Vikublaðið - 18.03.1993, Síða 8

16
VIKUBLAÐIÐ 18. mars 1993
Björn Guðbrandur Jónsson
Eftir á að
hyggja er það
býsna eðlilegt:
stríð hlýtur að
þrengja pólitískt
fýsilega valkosti
og stefnumörkun
á æðstu stöðum
verður meira og minna þvinguð.
Mun hljóðlegar fór um ýmsar að-
gerðir í innanlandsmálum á þess-
um tíma. Má nefna stefnu John-
sons sem kennd er við hið Mikla
samfélag (The Great Society) og
fyrstu skrefin við nútímastefnu-
mótun í umhverfismálum í
stjómartíð Nixons. Sjöundi og
áttundi, áratugurinn drógu ekki
fram þær andstæður sem þrátt
fyrir allt eru innbyggðar í banda-
ríska flokkakerfið.
Dýrkeyptar hrossalækningar
Saga stjórnmálanna eftir Ví-
etnamstríðið hér í USA er saga
vonbrigða og tilrauna til að end-
urreisa grósku fyrri áratuga. Eft-
irþankar Víelnamstríðsins og
Watergate-hneykslið voru erfiðir
bitar í háls, gíslatakan í íran,
olíukreppur og verðbólga 8. ára-
tugarins voru u.þ.b. að gera út af
við ameríska drauminn. I forseta-
kösningunum I980 var svo kom-
ið að kjósendur köstuðu út
Jimmy Carter við illan leik, sem
þó bar litla sem enga ábyrgð á
því hversu komið var. Inn á svið-
ið steig Ronald Reagan við dynj-
andi lófatak. Reagan hét því að
hressa við land sitt og þjóð. Hann
sagði öllu sleni stríð á hendur;
velferðarkerfið, skattlagning og
eftirgjöf við kommúnista voru
efst á lista. Það er verðugt rann-
sóknarefni hvernig Reagan, á átt-
ræðisaldri, gat orðið persónu-
gervingur ferskleika og stemmn-
ingar. Reagan naut fádæma vin-
sælda og gjörsigraði andstæðing
sinn árið 1984. Ronald Reagan
stóð við orð sín, Bandaríkin voru
hress um nokkra hrfð og endur-
reisnin var býsna tilkomumikil
meðan hún varði. Að lokinni
meðferð Reagans og skottulækna
hans er sjúklingurinn hins vegar
verr á sig kominn en nokkru sinni
síðan á kreppuárunum. I ofanálag
var hin misheppnaða meðferð
svo dýr að sjúklingurinn hefur
vart ráð á almennilegri læknis-
hjálp.
Undir þessum kringumstæð-
um þeysir með fríðu föruneyti
innum hlið Washingtonborgar
hugumprúður riddari, Vilhjálmur
af Arkansas, öðru nafni Bill Clin-
ton, ásamt eiginkonu, dóttur og
búpeningi og tekur sér bólfestu í
Hvíta húsinu. í farteskinu eru
meðul sem eru framandi í Wash-
ingtonborg eftir 12 ára stjórn
repúblíkana. Sum þeirra eru ný af
nálinni en lærðir öldungar þykj-
ast kenna gamlar mixtúrur frá tíð
Franklins Roosevelt.
Ein meginstoðin í boðskap
Clintons í haust sem leið var að
hann myndi taka rösklega til f
Washington og gjörbreyta um
stefnu frá því sem verið hefur.
Hann sagðist vera nýr og ferskur,
Demókrataflokkurinn væri ekki
sá sami og áður, hann væri nýr
demókrati. Eftir nokkrar vikur í
embætti stendur það enn í hiönh-
um hvað Clinton á við? Hvernig
eru nýir demókratar?
Kapítalismanum er ekki
treystandi
Repúblíkanar segja að Clinton
sé alveg dæmigerður gamall
demókrati af gerðinni Tax &
Spend (skattlagning og eyðsla).
Vítamínsprautur ríkisstjórnarinn-
ar, örvandi aðgerðir um viðgerðir
á undirlagi samfélagsins, hinum
svo kallaða infrastrúktúr, séu til
marks um dálæti hans á ríkisaf-
skiptum og áætlanabúskap. Þá
séu skattahækkanir hans dæmi-
gerðar gamlar demókratalausnir.
Repúblíkanar hafa nokkuð til
síns máls. Stcfna Clintons er
staðfesting á því að demókratar
treysta ekki kapítalismanum skil-
yrðislaust. Þjóðfélagið getur ekki
beitt fyrir sig kröftugri en staur-
blindri skepnu. Ef markaðsöflin
fá að rása að vild um víðan völl
lendir þjóðfélagið fyrr eða síðar í
sjálfheldu ef ekki fram af hengi-
flugi. Slíkri skepnu þýðir ekki að
ríða berbakt. Stefna Clintons er
að gefa þessari skepnu sjón og
heyrn og koma á hana reiðtygj-
um.
