NT - 01.12.1985, Blaðsíða 20

20 Sunnudagur 1. desember NT
UM SÁLINA
Hið íslenska bókmenntafélag gaf nýverið út rit Aristótelesar „Um
sálina" í þýðingu Sigurjóns Björnssonar prófessors.
Sigurjón féllst góðfúslega á að kynna verkið fyrir lesendum og
auk þess birtist hér níundi kafli ritsins.
Aristóteles er uppi á fjórðu öld f.Kr.,
hann er fæddur 384 og andaðist 322
f. Kr. Fjórða öldin er tími mikilla
umbrota í sögu Grikklands, Platon
deyr um miðja öldina, en Aristóteles
var nemandi hans. Blómaskeið
grískrar menningar er liðið og Aþen-
ingar eru á tímum Aristótelesar orðnir
fátækir og smáir miðað við það sem
áður var. Aristóteles lifir seinustu ár
hins frjálsa Grikklands og má segja
að hann reki lestina hinna miklu
grísku höfunda.
Aristoteles var ekkert sérstaklega
þekktur á sínum tíma, það er ekki fyrr
en löngu eftir hans dag að hann
verður stórt nafn þ.e. á Helleníska
tímabilinu. Síðan gerist það að hann
hverfur af sjónarsviðinu og fellur
alveg í skuggann af Platon, fellur
mun betur að kristinni trúarkenningu
og kristindómurinn verður fyrir mikl-
um áhrifum frá platonismanum. Það
er svo ekki fyrr en langt er komið
frammá miðaldir, um árið 1000, að
farið er að birta rit Aristótelesar á ný,
og þá aöallega í gegnum arabískar
þýðingar, en menningaráhrifa þeirra
fer þá að gæta i Evrópu. Upp frá því
verður Aristóteles lang stærsta nafn-
ið og raunverulega faðir flestra vís-
indagreina sem spretta síðan upp á
síðmiðöldum og í upphafi nýaldar.
Hann er faðir líffræðinnar, rök-
fræðinnar, þekkingarfræðinnar... og
áhrifa hans gætir allt fram á þennan
dag.
Megin viðfangsefni Aristótelesar
er vissulega heimsekilegs eðlis en
innan þess ramma er hann ákaflega
náttúruvísindalegur, mun jarðbundn-
ari að því leyti en Platon, hann lagði
áherslu á það að skoða heiminn og
athuga hvað er í honum, flokka það
og skipta því niður. Viðhorf hans til
viðfangsefnanna hefur verið ákaflega
mótandi, einhver fræöimaður benti á
hvað það er einkennilegur munur á
því að lesa Platon og Aristóteles
vegna þess að Aristóteles er miklu
nær hugsunarhætti nútímans, eins
og maður sé kominn úr fornöldinni í
nútímann.
Það sem gerir Aristóteles erfiðan
viðfangs er að ekkert þeirra rita sem
hann gekk sjálfur frá hefur varðveist,
það sem við höfum í höndunum í dag
er safn fyrirlestra og frumdrög ýmiss-
konar og verkin bera þess vitni að
þau hafa verið ætluð til munnlegs
flutnings þar sem fyrirlesarinn fyllir
uppí eyðurnar. Þess vegna hafa
komið fram allskyns mistúlkanir og
brenglanir á verkum hans. Túlkanir á
Aristótelesi hafa orðið ákaflega marg-
víslegar og honum ekki alltaf til
framdráttar.
En hvað sálarfræðina snertir mark-
ar rit hans, „Um Sálina" tímamót, því
það er fyrsta rit sinnar tegundar sem
vitað er um í heiminum. Hjá Aristótel-
esi er sálin frumforsenda lífsins, sálin
er ekki það sama og lífið en það er
vegna sálarinnar sem maðurinn er
lifandi, og það gildir um allar lífverur.
Megin niðurstaða ritsins er skilgrein-
ingin á hugtakinu sjálfu, þ.e. að sálin
sé frumforsenda lífsins og því sé
þekking á sálinni, eða sálarfræði,
nauðsynleg öllum líffræðigreinum til
frekari skilnings á því sem lifir, þetta
er eiginlega hinn mikli boðskapur
bókarinnar.
