Lesbók Morgunblaðsins - 03.07.2004, Blaðsíða 6

6 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 3. júlí 2004
Þ
að vekur vissulega sérkennilegar
kenndir að sjá verk Francesco
Clemente á Kjarvalsstöðum.
Verkin á sýningunni eru ný, en
þó er eitthvað í þeim er minnir
fremur á liðna tíð, einhver sér-
stakur andblær er fær hugann til að reika aft-
ur til áranna er ég kynntist verkum hans fyrst.
Kannski ekki að undra, því að það var ást við
fyrstu sýn. Þarna var svífandi tvíkynja líkami,
með sposkt bros á vör, í andliti manns sem síð-
ar átti eftir að koma í ljós að var Clemente
sjálfur. Það var engin leið að
losna við þennan líkama úr
huganum, hann var einhvern
veginn allt öðruvísi en mér
hafði verið kennt að gera lík-
ama fram að þessu og þetta
frjálsa svif hans innan um óræðar táknmyndir
opnuðu fyrir mér heim fullan af möguleikum.
Ég var barn í málaradeildinni, saklaust barn
í heimi listarinnar þar sem mér var kennt með
stílbrögðum og háspekilegri tækni hvernig ég
gæti búið til mynd af heiminum. En það var
þessi líkami sem kom þarna svífandi sem koll-
varpaði öllum mínum hugmyndum um hvað
væri gott og hvað væri gerlegt í málverki.
Fram að þessu höfðu stóru fyrirmyndirnar
verið einhverjir eftirstríðsárakarlar ásamt
kannski handfylli af fyrirstríðsárakörlum.
Þetta er „Málverkið“ sögðu kennararnir og við
reyndum eftir mætti að líkja eftir því. En svo
var það þessi nakti líkami sem kom þarna og
hrærði ekki bara upp í sálartetrinu, heldur
hreyfði hann við líkamanum með þeim hætti
að maður fór að líta á sjálfan sig í samhengi við
umhverfið. Grunur fór á kreik um að mál-
verkið væri eitthvað allt annað og meira en
þessir stóru karlar í bókunum.
Á bókasafninu voru ekki til nema stórir
doðrantar um helstu hetjur nútímalistarinnar,
ekkert blóð og enginn andi, aðeins dauðar fyr-
irmyndir. En þarna voru líka splunkuný tíma-
rit með litlum fjölföldunum verka sem við féll-
um fyrir. Við rýndum í þessar fersku myndir,
fullar af lífi og hamingju, skálduðum í litleysið
og eyðurnar, fundum að nú var eitthvað komið
á hreyfingu.
Sá andi sem þegar var í loftinu fékk ræki-
lega staðfestingu þegar til okkar læddist lítið
kver La Transavangardia Italiana sem hið
áhrifamikla listtímarit Flash Art gaf út árið
1980. Þetta kver átti eftir að fara nokkuð al-
varlega úr límingunni í meðförum okkar
næstu misserin og hlotnaðist sá vafasami heið-
ur að verða ein kámugasta eignin í gjörvallri
sögu bókasafnsins. Á þessum tíma var ritið á
sigurgöngu sinni um heiminn, en þar fjallar
listfræðingurinn Achille Bonito-Oliva um verk
nokkurra ítalskra málara er farnir voru að
mála myndir með nokkuð öðrum hætti en áður
hafði sést. Í kverinu kom fram skýr afstaða
höfnunar gagnvart þeim viðhorfum er verið
höfðu ríkjandi í listheiminum nokkur árin þar
á undan, en þau einkenndust að miklu leyti af
hugmyndafræði naumhyggju og hug-
myndalistar. Í eyrum okkar hljómaði þetta líkt
og fagnaðarerindið. Við gátum ekki verið
meira sammála í einfaldri sannfæringu um
virka hlutdeild okkar í þessum hræringum.
Það rann upp fyrir okkur ljós og við fylltumst
fullvissu um að málverkið væri miklu meira en
lifandi. Nú var runninn upp stund Nýja mál-
verksins.
Sama ár og bókin um Ítölsku Transavang-
ardíuna kom út sýndi Clemente á Fen-
eyjatvíæringnum í fyrsta sinn, þar vöktu verk
hans óskipta athygli og umtal í kjölfarið. Á
svipstundu urðu verk hans eitthvert áhrifarík-
asta innleggið til endurkomu málverksins við
upphaf 9. áratugarins, ásamt því sem andi
Nýja málverksins varð brátt að alþjóðlegri
hreyfingu. Beggja vegna Atlantsála hófu
menn að mála af miklum krafti og fljótlega
þróuðust hreyfingar eins og Ný Expression-
ismi í Þýskalandi, La Movida á Spáni ásamt
Bad Painting og Tag í Bandaríkjunum. Lands-
lagið í listheiminum gerbreyttist á skömmum
tíma og alls staðar voru vöruskemmur og háa-
loft undirlögð málverkum. Hámarki náðu
þessar hræringar með sýningunum A New
Spirit in Painting í Lundúnum árið 1981,
ásamt Zeitgeist í Berlín og Documenta VII í
Kassel árið 1982. Það sem var að gerast hér á
landi var því aðeins einn angi alþjóðlegrar
bylgju og á Íslandi náði hún hámarki með sýn-
ingunni Gullströndin andar í Reykjavík árið
1983.