Þessi boðskapur er kjarninn í
því sem margir af virtustu fræði-
mönnum og hagfræðingum USA
hafa látið frá sér fara upp á sfð-
Hvíta húsið skiptír út úrbræddri vél Reagan-áranna
Sú var tíðin að gárungamir sögðu að munurinn á repúblíkönum og demókrötum væri sá sami og munuiinn á kók og
pepsí. Meðan stríðið í Víetnam stóð yfir og skyggði á flest annað, tók umheimurinn vart eftir öðm í bandarískri pólitík
en viðbrögðum bandarískra stjómmálamanna við stríðinu. Demókratinn Johnson og repúblíkaninn Nixon virtust
bregðast nákvæmlega eins við.
Thatcher-Bretland í kaldakoli
Margaret Thatcher skildi við siðferðilega gjaldþrota Bret-
land með ömurlegan efnahag. A tólf ára valdaferli sínum sem
forsætisráðherra (1979-1990) umturnaði Thatcher bresku
samfélagi. Hún ætlaði að gera almcnning að eignafólki sem
ætti hlutabréf í einkavædduni ríkisfyrirtækjum.
Reyndin varð sú að ríkisfyrir-
tækin komust í hendur fárra
kaupsýslumanna á meðan bið-
raðir atvinnuleysingja lengdust.
Thatcher ætlaði að gera allan
þorra almennings að íbúðareig-
endum. Núna eiga margir venju-
legir borgarar í mestu vandræð-
um með að halda íbúðunum sem
þeir festu sér með lánum. Vegna
hárra vaxta og verðfalls á fast-
eignum skuldar ein milljón fjöl-
skyldna hærri veðlán en nemur
andvirði íbúða þeirra. Stjórnar-
stefna Thatchers fórnaði mörg-
um gildum bresks samfélags;
samúð með lítilmagnanum vék
fyrir því viðhorfi að fólki eigi að
bjarga sér sjálft og napðsyn sam-
hjálpar fyrir hugmyndum um
óheft einstaklingsframtak. Bretar
sakna þessara gilda núna þegar
kreppir að.
Aðalefni alþjóðaútgáfu viku-
ritsins Time var í síðustu viku um
pólitíska, efnahagslega og sið-
ferðilega hnignun Bretlands og
arfleifð Thatchers. 1 greininni er
haft eftir George Carey, erkibisk-
upnum af Kantaraborg, að frjáls-
hyggja níunda áratugarins hafi
verið árás á viðtekin velferðar-
gildi með þeirri afleiðingu að
Breta skorti núna sameiginleg
markmið. Þegar John Major tók
við forsætisráðherradómi af
Margaret Thatcher lofaði hann
þjóð í sátt við sjálfa sig. Annað er
uppi á teningnum því að Bretar
eru nú um slundir sjálfum sér
sundurþykkir.
I vaxandi mæli eru Bretar sam-
mála þeim dómi yfir stjórnar-
stefnu Thatchers að hún hafi þan-
ið efnahagskerfið meira en það
þoldi í uppsveiflunni á síðasta
áratug og samtímis hafið til vegs
siðferði skjótfengins gróða.
Bankar lánuðu hverjum sem vildi
á lágum vöxtum og fyrirtæki og
einstaklingar lögðu í fjárfesting-s
ar. Þegar fór að kreppa að efna-
hag Breta, um það leyti sem
Thatcher lét af völduin, voru
Bretar ekki viðbúnir því að þeir
stóðu í þeirri trú að samfélags-
breytingarnar myndu skila við-
varandi árangri.
Blaðamanni Time finnst það
lýsa ástandinu í Bretlandi betur
en margt annað að sú bók sem
hefur verið efst á metsölulistan-
um þar heitir Hvernig sleppa á
lifandi frá lífinu (Life and how to
survive it). Annar höfundur bók-
arinnar er grínistinn John
Cleese.
pv
Bretland er slitið og trosnað eftir áratug frjálshyggjunnar.
