Vikublaðið - 24.06.1994, Blaðsíða 3

VIKUBLAÐIÐ 24. JUNI 1994
Valdið
3
GANGVERK
búðariokulýðveldisins
Félag heimspekinema er þarfur
félagsskapur. Fyrir nokkrum
árum bauð félagið rithöfundin-
um Þorgeiri Þorgeirssyni að dósera á
fundi. A þessum tíma átti Þorgeir fátt
vina. Flann stóð í málaferlum útaf
tveim blaðagreinum sem hann skrif-
aði í Morgunblaðið um lögregluof-
beldi í Reykjavík.
Greinarnar skrifaði Þorgeir í des-
ember 1983 og tilefhið var að blaða-
manni Tímans hafði veríð misþyrmt
af lögreglu. Ofbeldi lögreglunnar í
Reykjavík hafði verið ofarlega í huga
Þorgeirs í nokkur ár, eftir að hann
hafði legið á sjúkrahúsi við hlið ungs
manns sem var fórnarlamb lögreglu-
ofbeldis. Sjálfsagt hefur það ekki
dregið úr áhuga Þorgeirs á þessu
þjóðfélagsfýrirbæri að hann varð sjálf-
ur fyrir barðinu á skapbráðum vörð-
um laganna nokkrum árum áður en
sagan hefst.
Lögreglufélag Reykjavíkur kærði
höfundinn fyrir ummæli sem hann lét
falla í blaðagreinunum og hófst þar
með málarekstur sem lauk ekki fyrr en
tæpum áratug síðar í Strasborg í
Frakklandi. Þorgeir var dæmdur í
undirrétti og Hæstarétti fyrir brot á
108. grein hegningarlaganna sem
veitir opinberum starfsmönnum
vernd fyrir ærumeiðingum umfram
það sem almenningi veitist. Fyrir
Mannréttindadómstólnum í Stras-
borg fékk Þorgeir hinsvegar uppreisn
æru og íslenska réttarkerfið kjafts-
högg. Þessi saga er kunn en ekki hefur
verið haft hátt um lærdóminn sem af
henni má draga.
Mannréttindi
Erindi Þorgeirs á fundi heim-
spekinema í Háskólanum hét Búðar-
lokusamfélag og réttvísi. Búðarloku-
samfélagið útskýrði hann með þeim
orðum að nýfrjálsum þjóðum hættir
til að hverfa aftur til miðalda í stjórn-
arfarslegu tilliti þegar yfirstéttin verð-
ur innlend. Þegar búðarlokurnar taka
við af nýlenduherrunum tapast eitt og
annað sem er borgaralegu lýðræðis-
þjóðfélagi ómissandi, til að mynda
virðing fyrir mannréttindum. Þessi
verðmæti eru einfaldlega ekki hluti af
„meðvitund húðarlokunnar" því hún hefur í langan tíma verið
„undir stjórn, aga og verndarvæng hinna raunverulegu borgara
heima í móðurlandinu" og aldrei þroskað dómgreindina með
sjálfstæðri hugsun.
Þorgeir gat trútt unr talað. Eftir að Lögreglufélag Reykjavíkur
kærði hann mátti hann þola það að ummæli hans voru slitin úr
samhengi; Sakadómur Reykjavíkur neitaði að taka til greina
málsgögn sem voru hagstæð Þorgeiri; lögreglan fór með máls-
rannsókn, en upphaf málsins var gagnrýni Þorgeirs á sömu lög-
reglu; einn og sami maðurinn ákærði og dænrdi í málinu. Ekki er
allt upp talið en væntanlega nóg til að hverjuin og einum skiljist
að meðferðin sem rithöfundurinn fékk rímar illa við hugmyndir
unr mannréttindi og réttaröryggi.
Um það leyti sem Þorgeir flutti erindið um búðarlokusamfé-
lagið á fundi hjá Félagi heimspekinenra var umræðair um málið
tekin að snúast mjög unr réttarfarslega hlið þess og tilefnið sjálft,
gagnrýni Þorgeirs á oflreldi lögreglunnar í Reykjavík, var orðið
að aukaatriði.
