NT - 07.06.1984, Side 12

Fimmtudagur 7. júní 1984 12
Vettvangur
Gfsli Kristjánsson:
Deilt um vélrúning á Islandi
í Morgunblaðinu þ. 12. maí
s.l. birtist grein eftir dr. Stefán
Aðalsteinsson, deildarstjóra
hjá Rala, þar sem hann telur
Arna G. Pétursson fara
„skakkt með staðreyndir“þeg-
ar eftir honum er haft, að 26 ár
séu síðan fyrst voru notaðar
vélknúðar klippur við rúningu
sauðfjár hér á landi, en segir
það rétt að svo langt sé síðan
haustklipping var framkvæmd
á Reykhólum á þennan hátt.
í þessu sambandi minnist
dr. Stefán á fyrstu prófanir,
sem við hjá Búnaðarfræðslu
Búnaöarfélags íslands fengum
hann til að gera vorið 1956, þá
á Skriðuklaustri og á Efra-
Jökuldal. En hvorki rúmngur
á Reykhólum 1958 né viðleitni
okkar hjá Búnaðarfræðslunni
til að kanna viðhorf nýjunga
hér á þessu sviði, voru fyrstu
athafnir við notkun vélknúins
búnaðar af þessu tagi. Ég veit
ekki betur en að árið 1948
hlutaðist Pétur Sigurjónsson
verkfræðingur frá Alafossi, til
um að Bjami Þorsteinsson
bóndi á Hurðarbaki í Borgar-
■ „Vetrarrúningur og vél-
klippur hafa gjörbreytt íslensk-
um fjárbúskap.“
firði, fengi og notaði fyrstur
allra hér vélklippur, knúðar
meðbensínmótor og að Bjarni
hafi síðan vélklippt, nú eru
vélar hans bara rafknúðar, en
það gerir ekki mikinn mismun.
Ég veit að um sömu mundir
eða fyrr voru vélklippur notað-
ar, en þær voru knúðar af
mannsafli, með sveif svo sem
meðfylgjandi mynd sýnir
Fálega tekið af flestum
Pað er rétt hjá Stefáni, að
við hjá Búnaðarfræðslunni
fengum hann til þess að prófa
vélknúðar klippur vorið 1956,
bæði þæirsem Vélasalan útveg-
aði okkur, knúðar með bensín-
mótor og hinsvegar þær, sem
Samband íslenskra Samvinnu-
félaga flutti til landsins, að
tillögu Hjalta Pálssonar til teng-
ingar við aflúrtak dráttarvél-
ar, með vökvaþrýstingi, sem í
þá daga var algjör nýjung á
byrjunarstigi og þróaðist fljótt
til meiri öryggis í notkun. Því
fórum við af stað með nýjung
af nefndu tagi, að í mörgum
greinum í blaðinu: The Scott-
ish Farmer, sem við fengum
reglulega, var hvað eftir annað
rætt um ótrúleg afköst, er æfðir
menn náðu við rúningu með
vélknúðum tækjum, og nokkr-
um mánuðum áður hafði ég
séð heimildarmynd norska um
þennan verknað, en þá þegar
höfðum við gerst aðilar að
samstarfi um kvikmyndagerð
og kvikmyndanotkun í þágu
búnaðarfræðslu um Norður-
löndin öll. Um þetta ræðir í
Fræðsluriti nr. 19, sem við hjá
Búnaðarfræðslu Búnaðarfé-
lagsins gáfum út snemma árs
1956: Þarsegirm.a. um vélrún-
ine sauðfjár:
Rúningur með vélum er
reyndar ekki alger nýjung hér
á landi, en sú aðferð hefúr
aldrei útbreiðst neitt, vafalaust
vegna þess að notaðir hafa
verið óhentugir kambar í
klippurnar eða menn hafa mis-
jafnlega kunnað með þær að
fara.
í Bretlandi eru vélklippur
mjög útbreiddar, eins og í
flestum sauðfjárræktar-
löndum. Eru kostir vélrúnings
nú viðurkenndir i öllurn hinum
miklu ullarframleiðslulöndum.
