Morgunblaðið - 18.11.2004, Blaðsíða 30

30 FIMMTUDAGUR 18. NÓVEMBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson. S
taddur í Kaupmannahöfn 10. des-
ember fyrir réttu ári blasti við
mér heilsíðugrein um heyrnarlaus
börn og vandamál þeirra í Politik-
en, jafngildir heilli opnu hér í
blaðinu. Reyndist vera sú fimmta í greina-
flokki sem saman höfðu tekið Mona Samir
Sørensen og Anne Bech-Danielsen, og sá enn
ekki fyrir enda skrifanna. Fyrri greinar
höfðu birst 2., 3., 5. og 6. desember. Á að-
alstöðum blaðsins náði ég að festa mér þrjár í
viðbót en eina var einhverra hluta vegna ekki
að finna í auglýstu eintaki. Hér var um eins
konar rannsóknarblaðamennsku að ræða er
tók fyrir allar hliðar tilveru heyrnarlausra
barna, daglegt líf, uppeldi og velferð. Hinar
mörgu hindranir sem á vegi þeirra verða og
almenn vandamál, jafnframt möguleika til
menntunar og réttarstöðu í þjóðfélaginu.
Skemmst frá að segja um að ræða viðamestu,
skilvirkustu og hlutlægustu úttekt á vanda-
málum barna, sem fæðst hafa heyrnarlaus/
heyrnarskert eða misst heyrn í frumbernsku,
sem nokkru sinni hefur borið fyrir augu mín.
Eðlilega hafa flest þeirra ekki vott af því sem
nefnist heyrnar-, mál- né talminni, und-
irstöðum þess að talmál nái að þróast á nátt-
úrulegan hátt.
Frá fyrsta degi eru þolendur þannig sviptir
því sem vísindamenn skilgreina sem útvörð
allra annarra skilningarvita mannsins, eru
um leið sammála um að sé mikilvægast
þeirra. Svo mikilvægur er þessi útvörður
manninum að hann er í viðbragðsstöðu og
fullmótaður við fæðingu. Þá er heyrnin til
muna flóknara og merkilegra skilningarvit en
menn almennt gera sér grein fyrir, jafn sjálf-
sögð og hún er þeim sem fengið hafa í vöggu-
gjöf, með sanni kraftbirtingur sköp-
unarverksins. Um þýðingu heyrnarinnar
verður ekki deilt, skiptir sköpum fyrir
þroskamöguleika mannsins frá fæðingu og
langt fram eftir aldri, allt líf hans frá vöggu til
grafar. Að fæðast án heyrnar eða missa hana
í frumbernsku, á unga aldri, gelgjuskeiði eða
seinna á lífsleiðinni fullkominn viðsnúningur
náttúrulegra samskipta manna á meðal, og í
flestum tilvikum ber missirinn í sér af-
drifaríkar afleiðingar.
Aðalatriðið að rétt sé brugðið við frá upp-
hafi, um leið að menn geri sér nokkra grein
fyrir því að um stigbundið svið er að ræða,
helst í þá veru að ekki er mögulegt að alhæfa
meinið og búa til algildar lausnir. Aldur og
aðstæður gegna hér eðlilega stóru og afger-
andi hlutverki í lífi hvers og eins. Einstakir
öðrum lánsamari um skilning aðstandenda
sinna, alast upp í menntuðu, heilbrigðu og
fordómalausu umhverfi, eru undir hand-
leiðslu sérkennara sem eru færir um að miðla
þeim táknmáli og/eða varalestri. Hvað hverj-
um hentar betur sem aðalmál fer að sjálf-
sögðu eftir því hvar einstaklingurinn er á vegi
staddur, þ.e. hvort hann sé fæddur heyrn-
arlaus/heyrnarskertur eða hafi misst heyrn-
ina eftir að nokkrum málþroska var náð, jafn-
vel altalandi, sömuleiðis skiptir næmi og
metnaður vitaskuld miklu.
Álitið er að 5% hverrar þjóðar eigi við
heyrnarleysi/heyrnarskerðingu að stríða,
segir okkur að hér á landi séu þeir um 15.000.
Af þeim munu sirka 250 vera fæddir heyrn-
arlausir/ heyrnarskertir en sirka 14.750 misst
heyrnina, orðið fyrir heyrnarskerðingu í
frumbernsku, á unga aldri eða seinna á lífs-
leiðinni. Inn í þessa tölu falla auðvitað ein-
staklingar er daprast heyrn með árunum og
það er ekki svo lítill fjöldi og er eðlilegur
gangur náttúrunnar. Þessi skipting gekk
mjög í sundur fyrir nokkrum áratugum,
fækkaði stórlega í fyrri flokknum, mikið til
vegna tilkomu lyfja, aðallega pensilíns, þó
einkum skyldubólusetningar gegn rauðum
hundum, en samtímis fjölgaði jafnt og þétt í
seinni flokknum vegna margs konar og stig-
magnandi áreitis á heyrnarstöðvarnar.
