Lesbók Morgunblaðsins - 11.09.2004, Blaðsíða 6

6 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 11. september 2004
E
ins og glöggir lesendur Morgunblaðsins hafa
tekið eftir þá hefur menningarumfjöllun í
blaðinu breyst töluvert á síðustu mánuðum.
Nú er ekki lengur sérstakur staður fyrir há-
menningu og annar fyrir afþreyingarmenn-
ingu heldur er öllu blandað saman, bæði aft-
ast í blaðinu og í Lesbókinni. Breytingin var rökstudd í
leiðara í júní sl. þar sem því var haldið var fram að skilin á
milli hefðbundinnar menningar og dægurmenningar hafi
smátt og smátt verið að fjara út í gegnum tíðina og hafi það
verið að gerast á augljósan hátt í myndlist, tónlist, bók-
menntum og öðrum menningargeirum undanfarna áratugi.
Tónlistarheimurinn á Íslandi
Í þessari grein mun ég reyna að svara því hvernig dvínandi
mörk há- og lámenningar lýsi sér, hverjir séu kostirnir og
gallarnir og hver framtíðin hugsanlega sé í menningar-
málum. Ég mun leggja sérstaka áherslu á
tónlistarheiminn á Íslandi, enda hefur hann
tekið umtalsverðum breytingum á síðustu ár-
um. Minnkandi hlutur íslenskrar nútímatónlistar á komandi
vetrardagskrá Sinfóníuhljómsveitar Íslands vekur t.d. upp
spurningar og þar sem hljómsveitin er ein af máttarstólpum
íslensks tónlistarlífs er nauðsynlegt að fjalla um hana hér.
Til að gera betur grein fyrir því hvað skörun lág- og há-
menningar felur í sér, tel ég nauðsynlegt að flokka menn-
ingu í sögulegu samhengi og mun ég styðjast við skilgrein-
ingu Naremores og Brantlingers í inngangi bókarinnar
Modernity and Mass Culture. Þar kemur fram hvernig
minnkandi mörk há- og lágmenningar á rætur sínar að
rekja til sögulegra þátta, sérstaklega iðnbyltingarinnar og
tæknivæðingarinnar.
Frá hámenningu til lágmenningar
Flokkun menningar í há- og lágmenningu er ekki eins ein-
föld og ætla mætti. Í venjulegum skilningi er hámenning sú
tegund listar sem aðeins útvalin gáfumenni hafa smekk fyr-
ir en lágmenning er listin sem fjöldinn sækir í. Hámenning
er „æðri list„ en lágmenning afþreying. Lágmenning er
stundum kölluð menning fjöldans, hún er það sem obbinn af
hinum vestræna heimi á sameiginlegt. Vegna iðn- og tækni-
væðingarinnar hafa há- og lágmenning þó skarast æ meir;
mörg dæmi eru um að „æðri list“ hafi orðið að lágmenningu
með tímanum.
Lítum á örlög Toccötu & fúgu í d-moll fyrir orgel eftir
Johann Sebastian Bach, sem upphaflega var háleit tónsmíð
samin Guði til dýrðar og ætluð til flutnings í kirkju. Hún
varð að kvikmyndatónlist fyrir Fantasíu Disneys og endaði
sem GSM-hringing. Á verkið ennþá heima í hámenningunni
eða er það núna aðeins hluti af afþreyingu samtímans? Er
það hámenning þegar það er leikið á orgel en lágmenning
þegar síminn hringir? Listinn yfir tónverk sem hafa fengið
svipaða útreið er orðinn ærið langur.
Almúginn og gáfufólkið
Í gegnum tíðina hefur afþreyingarmenning verið fyrirlitin
af elítu gáfufólks. Þar sem æðstu gildi eru tengd hinu ósýni-
lega, þ.e. hugmyndum og hugmyndafræði, er hámenning
talin athvarf þeirra er ekki aðeins vilja fullnægja frum-
hvötum sínum heldur þrá líka samneyti við hið háleita. Elít-
an sér hið ósýnilega, hún ber skynbragð á það sem almúg-
inn skilur ekki. Almúginn sækist hins vegar eftir hinu
efnislega og áþreifanlega; hann sér ekki annað. Hámenning
er „list listarinnar vegna“ en lágmenning það sem framleitt
er með hagnaðarvon í huga og lýtur fremur lögmálum
markaðarins en listarinnar. Heraklítus hneykslaðist á fjöld-
anum fimm öldum fyrir Krist og sagði hann ófæran um að
meta „hið besta“ og vilja aðeins „hið venjulega“. Nietzsche
var á svipuðum nótum löngu síðar.
