Lesbók Morgunblaðsins - 19.06.2004, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 19. JÚNÍ 2004
K
laus von See var í rúm fjörutíu
ár prófessor í norrænum fræð-
um við háskólann í Frankfurt
am Main. Þrátt fyrir að hann
hafi látið af embætti fyrir
nokkrum árum fer því fjarri að
hann sé sestur í helgan stein.
Þvert á móti er þessi tæplega
áttræði fræðimaður enn sístarfandi. Meðal
þeirra bóka sem eftir hann liggja má nefna
„Goðsögn og guðfræði í Skandinavíu á síðmið-
öldum“ (1988), „Barbari, germani, aríi – leitin
að rótum þýsks þjóðernis“ (1994), „Evrópa og
Norðurlönd á miðöldum“ (1999) og „Textar og
tilgátur. Álitamál í þýskri og norrænni sögu“
(2003). Auk þess að senda frá sér hvert ritið af
öðru stýrir Klaus von See hópi fræðimanna
sem vinnur að því að semja viðamikinn skýr-
ingarbálk við Eddukvæðin. Þegar eru komin út
þrjú þykk bindi af þessum Edduskýringum
sem til stendur að verði níu bindi alls. Þetta
stóra verkefni sem er unnið við háskólann í
Frankfurt am Main er styrkt af þýska rann-
sóknarráðinu (Deutsche Forschungsgemein-
schaft). Það er því ekki ofsagt að þýsk stjórn-
völd sýni menningararfi okkar Íslendinga
mikinn sóma.
Fyrir rannsóknir sínar á fornnorrænni
menningu hefur Klaus von See verið heiðraður
með margvíslegum hætti . Þar má nefna að ár-
ið 1983 var hann kjörinn einn af ellefu „ævi-
löngum heiðursfélögum“ (Honorary Life Mem-
bers) í hinu virðulega „Viking Society for
Northern Research“ í Lundúnum. Þá hafði
engum Þjóðverja hlotnast umræddur heiður frá
stríðslokum. Í lok ársins 2002 tilnefndi Margrét
II. Danadrottning hinn virta þýska fræðimann
„riddara af Dannebrogsorðunni“, fyrir viða-
miklar og stórmerkar rannsóknir sínar á fornri
menningu norrænna þjóða. Í ljósi þess hve
mörg þeirra fræðirita sem Klaus von See hefur
sent frá sér á löngum ferli fjalla um fornan
menningararf okkar Íslendinga má segja að
þar hafi Danir gert okkur skömm til; það sætir
reyndar furðu að einn virtasti og atkvæðamesti
fræðimaður hins þýskumælandi heims á sviði
forníslenskrar menningar, sem hefur m.a. um
árabil unnið að því ásamt samstarfsmönnum
sínum að gera Eddukvæðin aðgengileg þýskum
lesendum, skuli ekki enn hafa verið heiðraður
af Íslendingum. Það væri óskandi að íslensk
stjórnvöld gerðu sem fyrst bragarbót í þessum
efnum.
Til að ræða við þennan síunga og síkvika
fræðimann um rannsóknir hans og æviferil
heimsótti ég Klaus von See í íbúð hans í há-
skólahverfinu Westend í Frankfurt. Þar er eins
og hæfir slíkum andans manni hátt til lofts og
vítt til veggja. Þegar við höfðum komið okkur
fyrir í vistlegri stofu, sem er þakin bókum í
hólf og gólf, spurði ég Klaus von See fyrst,
hvort eitthvað væri til í þeim orðrómi að hann
ætti það sameiginlegt með landa sínum og
starfsbróður, þýska heimspekingnum Kant, að
hann hefði verið meira fyrir að ferðast í and-
anum en að þvælast um heiminn (það var jú
sagt um Kant að hann hefði aðeins einu sinni á
ævinni yfirgefið bæinn Kóngsberg, þar sem
hann lifði og starfaði). Klaus von See hlær við:
„Án þess að mér komi til hugar að líkja mér
við annan eins snilling og Immanuel Kant má
vel vera að við séum skyldir að þessu leyti. Þó
að ég hafi auðvitað annað slagið lagt land undir
fót hef ég þó alla tíð talið óþarft að vera á mikl-
um þeytingi milli landa vegna minna fræði-
starfa. Ástæðan er einfaldlega sú að Frankfurt
er mjög miðsvæðis, bæði í Þýskalandi og Evr-
ópu; þess vegna hafa fræðimenn verið duglegir
að koma hingað og sækja okkur heim. Vegna
þess hve mér hefur líkað vel að lifa og starfa á
þessum stað hef ég líka hafnað öllum boðum
sem mér hafa borist um prófessorsstöður í öðr-
um borgum, svo sem við háskólana í Kiel, Bonn
og Köln. Þetta hefur reyndar valdið starfs-
bræðrum mínum nokkurri furðu. Ég var frá
upphafi mjög sáttur við að koma hingað til
Frankfurt. Þegar mér bauðst kennarastaða hér
fyrir rúmum fjörutíu árum var engin norrænu-
deild starfandi hér við háskólann; hin fornu vígi
norrænna fræða í Þýskalandi eru háskólarnir í
Kiel, Köln, Greifswald og München. Ég fékk
því svigrúm til að byggja upp kennslu í nor-
rænu hér frá grunni. Þegar ég kom til Frank-
furt komst ég t.d. að því að það eina sem til var
af fornnorrænum bókmenntum á háskólabóka-
safninu voru tólf bindi úr svokallaðri Thule-
útgáfu íslenskra fornbókmennta. Ég fékk því
m.a. það þakkláta hlutverk að koma hér upp
norrænu bókasafni.