En endurlífgun málverksins á tímum Nýja
málverksins fólst ekki í viðreisn klassískra
gilda, heldur í pönkaðri óþægð „Hrynjandi ný-
bygginga“ og „Kyrkjara“, þar sem pólitískri
þröngsýni og listrænni afturhaldssemi var
storkað í hvívetna. Aðferð Nýja málverksins
fólst meðal annars í úðabrúsanum og und-
irlagsleysinu; rammar voru sprengdir og
„réttri“ efnisnotkun var gefið langt nef, vinnu-
brögðin urðu frjálsleg þar sem taumlaus gleði
og stjórnleysi réðu ríkjum. Og þrátt fyrir
ramakvein akademíunnar um vanvirðu og
glataða þekkingu, verður ekki fram hjá því lit-
ið hversu mikilvægt innlegg í þróun málara-
listarinnar þessar andhugmyndir voru. Með
þeim komu fram á sjónarsviðið viðhorf sem
haft hafa mótandi áhrif á hugmyndir okkar um
málverkið.
Eitt merkasta innleggið til þessara viðhorfs-
breytinga birtist í verkum hinnar Ítölsku
Transavangardíu, en innan hennar teljast
áhrifamiklir listamenn eins og Enzo Cucchi,
Sandro Chia og Mimmo Paladino, þó að Clem-
ente verði að teljist þeirra eftirtektarverð-
astur. Ekki er að því hlaupið að líkja þessari
„Handanframvarðarsveit“ við hefðbundnar
liststefnur, til þess eru listamennirnir sem við
hana eru kenndir of margslungnir og ólíkir
innbyrðis. Innan verka þeirra má þó greina
sameiginleg einkenni er lýsa sér í frjálsum leik
tenginga og óvæntri samþættingu stílbragða
frá ólíkum tímabilum listasögunnar. Í verkum
sínum leita þeir jöfnum höndum til hálistar
sem láglistar, jafnt til goðsögulegra mynd-
verka fornaldar sem ímyndasmíði samtímans.
Myndgerð þeirra er margbrotin og sund-
urlaus; þar sem frjálslegar vísanir til óhlut-
bundinnar og fígúratífrar myndlistar renna
saman í fullkominni stílbökun og smekkleysi.
Eftirgerð og klastur er tekið fram yfir fágun
og frumleika, ásamt því að tilviljunarkennd
tengsl ímynda og hugmynda eru vegsömuð,
frammi fyrir ríkjandi kröfu um heild, hrein-
leika, jafnvægi og rökvísi.
Þannig tengjast ákveðin grunnstef Transav-
angardíunnar þeim póstmódernísku hrær-
ingum er fram komu á sjónarsviðið við upphaf
9. áratugarins. Og án þess að mikið hafi verið
um það fjallað, má þar finna sterka samsvörun
við ýmis viðhorf er þá voru að ryðja sér rúms
innan heimspeki og bókmenntafræði; sér-
staklega hvað varðar hugmyndir um fjöl-
hyggju, leik og afbyggingu, en ekki síður í um-
ræðunni um endimörk sögunnar og dauða
höfundarins. En það var einmitt í þessu frjálsa
falli sögunnar sem málverkið tók flugið; það
var ekki lengur niðurnjörvað og skilyrt, heldur
uppfullt af möguleikum sinnar nýju og brota-
kenndu tilveru.
Í verkum Clemente birtust þessar umbreyt-
ingar m.a. í sjálfsmyndum hans, en allt frá
upphafi hefur óþrjótandi speglun hans í sjálfs-
myndinni verið einkennandi fyrir feril hans. Í
þeim er hann stöðugt að uppgötva sjálfan sig í
heimi sífelldra endurfæðinga, að því er virðist
á mörkum nýrrar vitundar um sjálfið og um-
hverfi sitt. Í þeim ferðast hann um svæði þar
sem mörk hins innra og ytra skarast; um lend-
ur goðmagna þar sem líkamlegar jafnt sem
andlegar upplifanir tengdar kynnautn og sál-
arförum eru allsráðandi. Líkaminn kallast á
við sitt nánasta umhverfi jafnt sem him-
intunglin og tengist þannig sjálfinu sem end-
urómi þess í kenningum um uppruna, eðli og
þróun alheimsins. Heimur hans er án mæra,
þar sem andstæður mætast í götunum á húð-
inni, jafnt sem holunum í undirvitundinni. Í
verkum hans er maðurinn ævinlega í for-
grunni; líkami hans er sá staður þar sem ást
og ógnir, glettni og alvara renna saman í
draumkenndu raunsæi. Í þeim kristallast
þekking Clemente á launhelgum ritum vest-
rænnar dulspeki sem kynnum hans af aust-
rænni heimspeki, í nýjum útleggingum á
mannslíkamanum í vestrænni myndlist.
Reyndar á Clemente ekki langt að sækja
fyrirmyndir dulmagna, myrkurs og upprisu,
Holur í
undirvitundinni
Á Kjarvalsstöðum í Reykjavík stendur nú yfir
sýning á nýjum verkum eftir ítalska mynd-
listarmanninn Francesco Clemente. Í þessari
grein rifjar höfundur upp kynni sín af verk-
um hans og lífshlaupi, meðal annars er fjallað
um þátt Clementes í endurkomu málverksins
á níunda áratugnum.
Eftir Einar
Garibalda
Eiríksson
einar.garibaldi
@lhi.is
Spádómur og Jörð Tvær af myndum Clemente á sýningu hans á nýjum verkum á Kjarvalsstöðum.