Sex menningarflokkar
Þeir Naremore og Brantlinger skipta vestrænni menningu
tuttugustu aldarinnar í sex meginflokka. Í fyrsta flokknum
er svonefnd æðri list (High Art) sem á rætur sínar að rekja
til hirðar og kirkju á tímum endurreisnarinnar. Í þessum
flokki eru fagurbókmenntir nútímans, trúarlegar tónsmíðar
sem gera kröfu til hlustandans, djúphugular bíómyndir um
eðli og tilgang mannlegrar tilveru; list sem almennt talað
ekki lýtur markaðslögmálum.
Næsti flokkur er svokölluð nútímalist, eða módernismi.
Módernisminn varð til úr fyrrnefnda flokknum þó að hann
einkennist af einhverju leyti af gagnrýni á sum gildi æðri
listar. Forvígismenn módernismans fyrirlitu borgaralega
skynsemi og horfðu til tímans fyrir iðnvæðingu með eftirsjá.
Þriðji flokkur þeirra Naremores og Brantlingers er fram-
úrstefnan. Að sumu leyti skarast hún við módernismann;
einn helsti munurinn er sá að framúrstefnulistamenn not-
uðu oft ýmislegt úr heimi véla og verksmiðja, en fulltrúar
módernismans fundu iðnbyltingunni flest til foráttu.
Þjóðleg list er fjórði flokkurinn, en hún er frá því fyrir
iðnvæðingu og tilheyrir aðallega bændum. Tónskáld sækja
oft innblástur í þjóðlega list, þar á meðal þeir Béla Bartók
og Jón Leifs.
Fimmti flokkurinn er vinsæl list (Popular Art) og á hún
ýmislegt sameiginlegt með þjóðlegri list. Sumpart er hún
list fátæka fólksins og byggist á þjóðlegum grunni. Að sögn
Michel de Certeau er hún „andspyrna gegn kúgun“, enda
koma hér bæði djassinn og rokkið til sögunnar. Hugsanlega
er Megas helsti fulltrúi þessarar andspyrnu á Íslandi.
Vinsæl list skarast óhjákvæmilega við sjötta flokkinn,
fjöldalist, sem byggist á grunni iðnvæðingarinnar og veltir
milljörðum. Hollywood-myndirnar og poppstjörnurnar,
MTV og tónlist á Netinu tilheyra þessum flokki. Sumir sjá í
henni alræðislega tilburði, enda er óttinn við kúgun mark-
aðslögmálanna og þá sem stjórna viðhorfum fjöldans lífseig-
ur. Adorno og Horkheimer settu fram kenningu á fyrri
hluta tuttugustu aldarinnar um að endanleg, sorgleg afleið-
ing menningariðnaðarins væri gervieinstaklingur, nokkurs
konar zombí sem byggi ekki yfir sjálfstæðri hugsun. Ný-
legra dæmi er íslenska fjölmiðlamálið og ótti ráðamanna við
að Baugur stjórni almenningsálitinu í krafti ókeypis dag-
blaðs.
Naremore og Brantlinger segja að hægt sé að setja
fyrstu þrjá flokkana á bás hámenningarinnar, en hinir til-
heyri lágmenningunni. Þeir benda þó á að oft hafa mismun-
andi flokkar skarast og því sé rétt að líta á þá sem við-
miðun, ekki afgerandi tímabil í sögunni.
Listræn stefna Sinfóníuhljómsveitar Íslands
Þegar rokkið kom fram á sjónarsviðið voru innan tónlist-
argeirans tvær andstæðar fylkingar sem fyrirlitu hvor aðra.
