NT - 01.09.1984, Blaðsíða 8

—
Andlegur
arftaki
Adams Smith
Eftirfsirandi kaflar eru þýddir
og tilfxröir úr bók Leonard
Silk, hagfrxðings og dálkahöf-
undar New York Times, The
Economists.
■ Adam Smith erolt nefndur
faðir nútíma hagfræði; Milton
Friedman er jafnoft hampað
sem fremst;i andlega arftaka
Smiths á þessari öld.
Framlag Friedmans hefur
einkum falist í því að sýna
fram á að verulegt líf hærðist
enn með hinum gömlu grein-
ingum Smiths. Og hann kom
þessum viðhorfum á framfæri
í kjölfar kreppunnar miklu,
þegar við haföi legið að hið
frjálsa einkaeignarkeríi liði í
eitt skipti fyrir öll undir lok.
Friedman hélt því fram að
lausnar á þjóðfélagslegum
vandamálum væri enn að leita
í aðferðum, sumum nýjum,
sem virkjuöu einkahagsmuni
fólks og krafta markaðarins.
Það leið ckki á löngu þar til
Friedman hafði gerst hvatvís
krossfari fyrir kapítalisma og
efnahagslegt frjálsræði; á sama
tíma voru fiestir leiðandi hag-
fræðingar hins vestræna heims
að leita að nýjum hagstjórnar-
aðgerðum rikisstjórna, sem
gætu gegnt því hlutverki að
auka afköst efnahagskerfanna
og bæta velferð þjóðfélags-
þegnanna. Friedman gerðist
ákafur baráttumaöur laissez-
faire heimspekinnar, og
slyngni hans við að færa rök að
því að þetta frjálsræðiskerfi
ætti enn vel heima í háþróuð-
um og flóknum iðnaðarsamfé-
lögum gerðu hann tljótlega að
vinsælasta íhaldsmanninum í
efnahagsmálum í Bandaríkj-
unum; hann varð hetja við-
skiptamanna í Bandaríkjunum
og mörgum öðrum löndum.
Að sumu leyti er því Friedman
ólíkur Srnith, sem var hálfvegis
í nöp við öfl viðskiptanna,
tilhneigingu þeirra til að stofna
tií einokunar og bindast safn-
tökum gegn neytendum, og
skrifaði rit sín á þeim tíma sem
athafnastéttirnar nýju voru að
rísa gegn aðlinum í Evrópu.
Friedman kom fram á sjónar-
sviðið þegar viðskiptastéttin
hafði þegar tryggt sinn sess, og
hann gerðist strax harður verj-
andi hennar.
Chicago-skólinn
Friedman tók við forustu-
hlutverkinu í hinum svonefnda
Chicago-skóla af Frank Knight
um og eftir 1950. En hann
vann sér mun meiri frægð held-
ur en Knight hafði gert. Með
laissez-faire sverðið að vopni
reyndi hann að skera á hvern
Gordions hagfræðihnútinn á
fætur öðrum. Á sviði alþjóða-
hagfræði boðaði hann fljótandi
gengisskráningu löngu áðuren
hagfræðingar gerðu sér yfirleitt
grein fyrir þeim möguleika að
hið fasta gengisskráningar-
kerfi, sem komið var á í lok
seinna stríðsins, ætti ekki
framtíð fyrir sér. Það að lirun
Bretton Woods kerfisins leiddi
síðar ekki til hruns í efnahags-
kerfurn um allan heim (eins og
gcrst hafði árið 1931) má
þakka því að fræðilegur grunn-
ur að fljótandi gengisskráning-
arkerfi hafði þegar verið
lagður, og þar átti Friedman
ekki minnstan hlut að máli.
Hann beitti sér gegn ríkis-
styrkjum og ríkishöftum á at-
vinnuvegina, gerði sitt til að
opna augu annarra hagfræð-
inga og síðan stjórnmála-
manna fyrir því hvað mörg af
þessum höftum stuðluðu að
sóun og óhagkvæmni, sérstak-
lega í þeim tilvikum sem þau
ýttu undir verðeinokun fyrir-
tækja og aðrar aðgerðir fjand-
samlegar neytendum og frjálsri
samkeppni. Hann beitti frjálsa-
markaðsreglum sínum á nýjum
vettvangi. Til dæmis beitti hann
sér fyrir því að Bandaríkin
hættu að skylda fólk til her-
þjónustu og stofnuðu þess í
stað her sjálfboðaliða sem
fengu greitt fyrir störf sín.
Breytingin yfir í slíkan sjálf-
boðaliðaher átti í byrjun átt-
unda áratugarins stóran þátt í
að koma aftur á kyrrð og ró í
háskólum Bandaríkjanna, í
kjölfar mótmæla þar gegn
stríðinu í Vietnam. I fyrstu leit
út fyrir að breytingin ætlaði að
verða kostnaðarsöm mistök,
en efnahagssamdrátturinn í
Bandaríkjunum og hið háa
atvinnuleysi á árunum 1974-75
réttlætti og tryggði framtíð
hennar.
Monetarisminn
Friedman er frægastur fyrir
verk sín um peningahagfræði
og kenninguna sem kölluð hef-
ur verið monetarismi (stund-
um á íslensku peningamagns-
kenning). Þessi kenning bygg-
ist á tveimur þáttum: í fyrst
Laugardagur 1. september 1984 8
M
lagi segir hún að breytingar á
peningamagni í umferð sé eina
efnahagsstærðin sem á kerfis-
bundinn hátt hafi áhrif á eyðslu
og starfsemi á efnahagskerf-
inu; og síðan í öðru lagi að
eina aðgerðin sem þörf sé að
beita til að tryggja hagvöxt og
verðfestu felist í því að Seðla-
bankinn ákveði vöxt peninga-
magnsins í samræmi við vöxt
þjóðarframleiðslunnar til
dæmis um 4-5% á ári. Kenn-
ingin hafnar í reynd hugmynd-
um um að breytingar á
sköttum, á eyðslu ríkisins og
jafnvel á fjárfestingu og neyslu
einkaaðila, hafi kerfisbundin
áhrif á efnahag þjóðarinnar.
