Frjáls þjóð - 16.11.1957, Side 4

_®Laugardacjinn
16, nóvember 1951— FRJALS þ j’ÓÐ
Hinar áfta útrásir hugarins
Tjegar leið á sumai'ið 1727,
-*• boðaði séi'a Hannes Hall-
dórsson prófastur í Reykholti
til prestastefnu. Skyldi hún
haldin á Hesti um haust-
ið. Þar hugðist hann láta
prestana kveða upp dóm yfir
Nikulási af kirkjunnar hálfu.
En svo illa tókst til, að eng-
ir prestar komu vestan yfir
Hvítá, svo að séra Hannes taldi
sig of fáliðaðan til þess að geta
lagt á málið löglegan úrskurð.
En það átti ekki að sitja við
dóm prestanna einna. Yalds-
mennirnir hugsuðu sér aðdæma
Nikulás eftir tvennum lögum.
Veraldlegt vald skyldi einnig
dæma hann eftir sinum lögum.
Séra Hannes í Reykholti hafði
sýnt Páli lögmanni Vidalín bréf
Nikulásar og' fengið þær und-
ii'teklir, að slík skrif mætti
ekki þola, án þess að refsing
kæmi fyrir.
Af Nikulási er það að segja,
að hann gerðist rnjög hyggju-
þungur, er hann fregnaði um-
mæli lögmanns og viðbúnað
höfðingja, og fór löngum ein-
förum. Er ekki laust við, að
valdsmennii'nir óttuðust, að
hann vildi fyrirfara sér, áður
en refsivöndur þeirra næði til
hans.
k rið 1727 leið þó svo, að ekki
varð lögum komið yfir
Nikulás fyrir tiltektir hans. En
þegar voraði árið eftir, var
mikil tangarsókn hafin Pró-
fastur boðaði til nýrrar presta-
stefnu og hatði fengið þau fyr-
irmæli Jóns biskups Ái'nasonar,
að dómur skyldi upp kveðinn,
þótt ekki hlýddu átta prestar
stefnu. Jafnframt setti Sigurður
sýslumaður þing á Heggsstöð-
um í málinu af hálfu verald-
legs valds.
Á prestastefnunni var Nikul-
ási dæmd löng og rækileg játn-
ing, seixx hann skyldi gera við
opinbera aflausn í kirkju, en
á Heggsstaðaþingi dæmdi Sig-
urður sýslumaður hann fjar-
verandi í fjögurra hundraða og
.96 álna sekt til konungs, sex
hundraða og 99 álna bætur til
séra Hálfdáns, er þó var búinn
að sættast við hann að nafninu
til, og 75 álna sekt til fátækra
fyrir grallai’anafnið á Jóni
Nikulássyni.
Auk þess skyldi Nikulás
„minni maður“ heita fyrir það
að væna prest um lygi.
Að þessum dómi áttu hlut
með sýslumanni sex meðdóms-
menn úr héráði.
Vei'jandi, sem Nikulási hafði
verið skipaður að ósk lians,
Jón Oddsson Hjaltalín, sýslu-
maður í Reykjavík, gat litlu
eða engu komið fram, er Niku-
lási mátti til vægðar verða.
Að svo búnu héldu héraðs-
höfðingjar Boi’gfirðínga sigri-
hi’ósandi með Nikulás til al-
þingis .við Öxará.
4 Öxarárþingi fékk Nikulás
enn miskunnarlausari út-
reið. Páll Vidalín var að vísu
fallinn frá, en lögmennirnir,-
2
Níels Kjær og Benedikt Þor-
steinsson, kváðu upp svolát-
andi dóm:
„Að þessu vandasömu og
forljótu máli í gaumgæfilegasta
máta rannsökuðu og yfirveguðu
er þar upp á beggja lögmann-
anna endilegur dómur svolát-
andi sem eftir fylgir:
Að Nikulás Guðmundsson
fyrir slík hneykslisfull lasts-,
ófrægðar- og ófremdarskrif,
sem hann getur með engu móti
fyrir þessum rétti forsvarað
eður bevisað að lögum, móti
hans eigin sóknarpresti og
sálusorgara, hver áðurnefnd
skrif, Ijóðmæla- og útlegging-'
arbréfið, sem hann hefur hér ít
lögrettu opinberlega meðkenntl
sig af fávizku og illgirni skrif-!
að hafa, því skuli nefndur.