Það skal sagt hér og staðfest,
sem dr. Stefán tjáir í grein
sinni, að nýjung þessari var
■ Vélklippur, knúðar hand-
afli á sveiflnni, voru notaðar
hér áður en aðrir aflgjafar
voru teknir í notkun.
fálega tekið af flestum og fyrir-
höfn okkar hjá Búnaðarfræðsi-
unni urn útvegun nefnds bún-
aðar, snemma árs 1956, var
engan veginn í þökk allra aðila
í stjórn félagsins. Hitt var
staðreynd, að enginn andmælti
því að ég fengi dr. Stefán til
þess að prófa umræddan tækni-
búnað, ég hafði trú á hans vilja
og getu til að annast hlutverkið
með forsjá og fyrirhyggju og
því trausti hefur hann ekki
brugðist, hvorki við notkun
umrædds vélgengis né í at-
höfnum öllum um bót og betr-
un á allri meðferð og gæðum
íslenskrar ullar, bæði fyrr og
síðar. Hitt er svo annað mál að
ég veit ekki, - frekar en mál-
fræðingarnir, - hvernig skilja
ber hækkandi ullargæði. Mér
hefur verið kennt að hækkun
og lækkun væri metin við lengd-
armál. Mér leiðist að bú-
fræðingar eru að apa eftir
læknum og öðrum, sem
menntun hafa hlotið í Bret-
landi, að forðast notkun annar-
ra lýsingarorða en „hátt og
lágt“ hvort sem um ræðir gæði,
kosti, virðingu, eða hliðstæð
Oddný Guðmundsdóttir skrifar um Orðabók um slangur:
Síðari hluti
Oftmáafmáli
„Oft má af máli þekkja“
■ Fyrir rúmlega hálfri öld
kom út í Svíþjóð bók eftir
roskinn kaupsýslumann, sem
setið hafði sex ár í fangelsi
fyrir fjárdrátt. Hann ritaði
bókina til að sýna, að menn,
sem ekki eru hættulegir lífi og
limum annarra, séu engum til
gagns lokaðir inni og verði af
því verri menn en ekki betri.-
Hann segir til marks um hnign-
un fanganna, að þeir fari að
tala sín á rnilli sérstaka
mállýzku, fábreytta og and-
lausa. Nefnir nokkur dæmi um
þetta. Orðaforðinn líktist
hvorki sænsku né öðru máli.
Atti raunar engan uppruna. Á
þeim tímum voru blaðamenn
og fræðarar ekki á snöpum
eftir undirheimamálfari, í því
skyni að læða því inn í mælt
mál þjóðar sinnar. Mál óláns-
mannanna fór því ekki lengra.
Tukthúsbúarnir sjálfir hafa lík-
lega tlestir komizt aftur til
manna. En málfarið, sem tengt
var niðurlægingu þeirra, varð
eftir í „steininum“. Það hæfði
ekki frjálsum manni.
„Oft má af máli þekkja
manninn, hver helzt hann
er“
segir skáldið. Reisn og þroski
hvers manns greinist í engu
jafn ótvírætt í fljótu bragði og
af málfari hans. Málbreyting-
arstefnan hér á landi er
skemmdarfýsn. Sú árátta lýsir
sér með ýmsu móti. Sumir rífa
upp tré í görðum, aðrir laum-
ast inn í mannlaus hús og sletta
málningu um alla veggi. Allir
skemmdarvargar eiga það
sameiginlegt að vera ekki
gleðivandir.
AIK mál jafn gott.
Til er í Ameríku söfnuður,
sem kallar sig Vini Satans.
Málstað Satans (eins og Biblí-
an lýsir honum ) er gert jafn
hátt undir höfði og málstað
Krists.
Þetta eru orðin ærið út-
breidd viðhorf á mörgum svið-
um, að gera öllu jafn hátt undir
höfði, til dæmis fullyrða, að Jónas
Hallgrímsson sé bubbunum í
engu fremri, munurinn sé bara
aldursmunur. Allir tónar eru
hljómlist. Allt málfar á jafnan
rétt á sér. Andstæðurnar rétt
og rangt eru hreint og beint
ekki verðar umræðu.