Hvatning Friedmans til að
koma fram með monetarism-
ann virðist vera sprottin úr
almennri andstyggð hans á
keynesisma, og úr andúð hans
á hverri þeirri hagfræðikenn-
ingu sem ætlar ríkisstjórnum
íhlutunarhlutverk á hinum
frjálsa markaði, og ógnar með
því yfirburðum einstaklinga og
athafnarfrelsi fyrirtækja. Þó er
nærtækasta rótin að kenninga-
smíði Friedmans einfaldlega
starf National Bureau of Econ-
omic Research, sern hann hef-
ur haldið tengslum við frá því
að hann var við nám í Colum-
bia University árið 1937.
Mikilvægasta fræðibók Fri-
edmans er Peningasaga
Bandaríkjanna, sem hann
skrifaði með Anna J. Schwartz
fyrir National Bureau of Econ-
omic Research, og kom út árið
1963. Þessi bók lagði grunn að
monetarisma kenningunni,
sem Friedman hafði árum sam-
an boðað í fyrirlestrum, opin-
berum ræðum og greinum.
Þetta mikla verk hlaut lof frá
flestum hagfræðingum, þótt
margir þessara sömu hagfræð-
inga lýstu sig ósammála ýmsum
greiningum og jafnvel stað-
reyndum sem bókin bauð upp
á - sérstaklega því sjónarmiði
höfunda að kreppan mikla
hefði átt rætur að rekja til
aðgerða Seðlabanka Bandaríkj-
anna til að draga um of úr
peningamagni landsins. Gagn-
rýnendurnir bentu á að frá
1929 til 1932 dróst peninga-
magn Bandaríkjanna aðeins
saman um 3%, en verð féll á
sama tíma um 30%, fjárfest-
ingar, neysla og þjóðarfram-
leiðsla hröpuðu og atvinnu-
leysi komst í 25% af mannafla.
Það virtist erfitt að koma auga
á hvernig slíkar hörmungar
gátu hafa átt rætur að rekja til
svo óverulegs samdráttar pen-
ingamagnsins. En þrátt fyrir
slíka gagnrýni, þá átti bókin
þátt í að áhangendum monet-
arismans fjölgaði mikið.
Kapitalismi og frelsi
Friedman fer ekki í graf-
götur með aðdáun sína á kapit-
alismanum, og sögulegu hlut-
verki hans. Kapitalisminn hef-
ur ekki aðeins, segir hann, fært
mannkyninu efnalega vel-
særnd, heldur einnig reynst
nauðsynleg forsenda þess fyrir
frelsi. Þar sem saman fer kapit-
alismi og frelsi liggur, að hans
áliti, leiðin til framtíðarvonar
heimsins.
Ólympíumótið í Seattle:
Bandaríkjamenn eru
sigurstranglegastir
■ Líklega eru Islendingar ein
fárra þjóða sem ekki hafa enn
tilkynnt skipan landsliðsins á
Ólympíumótinu í Seattle í lok
október. Það má þó búast við
að línur skírist eftir nxstu helgi
þegar landsliðskeppninni, sem
staðið hefur í allt sumar, lýkur.
Bridgeþáttur NT hefur aflað
sér upplýsinga um skipan nokk-
urra sterkustu landsliðanna
sem keppa á Ólympíumótinu.
Bandaríkjamenn eru einna sig-
urstranglegastir þar sem lið
þeirra er skipað leikreyndustu
spilurum heims, þeim Bob
Hamman, Bobby Wolff,
Bobby Goldman og Poul Solo-
way. Til viðbótar eru Ron
Anderson og Malcholm
Brachman í liðinu. Benito
Garozzo verður hornsteinn ít-
alska liðsins að venju; að þessu
sinni spilar hann við Dano De
Falco. Spilafélagi DeFalco, Ar-
turo Franco afþakkaði sæti í
liðinu vegna þess hvað hann er
flughræddur og ferðin yfir At-
lanshafið óx honum í augum.
Aðrir spilarar verða Lauria
Mosca og Vivaldi.
Ólympíumeistarar Frakka
munu senda svipað lið og vann
Evrópumótið, þá Svarc, Mo-
uiel, Lebel og Soulet.
Breska liðið verður skipað,
Roe og Shehaan, Shenkin og
Coyle, sem allir hafa spilað hér
•á bridgehátíð. Þriðja par Bret-
anna verður Stanley og
Smolski.
Norðurlandaþjóðirnar hafa
valið lið sín. Norðmenn senda
Helness, Stabell, Petersen
Nordby og Mæselbræðurna-,
liðið sem spilaði á Norður-
landamótinu í sumar og varð í
4. sæti.
Danir höfðu valið lið sitt
snemma í vor en því var breytt
eftir Norðurlandamótið.
Astæðan var sú að Lars
Balkset, sem valinn hafði verið
ásamt Steen Möller, var í
prófum meðan á Norðurlanda-
mótinu stóð. Hann fékk leyfi
fyrirliða Norðurlandaliðsins til
að skjótast einn eftirmiðdag-
inn í próf og var það gert með
samþykki annarra liðsmanna.
Dönsku landsliðsnefndinni var
þó ekkert um þetta sagt og
henni þótt lítið til um þetta
baktjaldamakk og sagði að
■ ef hún hefði vitað þetta
fyrir mótið hefði hún valið
Guðmundur Sv. Hermannsson