Þess vegna er full ástæða til að minnast þess unr hvað er að
tefla: Rétt einstaklingsins til að gagnrýira valdið. Þorgeir fær orð-
ið: „Þegar búið er að slökkva á réttindum almúgantannsins gagn-
vart valdinu þá hverfur strax öll ábyrgð valdamanna því ábyrgð er
vitaskuld ekkert nema vitneskjan um réttindi hinna. Og þegar
ábyrgðin er horfin hverfur siðferðið því grundvöllur þess er vita-
skuld ábyrgðin.“
Gagnrýni
Akvæði um málfrelsi er að finna í öllum stjórnarskrám vest-
rænna lýðræðisríkja og kemur ekki til af góðu; valdhafar alls stað-
ar og á öllunr tímunr hafa tilheigingu til að þrengja að frelsi
þegnanna til að tjá sig í ræðu og riti. Málfrelsi er iðulega notað til
að gagnrýna vald og í flestum vestrænum samfélögum þykir
bráðnauðsynlegt að einstaklingum sé mögulegt að gera aðfinnsl-
ur sínar heyrinkunnar. Það er hluti af nrenningararfi vestrænna
þjóða að vera á varðbergi gagnvart tilraunuin ríkisvaldsins til að
|ragga niður í gagnrýni á handhafa valdsins.
Fyrir nokkrunr árum kom upp mál í Noregi senr sumpart er
hliðstætt Þorgeirsnráli á Islandi. Lögffæðikennarinn Edvard
Vogt og fræðimaðurinn Gunnar Nordhus tóku til athugunar of-
beldi í Bergen og í niðurstöðum þeirra kom nreðal annars ffam
að lögregluofbeldi væri þar alvarlegt vandanrál. Lögregluyfirvöld
í Bergen brugðust hart við og reyndu með margvíslegum hætti
að gera Vogt og Nordhus tortryggilega. Opinber nefnd óhlut-
drægra ffæðimanna var sett á laggirnar til að fara yfir rannsóknir
tvínrenninganna og komst að þeirri niðurstöðu Vogt og
Nordhus hefðu unnið faglega að athugunum sínunr. Lögreglan
lét ekki segjast og neitaði sem fyrr að nokkuð væri hæff í ásökun-
unr unr óréttnrætt ofbeldi. Lögreglan í Osló var látin rannsaka
starfsbræður sína í Bergen og á ffægunr blaðamannafúndi í júní
1987 var lögreglan í Bergen hvítþvegin af áburði unr nrisbeitingu
valds.
Norðmenn hafa upp til hópa trú á réttarkerfinu sínu og eftir
blaðamannafúndinn í jiiní 1987 voru fjölnriðlar og sennilega all-
ur þorri alnrennings sannfærðir unr að lögreglan í Bergen væri
saklaus og rannsóknir þeirra Vogts og Nordhus nrarklausar. I
búðarlokusanrfélagi væri nrálið dautt því enginn hefði döngun í
sér til að andæfa hinu opinbera valdi. En í Noregi gerðist það að
einstaklingar, senr láta sig varða nrannréttindi og réttaröryggi,
risu upp til andnræla. Virðulegt tímarit um lögfræði, Lov og rett
(nr. 2 1988), var cingöngu helgað nrálinu og í það skrifuðu þekkt-
ir og virtir ffæðimenn sem blöskraði
ffamferði lögreglunnar og vildu ekld
láta hana eiga síðasta orðið í þessu al-
varlega máli.
I búðarlokulýðveldinu Islandi er
miklu nærtækara að þegja heldur en að
ómaka sig við að verja óhlutbundin fyr-
irbæri á borð við mannréttindi.
Þöggun
I viðtali við Bergþór Bjarnason hér í
Vikublaðinu fyrir skemmstu notað
Helga Kress bókmenntaffæðingur
hugtakið þöggun yfir þá aðferð að
korna í veg fyrir að tiltekin mál komist
á dagskrá opinberrar umræðu, en hug-
takið er komið úr kenningum mann-
ffæðinga. I litlu samfélagi er þöggun
árangursrík vegna þess að fáir aðilar
geta með þegjandi samkomulagi úti-
Iokað sjónarmið einstaklinga og hópa
sem af einhverjum ástæðum eru óæski-
leg.