Síðan fer Aristóteles út í það að
útlista hvernig sálin er og ein megin
niðurstaðan er að allt sem lifir hafi sál
en hún sé mismunandi eftir tegund-
um. Sálin hefur mismunandi starfs-
hætti, lægst er næringar hlutverkið,
sálin hjá plöntunum hefur t.d. það
hlutverk að næra plönturnar, síðan
koma önnur hlutverk eins og hreyfing,
skynjun, ímyndun og hugsun sem er
æðsta hlutverk sálarinnar og þá erum
við komin að manninum, maðurinn
einn getur hugsað. Með þessu býr
Aristóteles til einskonar hlutverka-
stiga og hugtak sem nær í senn yfir
gerð og starfsemi, sem síðan hefur
verið áberandi í öllum kenningum í
sálarfræði.
í þessum kafla er umræöunni hald-
ið áfram, þar sem frá var horfið í 6.
kafla og gerð allskipuleg grein fyrir
starfsemi sálarinnar. Jafnframt er
umræða um hreyfingu í rými undirbú-
in. Tvennt er e.t.v. sérstaklega athygl-
isvert við þennan kafla. Annars vegar
umræðan um tilfinningalífið, sem er
ítarlegri hér en víðast annars staðar
og hiris vegar umræðan um aflvaka
atferlis, enda þótt einföld sé.
Sál lífveranna hefur verið skil-
greind sem tveir hæfileikar, annar er
dómgreindin, sem er starfsemi skyn-
semi og skynjunar; hinn er að hreyf-
ast í rými. Um skynjun og skynsemi
hefur þegar verið rætt nægilega. En
nú skal athugað, hvað gegnir hlut-
verki hreyfingar í sálinni. Er hún hluti
sálarinnar, aðskilin hvað stærð varð-
ar eða sem hugtak? Eða er hún öll
sálin? Og sé hún sálarhluti, er hún þá
aðgreind frá þeim hlutum, sem venj-
an er að telja upp, og vér höfum skýrt
frá, eða er hún einn þeirra?
En í upphafi vaknar sú spurning í
hvaða skilningi skuli tala um hluta
sálarinnar og hversu margir þeir séu?
Að vissu leyti gætu þeir virst vera
óteljandi, en ekki eins og sumir ætla,
sem greina þá sundur, takmarkaðir
viö rökhugsun, ástríður og langan-
ir,155 eða eins og skoðun annarra er,
sundurgreindir í rökræna og órök-
ræna sál.116 Ef vér nú skoðum mis-
mun þann, sem slíkar skiptingar eru
byggðar á, kemur í Ijós, að meiri
munur er á öðrum hlutum en þessum.
Það eru þeir, sem vér höfum talað
um, þ.e. næringarhlutinn, sem er að
finna hjá öllum plöntum og dýrum,
skynjunarhlutinn, sem ekki erauðvelt
að úrskurða, hvort heldur er órök-
rænn eða rökrænn. Síðan er ímynd-
unin [432b], sem í verund sinni er
frábrugðin öllum hinum. Mjög er erfitt
að segja, hvaða hluta hún tilheyrir og
KOLLUMÁLIÐ í BRENNIDEPLI
Elías Snæland Jónsson sendir frá sér aðra bókina í ritsafninu Aldarspegill
nú einhvern næstu daga. í þessu safni tekur Elías fyrir ýmis sögufræg mál frá
fyrri hluta aldarinnar og greinir frá þeim í alþýðlegan hátt. Hér er því um að
ræða svokallaöa alþýðlega sagnfræði.
Blaðamaður hitti Elías að máli í vikunni og ræddi við hann um hina nýútkomnu
bók. Fljótlega barst talið að kollumálinu sem nær yfir bróðurpartinn af bókinni.
En að sjálfsögðu var Elías fyrst spurður að því hvað væri í bókinni.
Kollumálið er lang fyrirferðamest í
bókinni, en í henni eru einnig tveir
kaflar um slæma meðferð á börnum
á íslandi fyrir um hálfri öld. Þetta eru
dæmi um þann aðbúnað sem börnum
var búinn, fyrir þó ekki lengri tíma en
þetta, þegar þeim var komið fyrir hjá
vandalausum.
En kollumálið er lang yfirgripsmest
af þessum þáttum, enda það mjög
heitt og viðamikið mál á sínum tíma.