Sýklalyf eins og pensilín, einkum gagnlegt
gegn sýkingum af völdum svonefndra
gramjákvæðra gerla, var uppgötvað 1928.
Lyfið slær á heilahimnubólgu og fylgikvilla
hennar, og hefur stórlega fækkað tilfellum,
ásamt með nýjum afbrigðum með víðtæka
verkun, svo sem ampisíllíni, amoxillíni og
prívmesillínami. Í seinna fallinu er stigmagn-
andi hávaði í umhverfinu mikið til orsaka-
valdurinn, til að mynda frá vélknúnum far-
artækjum í stórborgum, lofti og láði, að
ógleymdri háværri tónlist. Vel þekkt fyr-
irbæri að iðkendum daprist heyrn ásamt því
að njótendur hallir að mestri hljóðtíðninni
munu naumast betur settir.
Flestum má vera ljóst, að börn sem fæðast
heyrnarlaus/ heyrnarskert eru hér alveg sér
á báti, jafnvel eins til tveggja ára ungbarn
með eðlilega heyrn er mun betur sett til mál-
þroska eftir heyrnarmissi, ennfremur auð-
veldara að ná til þess. Væri þó óréttlátt að vísa
hér sérstaklega til Helenar Keller, sem mun
hafa verið eins og hálfs árs þegar hún missti
heyrn og sjón en náði því afreki að skilja og
tala fjögur tungumál, þó á sinn sérstaka hátt.
Með nokkrum rétti má segja að Helen hafi
verið þvinguð, jafnvel lamin til máls, því hún
streittist af lífi og sál á móti lengi vel. Litið til
kvikmyndar um ævi hennar var hún í meira
lagi erfiður og ódæll nemandi, þó nokkur
spurn hvort ekki hafi verið beitt sömu aðferð-
um við erfið heyrandi börn á þeim tímum,
raunar alþekkt. Inn í ferlið fléttist einnig saga
tveggja fórnfúsra kvenna, kennara og ritara,
sem hver eftir annarri stóðu við hlið hennar,
að ógleymdu auðugu foreldri sem öllu vildu
fórna fyrir dótturina.
Saga Helenar Keller er einstök, einkum
þegar litið er til þess hve snemma hún missti
heyrn og sjón, og þess annars hve mennt-
unarskilyrði slíkra voru frumstæð í upphafi
síðustu aldar. Gefur þó mikilvæga innsýn í þá
þroskamöguleika sem þrátt fyrir allt eru fyrir
hendi, þótt djúpt liggi.
Ef tekið er dæmi af fjögurra ára barni sem
missir skyndilega heyrn er það komið nokkuð
áleiðis til málþroska þegar áfallið dynur yfir,
hefur þar af leiðandi til að bera umtalsvert
innbyggt hljóð-, mál- og talminni. Og þótt
sjálfur málþroskinn sé enn ófullkominn hefur
barnið mikla möguleika á að þroska hann
áfram ef rétt er farið að hlutunum. Vitaskuld
ennþá betur sett ef það er orðið stálpaðra,
segjum sex, átta eða tíu ára, og hefur náð
nokkrum og jafnvel drjúgum tökum á lesmáli,
ef ekki framúrskarandi góðum eins og gerist í
sumum tilvikum.
Í framhaldi af þessu er mikilvægt að fram
komi, að skyndilegur heyrnarmissir hefur að-
eins í einangruðum tilvikum í för með sér að
þolandinn missi líka mál og málkennd. Einnig
að náttúran velur ekki út þá tornæmu til
ferðalags inn í heim þagnarinnar, hvorki við
fæðingu né í æsku, líkt og fólk almennt og það
sem verra er kennslukerfið virtist lengstum
álíta.
Í hvorum hópnum fyrir sig skiptir sköpum
að rjúfa þá einangrun sem viðkomandi eru
dæmdir til að lifa með. Hér hefur sá ein-
staklingur sem kemur þannig skaptur úr
móðurkviði enga völ, þekkir ekkert annað, er
jarðtengdur þögninni, elst upp með henni.