kastið. Sú skoðun gerist æ al-
mennari hér þeirra á meðal að
USA geti ekki hangið í einhverri
frjálshyggjuól af hugsjónaástæð-
unt meðan umheimurinn praktís-
erar allt aðra og áhrifaríkari lífs-
björg. Eitt meginverkefni Clin-
tons verður að koma á virku
samstarfi iðnaðar og ríkisvalds,
einfaldlega til að styrkja sam-
keppnisaðstöðu bandarísks iðn-
aðar á heimsmarkaði. Það verður
fróðlegt að sjá hvernig GATT
viðræðunum og hugmyndum um
frjálsa heimsverslun reiðir af á
næstu árum og hvað Clinton-
stjórnin leggur þar til. Eins og er
virðist bandarískur iðnaður ekk-
ert alltof efnilegur þátttakandi í
þcim leik. Það er hins vegar
býsna sársaukafullt fyrir Banda-
ríkjamenn að horfast í augu við
óþægilegar staðreyndir eins og
þá að óblandin einstaklings-
hyggjan sem þjóðfélag þeirra
hefur alltaf byggt á og. gert
Bandaríkin að því stórveldi sem
þau eru, er í dag að leiða þjóðfé-
lagið út í ógöngur.
Samfélag - er það til?
Fáar þjóðir eru líklega eins af-
huga því að greiða skatta og
Bandaríkjamenn. Að gjalda keis-
aranum sitt er brennheitt mál. Ein
meginástæðan fyrir vinsældum
Reagans var skattalækkunin
mikla árið 1981. Snjöll leið til að
kaupa sér vinsældir. Sama skatta-
lækkun er ein meginástæðan fyr-
ir vandræðagangi bandarísks
samfélags í dag. Hvernig sem á
það er litið er ekki hægt að ráða
niðurlögum fjárlagahallans og
skulda ríkisins nema hækka
skatta. Þetta hefur Bill Clinton
eflaust gert sér ljóst strax frá upp-
hafi. Til að tryggja sér heimilis-
fang í Hvíta húsinu var honum
nauðugur einn kostur að heita
skattalækkunum handa milli-
stéttinni. Ef hann hefði ekki gert
það væri George Bush líklega
enn forseti. Eitt það fyrsta sem
Clinlon gerir er að brjóta þetta
loforð. Við ríkjandi kringum-
stæður það eina sem hægt var að
gera í stöðunni.
Þessi gríðarmikla fælni við að
greiða til samfélagsins, nánast af-
neitun á að eitthvað sé til sem
heitir samfélag og að það sé eitt-
hvað meira en summa einstakl-
inganna sem það mynda, er e.t.v.
kjarninn í erfiðleikum Banda-
ríkjamanna í dag. Eitthvert mikil-
vægasta verkefni Clintons verður
að sannfæra bandarísku þjóðina
um að færa fórnir til að rétta af
hallann og um kosti þess að við-
urkenna tilvist samfélags. Eins
og hann orðaði það svo ágætlega
í innsetningarræðu sinni um dag-
inn: „Það er ekkert óheilbrigt í
USA sem ekki er hægt að leið-
rétta með því sem er heilbrigt í
USA“ („There is nothing wrong
with America that can’t be put
right with what’s right with Am-
erica“).
Hildarleikur Hillary
Eitt af því sem enga bið þolir
er að umbylta heilbrigðiskerfinu.
USA býr við dýrasta og líklega
óskilvirkasta heilbrigðiskerfi á
Vesturlöndum. Kerfið er að
miklu leyti einkavætt. Flestir eru
sammála um að umbreytingarnar
verði mikill hildarleikurog flestir
muni koma sárir úr þeim leik.
Það vekur því meiri athygli en
ella að Hillary Rodhant Clinton
forsetafrú tekur að sér aðalhlut-
verkið. Hlutverkið verður eflaust
afar vanþakklátt. Líklega er þetta
enn ein staðfestingin á skörung-
sskap Hillary Rodham Clinton.
Það er svo efni í langt mál að lýsa
viðbrögðum fólks við forseta-
frúnni nýju. Henni er gjarnan líkt
við Eleanor Roosevelt sem lét að
sér kveða við misjafnar undir-
tektir á sínum tíma. Víst er að frú
Clinton verður virk í stefnumót-
un Hvíta hússins og líklega hefur
hún hringt inn nýja tíma þannig
að hugmyndin um konu sem for-
seta USA í náinni framtíð fær byr
undir vængi. Sumum finnst hug-
myndin um hjón sem stjórnendur
beinlínis truflandi og benda á að
Hillary hali ekki verið kosin
heldur bóndi hennar. Spurningin
er hvort það sé ekki einmitt á
hinn veginn að þjóðin hafi kosið
milli tveggja hjóna og hvort það
hafi í raun ekki alltaf verið svo.
Eiginkona forsetans hljóti alltaf
að vera áhrifamikil hvort sem
hún sýni það opinberlega eða
ekki. Það sem er nýtt er áberandi
sjálfsöryggi nýju forsetafrúarinn-
ar og það hefur valdið vissum
taugatitringi.
Að einu leyti fer ekki milli