Núna eru mörkin ekki eins skýr, samvinna fulltrúa há- og
lágmenningar er sífellt að verða algengari. Eitt besta dæm-
ið um þetta er geisladiskur Ásgerðar Júníusdóttur söng-
konu, Minn heimur og þinn, sem var tilnefndur til menning-
arverðlauna DV árið 2002. Þar eru lög eftir konur úr
hámenningargeira íslenskrar nútímatónlistar, og líka eftir
Björk og nokkrar aðrar konur úr dægurlagaheiminum. Öll
lögin eru útsett og sungin eins og um ljóðasöng sé að ræða;
tónlist úr lágmenningargeiranum er sett í búning hámenn-
ingarinnar og er útkoman sú að mörkin á milli heimanna
tveggja fyrirfinnast varla.
Miðað við þessa þróun skýtur listræn stefna Sinfón-
íuhljómsveitar Íslands undanfarin ár skökku við. Þetta höf-
uðtónlistarvígi hámenningar á Íslandi leggur æ meira upp
úr því að hafa sígild, vinsæl verk sem flestir þekkja á efnis-
skránni en að sama skapi verða íslenskar tónsmíðar, sér-
staklega þær nýjustu, stöðugt fyrirferðarminni. Af þeim 28
tónleikum sem fyrirhugaðir eru í vetur (sumir þeirra verða
endurteknir svo heildartalan er í raun hærri) innihalda að-
eins átta þeirra íslensk tónverk. Þau eru ekki öll ný af nál-
inni því meðal annars verða flutt verk eftir Jón Leifs og
Árna Björnsson. Auk þess er Bláa tónleikaröðin horfin, en
hún hefur nánast alltaf verið helguð samtímatónlist, bæði
íslenskri og erlendri. Í staðinn er komin tónleikaröð sem
nefnist Tónsprotinn og virðist hún innihalda ennþá meira
léttmeti en Græn röð Vínartónleika, rokktónleika og annað í
svipuðum dúr. Hér virðast mörkin á milli lágmenningar og
hámenningar ekki vera að eyðast; hámenningin er einfald-
lega að hverfa í skuggann á lágmenningunni.
Er öll klassísk tónlist hámenning?
Nauðsynlegt er að útskýra þetta nánar. Er ekki öll klassísk
tónlist hámenning, sama hvort hún er eftir Brahms, Bartók
eða Báru Grímsdóttur? Augljóst er að sígild tónlist er æðri
list samkvæmt skilgreiningu Naremores og Brantlingers. Á
sama tíma nálgast hún það stöðugt að verða list fjöldans.
Klassískar útvarpsstöðvar eru reknar víða um heim og sí-
gild tónlist er leikin í Hollywood-myndum. Nánast allir
þekkja fyrsta píanókonsert Tchaikovskys, fimmtu sinfóníu
Beethovens, Elviru Madigan-konsert Mozarts, Es-dúr nokt-
úrnu Chopins, vögguvísu Brahms og Dónárvalsinn eftir
Strauss. Vissulega eiga allir listflokkarnir það sameiginlegt
að nýjasta tækni er notuð til að koma þeim á framfæri, en
það sem hér um ræðir er meira en það. Hluti af heimi sí-
gildrar tónlistar er fyrst og fremst iðnaður, fjöldafram-
leiðsla fyrir hótel, flugstöðvar og risastórar útvarpsstöðvar
er dæla þægilegri stemningu yfir þá sem hafa kveikt á við-
tækinu.
Auðvitað er ekki allt sem sent er frá klassískum útvarps-
stöðum lyftutónlist, en þessir tveir menningarskikar skarast
engu að síður ákaflega oft. Óneitanlega er lyftutónlist
fjöldalist, og samkvæmt skilgreiningu Naremores og Brant-
lingers heyrir fjöldalist undir lágmenningu, þó skilgreining
þeirra sé einföldun eins og fram kom hér að ofan. Varasamt
er því að flokka alla sígilda tónlist sem hámenningu.