Upplifir umhverfið sem hljóðlaust eða nær
hljóðlaust fyrirbæri, þótt vitaskuld geri hann
sér fljótlega nokkra en mismikla grein fyrir
þessu skilningarviti. En hinn sem missir fyr-
irvaralaust heyrn á unga aldri er að mörgu
leyti ólíkt betur settur, innbyggt heyrnar tal
og málminni þegar jarðtengt. Sannarlega sak-
ar svo ekki til áframhaldandi málþroska að
þolandinn hafi verið gæddur góðri tónheyrn
og tónminni. Hér er aftur um tvo aðgreinda
hópa að ræða en skarast þó við ýmsar tilfall-
andi aðstæður, allnokkrir sem missa heyrnina
ungir finna sig helst í menningarheimi heyrn-
arlausra, samlagast honum, einnig aðrir sem
aðlagast veröld hinna heyrandi. Spursmálið
er engan veginn hverjir séu meira heyrn-
arlausir, það getur verið á sinn hvorn veginn,
öllu heldu
bættum a
grunni.
En í bá
ungis hál
sem heyr
og er ein
að táknm
heyrnarl
miklu en
nokkrum
þeirra og
málsorða
og í endu
1988 opn
margar d
heyrandi
verða jaf
ast hjá he
tækniþró
því mati m
reynslu a
il notkun
sem miss
þroska. E
ið að vega
Einneg
urinn að
þeim sem
er náð og
ir þeirri h
komandi
kenndinn
tímanum
að beita m
fullkomle
ar táknm
mál að de
réttari, h
inmáli hv
vitað fars
Til að v
komandi
bandi við
tengdur l
miðla sem
myndir o
hér miklu
þjálfa sjó
hugnast a
kominn m
heyrnarm
anlega st
hana ósjá
öllu kring
sem einn
Mörg s
verða ekk
við að mi
gáfum og
réttar að
Cornford
hlaut Nó
nokkrum
heyrnina
lands þar
fyrir hey
skólastig
í leiðinni
var í efna
sögðu óm
Af eðli heyrn
Bragi Ásgeirsson
fjallar um heyrnarleysi ’Í Englandi geta heyrnarlausir fengiðkostnaðarlausu, en menn þurfa skilyrð
þjálfaðra sérfræðinga.‘
Englendingurinn Jack Askley, þingmaður af Stoke of T
misheppnaðs uppskurðs en lagði ekki árar í bát. Áfram
málsvari þeirra sem eiga við mótlæti að stríða.
STARF KENNARA
Þær miklu umræður, sem framhafa farið að undanförnu umstörf kennara vegna kjaradeilu
þeirra við sveitarfélögin hafa opnað
augu margra fyrir mikilvægi kennara-
starfsins. Ætla má að miklu fleiri átti
sig nú á því en fyrir fáeinum vikum, að
það er engin leið að fá hæft fólk til að
gegna þessu dýrmæta starfi nema
greiða því viðunandi laun. Menntun er
meginundirstaða lífsgæða okkar Ís-
lendinga nú og í framtíðinni – ekki
fiskimiðin, ekki orka fallvatnanna, því
að þetta er einskis virði ef okkur
skortir menntun og þekkingu til að
nýta það með skilvirkum og skynsam-
legum hætti. Ef við drögumst aftur úr
í menntun munum við líka dragast aft-
ur úr í lífsgæðum. Það skilar sér
margfaldlega að gera vel við það fólk,
sem menntar börnin okkar. Skilning-
ur á þessu er nú meiri en hann hefur
verið. Það er líklegt til að styrkja
stöðu kennarastéttarinnar þegar frá
líður.
Kjarasamningar náðust loks í kenn-
aradeilunni í gær. Það skiptir miklu
máli að þeir náðust á frjálsum grund-
velli, en breytir ekki því að aðstæður
voru um margt sérstakar. Báðir samn-
ingsaðilar töldu sig hafa ástæðu til að
ætla að þeir gætu farið verr út úr
gerðardómi en því, að semja sín á
milli. Kennarar fá með þessum samn-
ingum einhverjar kjarabætur, en því
verkefni að tryggja kennurum viðun-
andi kjör er ennþá ólokið. Hugsanlega
var óraunhæft að ætla að það gerðist í
einum áfanga.
Það skiptir gríðarlega miklu máli að
þær umræður um menntakerfið og
mikilvægi góðra kennara, sem nú eru
hafnar, haldi áfram. Þær eiga ekki að
einskorðast við grunnskólann; þær
snerta líka leikskóla, framhaldsskóla
og háskóla. Á öllum skólastigum er
þörf á okkar hæfasta fólki og til þess
að það takist að laða það að kennara-
starfinu þurfa skólar á öllum skóla-
stigum að geta keppt við önnur fyr-
irtæki í launum.
Það er því mikilvægt að ræða nýjar
hugmyndir og nýtt skipulag í mennta-
málum. Morgunblaðið hefur vakið
máls á þeirri leið að hvert sveitarfélag
fyrir sig semdi við kennara í sínum
skólum, þannig að til verði samkeppni
milli sveitarfélaga um kennara. Kenn-
arar hafa nú sjálfir léð máls á slíku.
