sá fyrir sér, og að við eyðum enn
alltof miklu púðri í að hafa áhyggjur af lín-
unum og af hárinu. Einnig á grunnhugmynd
Wollstonecrafts um menntun kvenna enn við.
Hún taldi að menntun kvenna væri lykillinn að
framþróun samfélagsins. Þessi hugmynd hef-
ur verið tekin upp á alþjóðavettvangi og mig
minnir að það sé einmitt eitt af slagorðum
Sameinuðu þjóðanna að menntun einnar konu
sé menntun heillar fjölskyldu. Wollstonecraft
hefur núna á síðustu árum loksins hlotið þá
fræðilegu virðingu og þá athygli sem hún á
skilið. Hún er einn af hornsteinum hugmynda-
sögu Breta og hún lagði þann grunn sem
fræðimenn eins og hann Mill byggðu verk sín
á. Ég vona að við eigum einhvern tímann eftir
að sjá verk hennar aðgengileg á íslensku.“
FÖLNUÐ BLÓM OG FUGLAR Í BÚRI
Saga og hugmyndaleg
arfleifð Mary Wollstone-
craft er lítið þekkt, þó svo
að hér sé um að ræða
brautryðjanda í sögu
femínískrar hugsunar.
HEIÐA JÓHANNSDÓTT-
IR ræddi við Bríetar-
konuna og doktors-
nemann Brynhildi Heið-
ardóttur Ómarsdóttur, um
þessa merku konu.
Morgunblaðið/Jim Smart
„Eigum við ekki frekar að tala um Mary Wollstonecraft?“ segir Brynhildur Heiðardóttir Ómars-
dóttir þegar hún er spurð um John Stewart Mill og jafnréttishugsjónina.
heida@mbl.is