í stuttu máli er það mál þannig
vaxið að í janúar árið 1934 var
Hermann Jónasson, þáverandi lög-
reglustjóri i Reykjavík, sakaður um
að hafa skotið æðarfugl út í Örfirisey
og þar af leiðandi um brot gegn
fuglafriðunarlögum. Þetta þótti sum-
um alvarleg ásökun þar sem
lögreglustjórinn átti að sjá um að
framfylgja lögum í landinu en ekki að
brjóta þau.
Þetta mál fór af stað í Morgunblað-
inu rétt fyrir bæjarstjórnarkosningar í
janúar 1934 þegar Hermann var í
framboði fyrir Framsóknarflokkinn.
Hermann og hans fylgjendur litu fyrst
og fremst á þetta sem pólitíska árás
á Hermann, eða kosningabombu
eins og þeir kölluðu það. Mér hefur
sýnst að til að byrja með hafi menn
ekki reiknað með að mikið yrði úr
þessu máli, en svo fór að lokum að
það var send formleg ákæra til dóms-
málaráðherra Hermann þess efnis
að hann hafi skotið æðarkollu á
fullveldisdaginn 1930. Það verður til
þess að dómsmálaráðherra fyrirskip-
aði opinbera rannsókn á þessu máli
og skipar til þess sérstakan setudóm-
ara til að rannsaka þessa ákæru og
koma lögum yfir Hermann ef hann
reyndist sekur. Þar með fór þessi
rannsókn í gang undir lok janúarmán-
aðar og stóð alveg fram til vors þegar
setudómari dæmdi Hermann sekan
um kolludráp, og þá fleiri en eitt.
Hermann neitaði að sjálfsögðu að
hafa nokkru sinni drepið æðarkollu.
Þetta mál var mjög heitt í dag-
blöðunum. Stuðningsblöð
Hermanns, sem voru Nýja dagblaðið,
sem framsóknarmenn gáfu út á þess-
um árum, og einnig Alþýðublaðið
sem studdi Hermann í þessu máli,
töluðu ávallt um það sem sjálfsagðan
hlut að Hermann væri saklaus í
þessu máli. Nýja dagblaðið kallaði
málið alltaf „Ijúgvitnamálið" og fullyrti
að þarna væru Ijúgvitni útsend af
íhaldinu að ná sér niðri á póli’tískum
andstæðing.
Um sumarið 1934 voru alþingis-
kosningar. Kollumálið hélt því áfram
að vera átakamál allan veturinn og
fram á mitt sumar eða fram yfir
kosningar. Það var heiftarlega deilt
um málið í blöðunum á meðan á
rannsókn setudómara stóð, og ekki
síður eftir að hann kvað upp sinn
úrskurð skömlmu fyrir þingkosnin-
garnar. Hermannáfrýjaðidómnum að
sjálfsögðu til Hæstaréttar, sem gat
hins vegar ekki tekið málið fyrir fyrr en
alllöngu eftir kosningar.
Þá var Hermann reyndar orðinn
forsætisráðherra og dómsmálaráð-
herra, þannig að staða hans hafði
gjörbreyst.
Það var fyrir þessar kosningar sem
Hermann fór fyrst í þingframboð.
Hann vann þingsæti í Strandasýslu
af Tryggva Þórhallssyni. Tryggvi var
fyrrverandi formaður Framsóknar-
flokksins, en hafði gengið úr honum
og tekið þátt í stofnun Bændaflokks-
ins 1933. Fyrir kosningar töldu flestir
að Hermann hefði lítið í Tryggva að
gera því Tryggvi hafði yfirleitt hlotið
mjög góða kosninga. Það eru ýmsir
sem telja að þessar kolludeilur hafi
orðið til að auka Hermanni fylgi því
mönnum hafi fundist ómaklega að
honum vegið.
En skaut Hermann ekki kolluna?
Niðurstaða Hæstaréttar varð sú að
í einu tilteknu atviki yrði að telja að
Hermann hefði hitt æðarkollu; hins-
vegar var ekki talið sannað að hann
hefði hitt hana af ásettu ráði. Þessa
niðurstöðu gripu blöð andstæðinga
Hermanns mjög á lofti og þótti sann-
að að hann hefði skotið kolluna þó
svo það væri ekki sannað að um
ásetning væri að ræða. Þannig að
jafnvel niðurstaða Hæstaréttar varð
mönnum ástæða til mikilla deilna í
blöðunum.