Ókostir miðstýrðra kjaraviðræðna
hafa raunar komið svo skýrt í ljós und-
anfarna mánuði að draga verður í efa
að nokkur vilji endurtaka þann leik.
Annar lykill að kjarabótum kennara
felst, eins og Morgunblaðið hefur jafn-
framt bent á, í því að koma á sam-
keppni á milli einstakra skóla og láta
fé fylgja nemendum. Ljóst er að und-
anfarið hefur áhugi margra á einka-
rekstri skóla farið vaxandi. Með hon-
um má vafalaust slá margar flugur í
einu höggi; stuðla að auknu frum-
kvæði og fjölbreytni í menntakerfinu,
bæta þjónustu við nemendur og for-
eldra, stuðla að hagkvæmari nýtingu
fjár skattgreiðenda og bæta laun
kennara.
Sem stendur skiptir mestu að
tryggja frið um skólastarf í landinu og
byrja á ný að byggja upp fólk, bæði
nemendur og kennara. Þeir, sem ráða
fyrir menntamálum, bæði á vettvangi
ríkis og sveitarfélaga, verða hins veg-
ar að segja það mjög skýrt að mennt-
un skiptir máli og það ber að stefna að
því að halda áfram að bæta kjör
þeirra, sem hafa að atvinnu að mennta
fólk.
„LITIR ORÐANNA MARGVÍSLEGIR“
Dagur íslenskrar tungu var hald-inn hátíðlegur í fyrradag, á
fæðingardegi Jónasar Hallgríms-
sonar, hinn 16. nóvember. Nú eru
níu ár síðan menntamálaráðuneytið
ákvað að beita sér fyrir því að þessi
dagur skyldi helgaður sérstöku
átaki í þágu íslensks máls. Af því til-
efni hafa ýmsir einstaklingar verið
heiðraðir „er hafa með sérstökum
hætti unnið íslenskri tungu gagn í
ræðu eða riti, með skáldskap,
fræðastörfum eða kennslu og stuðl-
að að eflingu hennar, framgangi eða
miðlun til nýrrar kynslóðar“, eins
og segir í reglum ráðuneytisins.
Að þessu sinni taldi nefndin að
Silja Aðalsteinsdóttir væri „einkar
verðugur verðlaunahafi á Degi ís-
lenskrar tungu“, og féllu verðlaun
Jónasar Hallgrímssonar henni í
skaut. Hún er þjóðinni að góðu kunn
fyrir ritstörf sín, gagnrýni og blaða-
mennsku og hlaut til að mynda Ís-
lensku bókmenntaverðlaunin árið
1994 fyrir bók sína um ævi Guð-
mundar Böðvarssonar. Sérstakar
viðurkenningar fyrir að vinna ís-
lensku máli gagn fengu Kvæða-
mannafélagið Iðunn og Stranda-
galdur sem stendur að baki
Galdrasýningunni á Ströndum.
Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir
menntamálaráðherra tók á móti
verðlaunahafanum og þeim sem
fengu viðurkenningar við hátíðlega
athöfn á Ísafirði í fyrradag. Í sam-
tali við Morgunblaðið í gær var haft
eftir Silju af þessu tilefni að tungu-
málið væri gríðarlega ríkt og litir
orðanna margvíslegir. Jafnframt
benti hún á að saga hvers orðs geti
verið stór, og hvert þeirra geti haft
ýmiss konar aukamerkingar. „Mað-
ur verður að hafa það í leiðrétting-
arhólfinu í höfðinu á sér, að merk-
ingaraukar orðanna séu réttir
miðað við það sem maður ætlar að
segja,“ sagði Silja. Þessi orð hennar
eru svo sannarlega eftirtektarverð.
Ef Dagur íslenskrar tungu getur
orðið til þess að fólk geti velt tungu-
málinu fyrir sér með sama hætti og
Silja þá er mikið unnið. Lykillinn að
lifandi tungumáli er einmitt vilji
fólksins sem það talar til að blása
stöðugt í það nýju lífi. Þótt nauðsyn-
legt sé að standa vörð um tungu-
málið með margvíslegum hætti er
ljóst að það lifir og þróast fyrst og
fremst í munni og meðförum fólks-
ins. Það er því brýnt að allir geri sér
grein fyrir því stórkostlega tæki til
tjáningar sem í því felst. Verðlaun á
borð við þau sem veitt eru á Degi ís-
lenskrar tungu þjóna einmitt þeim
tilgangi að hvetja fólk til dáða á því
sviði og er það vel.