Þorgeir Þorgeirsson fékk sáralítinn
stuðning þegar hann átti í útistöðum
við ríkisvaldið útaf því að lögreglunni í
Reykjavík líkaði ekki það sem hann
skrifaði. Rithöfúndarnir og háskóla-
kennararnir Matthías Viðar Sæmunds-
son og Álffún Gunnlaugsdóttir skrif-
uðu í Morgunblaðið til varnar Þorgeiri
en langflestir tóku þann kostinn að
þegja. Þorgeir baðst undan hálfvolgum
stuðningi stjórnar Rithöfundasam-
bands Islands.
I vestrænum samfélögum telja fjöl-
miðlar það eitt hlutverka sinna að gæta
að mannréttindum og vera vakandi
gagnvart valdníðslu kerfisins. Þorgeir
fékk sáralítinn stuðning ffá íslenskum
fjölmiðlum og með þögn sinni tóku
þeir afstöðu gegn réttinum til að gagn-
rýna.
Einn áhrifamesti fjölmiðill landsins
er Morgunblaðið og það hefúr annað
veifið á síðustu árum reynt að telja al-
menningi trú um að það sé liðin tíð að
Morgunblaðið láti stjórnast af öðrurn
hagsmunum en lesenda sinna. Fjölmið-
ill sem vill vera trúverðugur þarf að
vinna til þess, rneðal annars með því að
taka upp þykkjuna fyrir einstaklinga
gagnvart kerfinu. Einkum og sérílagi
þegar um prinsippmál er að ræða
einsog Þorgeirsmál óneitanlega er.
Hálfú öðru ári áður en Island varð lýðveldi tók Jón Kjartans-
son, þáverandi ritstjóri Morgunblaðsins, til rnáls á fúndi Blaða-
mannafélags Islands. Samkvæmt gerðabók félagsins vakti Jón
' „máls á því að mjög væri farið að beita gegn blaðamönnum
ákvæðum 108. greinar hegningarlaganna, og fælist í því takmörk-
un prentfrelsis, sem ekki sé viðunandi. Það væri orðið nær
ómögulegt að gagnrýna menn í opinberum stöðum án þess að
hljóta dóm og refsingu. Lagði Jón til að BI beiti sér fyrir breyt-
ingum á þeim greinum hegningarlaganna, sem notaðar séu til að
skerða prentfrelsið.“
En 108. greinin er einmitt sama grein hegningarlaganna og
Þorgeir Þorgeirsson var dæmdur fyrir að brjóta hálfri öld eftir að
ritstjóri Morgunblaðsins hvatti til þess að blaðamenn beittu sér
fyrir afnámi hennar!
Þorgeir fær ekki betri rökstuðning fyrir kenningu sinni um
búðarlokusamfélagið. Jón Kjartansson fæddist og ólst upp undir
handarjaðri erlendrar borgarastéttar og virðist hafa lært eitthvað
um mannréttindi í þeirri vist. Núverandi ritstjórar eru af annarri
og þriðju búðarlokukynslóðinni og hugmyndir þeirra um mann-
réttindi rrijög reikular svo ekki sé meira sagt. Þess vegna þegir
Morgunblaðið núna um það sem Jón Kjartansson talaði uin í
febrúar 1943.
Lærdómurinn sem draga má af Þorgeirsmáli er sá að í búðar-
lokusamfélagi er þöggun áhrifarík og lævís aðferð til að útiloka
gagnrýni. Ahrifarík vegna þess að þeir sem nota hana þurfa ekki
að gera neitt annað en að halda að sér höndum og lævís vegna
þess að jafnan er erfitt að sýna frain á að henni sé beitt og þeir
sein eru ábyrgir geta þyrlað upp ótal afsökunum fyrir afstöðu
sinni.
Páll Vilhjálmsson