Hlutverk gagnvart íslenskri tónlist
Ef við gefum okkur að allar þessar skilgreiningar eigi við
rök að styðjast virðist Sinfóníuhljómsveit Íslands smátt og
smátt vera að færa sig í átt að lágmenningunni. Það að ís-
lenska nútímatónlistin sé stöðugt minna áberandi á vetr-
ardagskránni og „skemmtileg tónlist“ sífellt veigameiri
bendir til þess.
Er það æskileg þróun? Við megum ekki gleyma að tón-
listarmenningin er ein af forsendum þess að við getum kall-
að okkur menningarþjóð. Þjóðlegi hluti íslenskrar tónlistar-
menningar er það sem gefur henni sérstöðu og því er
nauðsynlegt að hlúa að sérkennum íslenskrar tónlistar-
menningar og hvetja til nýsköpunar. Sinfónían hefur
ákveðnum skyldum að gegna gagnvart íslenskri tónlist og
eru þau skilgreind nákvæmlega í lögum nr. 36/1982, 2. gr.:
„Starf Sinfóníuhljómsveitarinnar miði að því að auðga tón-
menningu Íslendinga, efla áhuga og þekkingu á æðri tónlist
og gefa landsmönnum kost á að njóta hennar, m.a. með tón-
leikahaldi sem víðast um landið og með tónlistarflutningi í
útvarp. Sérstaka áherslu ber að leggja á flutning og kynn-
ingu íslenskrar tónlistar, utan lands sem innan, ef tilefni
gefast.“
Sú þróun sem átt hefur sér stað undanfarið gengur þvert
á þessa lagalegu skyldu Sinfóníunnar. Samt er hlutverk
hljómsveitarinnar á þessum vettvangi gríðarlega mikilvægt
og er það því skoðun mín að ný íslensk tónlist verði að vera
stærri hluti af listrænum markmiðum Sinfóníunnar en verið
hefur undanfarin ár. Skemmtunarmælikvarðinn má ekki
vera allsráðandi, hljómsveitinni ber skylda til að gefa ís-
lensku tónskáldunum ríkulegri tækifæri til að koma tónlist
sinni á framfæri. Ég er þó á því að rétt hafi verið að fella
Bláu tónleikaröðina niður; miðað við það breytta landslag í
menningarlífi þjóðarinnar sem hér er til umræðu þá er ekki
eðlilegt að taka eina tegund tónlistar og setja hana í af-
markaðan bás. Meira vit væri í að blanda nýrri íslenskri
tónlist saman við annað; þannig væri listræn stefna Sinfóní-
unnar í samræmi við ríkjandi tíðaranda í listheiminum.
Vissulega er þetta raunin nú þegar, en það er bara í svo
litlum mæli að varla er hægt að tala um það.
Athyglisvert er að bera geisladisk Ásgerðar Júníusdóttur
saman við vetrardagskrá Sinfóníunnar. Hjá Sinfóníunni
verða sérkenni íslenskrar tónlistarmenningar sífellt fátæk-
legri, en Ásgerður er frumleg; hún birtir hlustandanum
nýja sýn á íslenska tónlist. Hún styður íslenska tónlistar-
menningu á meðan Sinfónían hamlar þróun hennar. Sam-
kvæmt því má ætla að minnkandi mörk há- og lágmenn-
ingar af hinu góða ef um er að ræða raunverulegan
samruna þessara tveggja heima. Neikvæða hliðin birtist að-
allega ef samruninn hefur ekki almennilega átt sér stað; ef
Í efra og neðra
Hvernig lýsa dvínandi mörk milli há- og lágmenningar sér?
Hverjir eru gallar og kostir þess að mörkin þarna á milli eru
að mást burt? Hér er sett fram sú hugmynd að minnkandi
mörk há- og lágmenningar séu af hinu góða ef um er að ræða
raunverulegan samruna þessara tveggja heima. Neikvæða
hliðin birtist aðallega ef samruninn hefur ekki almennilega
átt sér stað; ef hámenningunni hefur bara verið ýtt til hliðar
og markaðshyggja heilalausrar afþreyingar tekið völdin.
Starfsemi Sinfóníuhljómsveitar Íslands er skoðuð í þessu ljósi.
Eftir Jónas Sen
sen@ismennt.is