Sem dæmi um það hversu vel Frankfurt er í
sveit sett má nefna að ég var um árabil aðalrit-
stjóri viðamikils uppsláttarverks um bók-
menntafræði („Handbuch der Literaturwissen-
schaft“), sem var gefið út í 24 bindum. Alls
komu um 250 fræðimenn með mér að því mikla
verki. Þá kom sér vel að ég skyldi búa svona
miðsvæðis, því menn áttu auðvelt með að kom-
ast hingað úr öllum áttum, til að sækja þá ótal-
mörgu og oft mjög fjölmennu ritnefndarfundi
sem voru haldnir hér í íbúðinni minni í West-
end. Það má segja að ég þurfi svo sem ekki að
fara neitt annað til að vinna; hér hef ég ágætt
bókasafn og mínar eigin bækur hef ég nánast
allar samið við skrifborðið mitt hér í stofunni.“
Þú komst til Norðurlanda í fyrsta sinn
skömmu eftir 1950. Það hefur ekki verið vanda-
laust fyrir þýskan námsmann að heimsækja
Skandínavíu, svona stuttu eftir stríðið?
„Nei, það er óhætt að segja það. Ég var 26
ára gamall þegar mér bauðst, ásamt þremur
námsmönnum öðrum, að vera einn vetur í
Kaupmannahöfn. Það var ekki sjálfsagt mál að
bjóða þýskum námsmönnum til Danmerkur,
svona skömmu eftir stríð. Við vissum t.d. aldrei
hver það var í Danmörku sem styrkti okkur til
náms; sá aðili kaus að halda nafni sínu leyndu.
Vegna þeirra aðstæðna sem ríktu eftir stríðið
voru ferðalög Þjóðverja um Norðurlönd ekki
einfalt mál. Þess vegna er ferill minn ólíkur
ferli margra sem á eftir komu að því leyti að ég
fékk ekki áhuga fyrir norrænum fræðum vegna
ferðalaga um þessar slóðir, hvað þá vegna ná-
inna vináttutengsla við Norðurlandabúa; þvert
á móti var áhugi minn á norrænni menningu
eingöngu sprottinn af fræðilegri rót. Ég lauk
doktorsprófi í sagnfræði 1953 í Hamburg hjá
Hermann Aubin með ritgerð um „konungsveldi
og ríki í Skandínavíu á miðöldum“ (hún kom
reyndar ekki út í bók fyrr en nú fyrir
skömmu). Samhliða lagði ég stund á norræn
fræði hjá hinum kunna fræðimanni Hans Kuhn
og hann mælti síðan með því að ég fengi styrk
til náms í Kaupmannahöfn.“
Hans Kuhn var mikill Íslandsvinur, ekki
satt?
„Jú, hann var mjög hrifinn af Íslandi og
skrifaði m.a. vinsæla bók um landið. Þó má
segja að áhugi hans fyrir forníslenskri menn-
ingu hafi líka í byrjun átt sér fræðilegar rætur.
Sjálfur nálgaðist ég fornmenningu Íslendinga
upphaflega frá sjónarhorni sagnfræðinnar og
síðan réttarsögunnar. Ég öðlaðist réttindi til að
gegna embætti prófessors (Habilitation) með
ritgerð sem ég skrifaði hjá Kuhn um forn-
norræn lagaorð („altnordische Rechtswörter“).