Trúlegt er þó, að svona tal
sé fremur til að sýnast
„djarfur“ en, að það sé
sannfæring. Að minnsta kosti
þekki ég fólk, sem metur og
vegur hlutina, þó að það tali
svona. Mörgu öldruðu fólki
hættir við að taka nærri sér, ef
ný kynslóð bregður því um, að
það fylgist ekki með „þróun-
inni“. Hefði heimurinn batnað
með hverri nýrri kynslóð, væri
hann orðinn sæluvist.
Sjómannamál.
„Sjómannamálinu" er næsta
ofaukið í slangurbókinni. Sjó-
menn eru ekki fáránlegir
„utangarðsmenn“, sem þjóna
lund sinni með orðskrípum,
orðskrípanna vegna. Þau heiti
og nafngiftir, sem verða til á
sjótrjám, eiga ekkert erindi í
land og mega vera í friði, þar
sem þau urðu til. Lunning,
lens og skrap hafa á sínum
tíma orðið föst í máli manna
um borð í skipi og skaða
íslenzkuna ekki neitt. „Klárir
í bátana", segja sjómenn. Slík
orðatiltæki verða líklega til
ósjálfrátt á því augnabliki, sem
þeirra er þörf, og okkur finnst
þau ekki geta verið öðruvísi.
Þau eiga ekki heima innan um
hrognamál bókarinnar.
Kímni er til í máli sjómanna.
Þeir kalla tollþjónana „hettu-
máva“. Þarna er ekki á ferð-
inni það merkingarlausa bull,
sem gerir Merðlingabók svo
dæmalaust leiöinlega.
Fyndni.
Þeir telja slangur sitt fyndni.
„Það hefur beina tilfínningalega
skírskotun og er yfirleitt kraft-
mikið og auðugt líkingamál,
og eru þar ýkjur á ferð, og
gamansemi er eitt af einkenn-
um þess“.
Meðal þess, sem líklega á að
koma í stað fyndni, er „afsök-
unarhús“ og „bíó“, sem látið
er merkja salerni. Skagar
Hund kemur í stað Hagar -
Sund. Bótel - Horg kemur í
stað Hótel Borg. (Ér einhver
að hlæja?)
Þá er það þetta „kraftmikla
líkingamál": Bíllinn kallast
„blikkbelja". Væri ekki
greindarlegra að kalla hann
blikkhross? Hljómplata er
„sjúklega" góð. Hvernig eru
gæði sjúkdóma? „Alger
guðjón“ merkir miðlungs-
mann. Skil ekki fyndnina. Hins
vegar skil ég nú þrálátar dylgjur
um einhvern „guðjón" í ljóð-
um Þórarins Eldjárns. Hélt,
að þetta væri staðbundin skóla-
bræðrafyndni, sem, af eðli-
■ „Líklega halda aumingja piltarnir,
að það sem þeir, vegna æsku sinnar og
skólaannríkis, hafa ekki heyrt, fyrr en
þeir tóku til við söfnun sína, sé nýtt af
nálinni og unglingamálfar.“
þekkja
legum ástæðum missti marks
utan skólans. En þetta á þá
bara að vera háð um fólk, sem
ekki er eins mikilhæft og höf-
undar nýyrðisins halda sig
vera.
Matarkex kallast, Sæmund-
ur í skítagallanum". „Skúli"
táknar fífl. Sveitafólk er
„sveitavargur". Maður, sem
hreinsar skólplagnir, er „skíta-
prestur". Vinsamleg kveðja til
erfiðismanna! Gæti þó verið
vel meint. Tónlistarmenn
nefna sjálfir eina tegund listar
sinnar „gúanórokk“, líkja list
sinni við sjófugladrit. Verði
ykkur að góðu fyndnin og hið
„kraftmikla, auðuga líkinga-
mál“.
Gjaldgeng orð.
ingalykt, magalending (flug-
véla), ryksugufloti (snjallt víg-
orð gegn ofveiði togara.) Þetta
er orðheppni en ekki slangur.