í bókinni er skýrt mjög ítarlega frá
rannsókn málsins. Setudómarinn var
mjög duglegur að afla vitna. Það sló
oft í brýnu á milli Hermanns og
setudómarans þegar Hermann taldi
á rétt sinn gengið. Það kemur fram í
dómsbókum að það hafa mörg þung
orð fallið þegar þeir fóru í hár saman.
Þetta er allt rakið ítarlega í þessari
bók og sömuleiðis blaðadeilurnar
þannig að það ætti að vera nokkuð
tæmandi mynd sem þarna er dregin
upp af kollumálinu.
Kollumálið gerðist á þeim tíma í
pólitíkinni þegar menn voru harðorðir
í garð andstæðinganna og andstæð-
urnar voru skarpar. Þá voru menn
óvægir í dómum og persónulegt níð
daglegt brauð. En í kollumálinu er
sjálfsagt meira um hatrammar árásir
á menn en tíðkaðist, þrátt fyrir að
menn hafi ekki kallað allt ömmu sína
á þeim tíma.
Hvað er það sem stjórnar efn-
isvali í Aldarspegil?
Meginmarkmiðið í vali á við-
fangsefnum er að atburðirnir séu á
einhvern hátt merkilegir. Það á til
dæmis við um pólitísk deilumál eins
og kollumálið. I fyrsta Aldarspeglin-
umvar líka frægt deilumál; slagurinn
um hakakrossinn, aðgerðir kommún-
ista gegn nasistafánanum og öll þau
átök sem urðu samfara þeim. Einnig
var í fyrstu bókinni frásögn af hinni
frægu handtöku Hannibals Valdi-
marssonar í Bolungavík. Ég reyni
að velja atburði sem gefa innsýn í
þjóðlíf þeirra tíma sem þeir gerast á
og mikilvægt að þeir, sem nú eru
ungir, kynnist.
Eg hef einskorðað mig til þessa við
atburði frá fyrri hluta aldarinnar og
mest er þetta frá árunum frá 1920 til
1940. Það er mjög viðburðaríkur tími
og mikill átakatími í íslensku þjóðlífi.
Það er líka haft í huga við val á
viðfangsefnum að efni bókanna sé
sem fjölbreyttast og fyrir sem víðast-
an lesendahóp.
Hvað með framsetningu?
Það er reynt að hafa frásögnina
sem aðgengilegasta fyrir allan al-
menning. Þetta er ekki þurr sagn-
fræði. Einhver hefur kallað þetta
alþýðlega sagnfræði. Frásögnin er
að sjálfsögðu byggð á trausum sam-
tímaheimildum, og það er ítarleg
heimildaskrá í ritinu, en það er reynt
að segja frá á læsilegan hátt og
jafnframt að byggja frásögnina þann-
ig að það skapist spenna og eftirvænt-
ing hjá lesendanum.
Og verður áframhald út í það
óendanlega?
Ekki vil ég nú segja „út í það
óendanlega". En viðtökurnar við
fyrsta Aldarspeglinum voru það góð-
ar að ég á fastlega von á að það komi
út nokkur bindi í viðbót. Ég vil engu
lofa um hvað bækurnar verða
margar. En efniviðurinn er óþrjótandi.
Eftirfarandi kaflar úr Aldarspegli II
eru birtir með góðfúslegu leyfi höf-
undar og útgefanda.
SPJALLAÐ VIÐ ELÍAS
SNÆLAND JÓNSSON
UM NÝJU BÓKINA
í RITSAFNINU
ALDARSPEGLI
Þegar Hermann Jónasson hefur af
því fregnir hjá dómaranum að farið
hafi verið með Gústaf og Oddgeir út
í Örfirisey að lýsa þar vettvangi og
segja hvar þeir voru staddir er þeir
báru kennsl á Hermann við skot-
æfingarnar í október 1933, dettur
honum snjallræði í hug.
Hermann ritar því Arnljóti bréf 7.
febrúar. Þar vekur hann athygli á þvi,
að þar sem hann hafi ekki vitað
fyrirfram um ferð þessa, hafi hann
ekki getað verið viðstaddur. „Þess
vegna óska ég eftir að farið verði
aftur út í eyna og mér gefinn kostur á
að fara með og vitnin að mér við-
stöddum látin sýna afstöðuna".
Dómarinn tekur þessari málaleitan
vel. Dráttur verður þó á að farið sé út
í eyna á ný. f bréfi, sem Hermann
ritar dómaranum tíunda febrúar, er
vikið að skýringu á þeim drætti. Sem