Þar að auki hafa rannsóknir mínar lengst af
snúist um bókmenntafræðileg efni. Sem fræði-
maður hef ég því aldrei verið háður því að
ferðast um norrænar slóðir líkt og þeir starfs-
bræður mínir sem hafa t.d. nálgast fornnor-
ræna menningu af sjónarhóli þjóðfræðinnar.
Það virðist heldur ekki hafa bitnað neitt á ná-
kvæmni í meðferð máls og staðanafna. Það
gladdi mig t.d. að lesa það í ritdómi um dokt-
orsritgerð nemanda míns Wolfgangs Gerholds
eftir íslenska lærdómsmanninn Magnús Stef-
ánsson, sem birtist í norska tímaritinu Histor-
isk tidsskrift í fyrra, að það væri ánægjulegt að
lesa rit sem væri svona laust við málfræðivillur
og rugling á staðanöfnum í fornu máli. Þvínæst
bætti Magnús því við að Gerhold hefði í þessu
efni „gengið í góðan skóla hjá Klaus von See,
prófessor í Frankfurt“. Það er alltaf gaman að
heyra athugasemdir af þessu tagi, ekki síst
þegar þær koma frá íslenskum fræðimönnum.
Um Kuhn má reyndar bæta því við að hann var
kvæntur íslenskri konu, auk þess sem hann bjó
um tíma á Íslandi eftir seinna stríð og stundaði
þá m.a. búskap á bæ skyldmenna konu sinnar á
Norðurlandi.“
Áttu norræn fræði ekki erfitt uppdráttar við
þýska háskóla eftir stríð, vegna þess hve þeim
hafði verið misbeitt sem áróðurstæki í Þriðja
ríkinu?
„Jú, þau áttu vissulega erfitt uppdráttar.
Fyrir stríð voru norræn fræði hluti af svoköll-
uðum germönskum fræðum. Þrátt fyrir að þau
yrðu fyrir umtalsverðum hugmyndafræðilegum
áhrifum frá þjóðrembu nasismans, m.a. með
kenningum á borð við þá að „hinn norræni
maður“ væri eins konar frummynd „hins
þýska“ eða „germanska manns“, – þar sem
menn leituðu ekki síst fanga í Íslendingasög-
unum – þá höfðu þessi tengsl við aðrar fræði-
greinar jafnframt þau jákvæðu áhrif að norræn
fræði voru hluti af stærra samhengi; þannig
þurftu þeir sem lærðu germönsk fræði t.d. líka
að kunna sitthvað fyrir sér í norrænum fræð-
um. Eftir stríð var norrænan hins vegar með-
vitað tekin út úr þessu fræðilega samhengi. Því
fylgdi sá ókostur að norræn fræði urðu fljót-
lega einangrað fag við háskólana. Þannig hafa
norrænufræðingar hér í Þýskalandi á síðari ár-
um verið fremur einangraðir í fræðasamfélag-
inu. Menn úr öðrum fræðigreinum hafa sýnt
rannsóknum þeirra takmarkaðan áhuga.
Mér hefur hins vegar alla tíð verið umhugað
um að rjúfa þessa einangrun. Hvar sem ég hef
komið því við hef ég reynt að gera rannsóknir á
norrænum bókmenntum gjaldgengar í fræða-
samfélaginu. Í fyrrnefndu uppsláttarverki um
bókmenntafræði reyndi ég t.d. að koma inn
eins miklu efni um norrænar fornbókmenntir
og ég gat. Þannig gat ég komið fyrir yfirlits-
grein eftir Kurt Schier um Íslendingasögur í
bindið sem fjallaði um miðaldabókmenntir. Ég
held að það sé vandfundið yfirlitsrit um bók-
menntafræði á þýsku þar sem er að finna jafn
mikinn fróðleik um norrænar fornbókmenntir.
Þá má nefna að ég stýrði um árabil ritröð hjá
forlaginu Artemis, þar sem voru birtar ritgerð-
ir um höfunda eða valin efni úr heimsbók-
menntunum, svo sem Kafka, Robert Musil, Tol-
stoj og ensku rómantíkina, svo dæmi séu nefnd.
ELDHUGI OG FRÆÐILEGU
ÍSLENSKRAR FORNMEN
Klaus von See er fyrrverandi prófessor í norrænum
fræðum við háskólann í Frankfurt am Main. Hann vinn-
ur enn að rannsóknum á forníslenskum bókmenntum.
Hér er rætt við von See um ævi hans og störf.
E F T I R A RT H Ú R B J Ö R G V I N B O L L A S O N
„Hvar sem ég hef komið því við hef ég reynt að gera rannsóknir á norrænum bókmenntum gjald-
gengar í fræðasamfélaginu,“ segir Klaus von See.