Heiti strætisvagna komu
eins og sjálfsagður hlutur.
Nöfn spilanna: tvistur, fjarki,
tía, o.s.frv. áttu vel við. Að
flokka slíkt með bannorðum
og utangarðsmálfari, er furðu-
legt.
Það fagra orð Evuklæði, sem
þarna er haft með slangri,
hefur lengi verið haft um nakta
konu og er líklega úr dönsku.
Merkir, að konan er hjúpuð
sakleysi nektarinnar.
Austurríki er tvírætt orð og
gott nafn á Áfengisverzlun-
inni, þó ekki sé það í síma-
erlendu orði. Fjarstæða. Fjöldi
orða hefur verið tekinn góðfús-
lega inn í málið, einkum orð,
sem bundin eru við afmarkað
svið. Ekki var orðinu „gír“
útrýmt. Það var svo stutt og
hentugt. Orðatiltæki úr spila-
Bókin er flaustursverk.
Hvað er slangur? spyrja höf-
undarnir. Þeir hefðu átt að
reyna að svara spurningunni af
athugun en ekki ágizkun.
Gömul, gjaldgeng orð hafa
villzt inn í þetta ámátlega safn.
Það ætti ekki að vera vandi að
sjá, að þau eru gædd lífi og sál,
eins og önnur íslenzka. Hver
hefur ekki heyrt þessi orð á
langri ævi: Góðglaður, blind-
fullur, drukkinn, múraður,
magnaður, nýbakaður (t.d.
stúdent), rakinn (rakin
norðanátt), blóðugur (rang-
látur), brennivínsberserkur.
Bleksterkt kaffi hef ég heyrt
talað um alla mína æfi. Enda
getur hér að líta eldgömul orð:
Sukk (það er í Njálu), skar
(hrörlegur maður), geirfugl
(síðastur sinnar tegundar),
lögg (brennivíns- eða kaffi-
lögg), mömmudrengur,
eldvatn, grautarskóli (gamalt
háðsyrði um kvennaskóla),
sorgarrönd (óhreinka undir
nögl), engill (gamalt gæluorð,
sem óþarft er að þýða með
,,englakrútt“.)
Ungleg eru þessi orð, en
snjöll eigi að síður: líkkistu-
nagli, mánudagsveiki, pen-
■ „Þetta eru orðin ærið útbreidd við-
horf á mörgum sviðum, að gera öllu jafn
hátt undir höfði, til dæmis fullyrða, að
Jónas Hallgrímsson sé bubbunum í
engu fremri, munurinn sé bara aldurs-
munur.“
skránni. Að kalla veginn frá
Landmannalaugum Lauga-
veg, er gjaldgengt, þó það sé
ekki á landabréfinu.
Gömul orðatiltæki villast inn
í safnið. Kannast ekki margur
við þetta:
Að elska út af lífinu,
að leggja á hilluna,
að bauna á einhv.
að rísa upp á afturfæturna
(eins og hestur, sem prjónar)
að vera vaxinn niður (Það er í
Grettissögu)
að tala ekki við seglskip, er
sagt um þá, sem gera sér
mannamun.
Málvöndunarmönnum er
brugðið um, að þeir vilji ekki
„auðga" tunguna með neinu
mennsku dettur engum í hug
að þýða, svo sem renus,
makker, grand og fleira. Eng-
an veit ég amast við orðinu
músík. Hverjum ætli dytti í hug
að þýða ópíum á íslenzku? Öll
þessi orð eru í slangursafninu.
Mikið verk eiga Merðlingar
fyrir höndum, ef þeir tína sam-
an lyfjaheiti í safn sitt.
Ég mæli því ekki bót, að
menn sletti að óþörfu alþjóð-
legum orðum. Sum erlend orð
hafa þó fengið svo sérstakan
blæ, að eftirsjón væri í þeim.
Til dæmis bissness og sjoppa.
Ekki vil ég útrýma Snobbhill.
Bítill er orð, sem varla nyti sín
í þýðingu. Svo eru orð eins og
klassík og vakt, sem fyrir löngu