Nikulás Guðmundsson bæta
nú þrjú mörk til Jfóngsins, en
þar hann hefur ei fé til að út-
svara þeim sektum þeim, sem
lögin í slíkum tilfellum ákveða,
því skal hann hér á þessu
Öxnarái’þingi kagsti’ýkjast eft-
ir forsvaranlegri. tilhlutan
sýslumannsins Sigurðar Jóns-
sonar innan þriggja daga frá
þessum dómsuppsögn, og skal
margnefndur Nikulás áður hér
í lögréttu strax að heyrðum
þessum dómi opinberlega biðja
prestinn, séra Hálfdán Nikulás-
son, fyrirgefningar á öllum
þessum ófrægðar- og vanvirð-
ingaroi’ðum, sem hann hefur í
áðurnefnt skrif innfært prest-
inum til minnkunar, og þau
sömu ski’if, ásamt þar innfærð
lastyrði, skuli aldrei koma
nefndum kennimanni, séra
Hálfdáni Nikulássyni, til skaða,
lasts eður óvii’ðingar í nokk-
urn máta upp á Jxans pei’sónu,
respekt eður fjárútlát.“
•
TJn nú bar nýrra við. Nikulás
Guðmundsson, sem ekkert
átti lil þess að greiða konungi
sektina og farið hafði huldu
höfði meðan þingað var í máli
hans að Heggstöðum, gekk í
lögréttu og afhenti skriflega
áfrýjun mála sinna til æðri
réttar og bauð fram þá fjár-
munatryggingu, er krafizt var
að lögum. Þessu næst stóð upp
Jón Oddsson Hjaltalín og
kvaðst mundu framvísa veði þá
samdægurs. Síðan reið Nikulás
vestur heiðar og að Grund til
Árna Sigurðssonar. Er glöggt
'af öllu, að þeir Jón Hjaltalín
og Árni á Grund hafa á þessu
þingi eða rétt fyrir það gert
sarntök sín á milli um að bjarga
Nikulási, ef unnt væri, Ljóst
er, að séra Hálfdán hefur virt
þetta til fjandskapar við sig,
enda má vel vei’a, að Árni hafi
minnzt gamalla væringa, þegr
ar hann gekk í þetta mál.
Þess var líka skammt að bíða,
að gagnsókn væri hafin. 8.
ágúst var messað í Hvanneyr-
ai’kirkju. Þar var meðal ann-
arra Árni á Grund. Gerði hann
þar heyrinkunnugt, að hann
myndi ekki framvegis þiggja
neina prestsþjónustu fyrir sig'
né sitt fólk af séi’a Hálfdáni.
Bersýnilegt er, að Jón Hjalta-
lín hefur einnig verið í Boi’g-
arfiiði þessa daga. Þegar eftir
yfirlýsingu Árna við Hvann-
eyrarkirkju reið hann í Reyk-
holt og heimti séra Hannes á
tal við sig. Bar hann fyrst upp
það erindi, að Nikulás fengi af-
lausn með þeim skilmálum, að
felld yrði úr játningu þeh'ri, er
prestastefnan dæmdi honum,
áfellisorð, sem hann tilgreindi.
Þegar prófastur hafnaði þeim
tilmælum, nema til kæmu fyr-
irmæli biskups, di’ó Jón upp
AÐUR KOMIÐ:
Nikulás Guðmmidsson á
Eyri í Flókadal, samtíðar-
maður Vísa-Gísla, en noltkru
yngri cn .Jón Hreggviðsson,
licfur greint á við sóknar-
prest sinn um tölu sakra-
mentanna og skrifað honum
langt og háðslegt Ijóðmæla-
bréf, brugðið honum um
flónsku og haft í frammi við
hann ýmsar dylgjui’. Allt
kemst á fleygiferð, bæði
andlegum og veraldlegum
yfirvöldum finnst, áð liart
verði að taka á slíku aga-
broti. Þó vefst bað nokkuð
fyrir þeim að koma málinu
á hendur Nikulási fram á
lögformiegan hátt.
bréf frá Árna á Grund, þar
sem hann neitaði að þiggja
pi-estsþjónustu af séra Hálfdáni
meðan hann væri ekki lög-
lega fríaður „frá því aðskilj-
anlega hneyksli, sem honum
um nokkra tíð hefur verið til-
lagt í hans lifnaði, svo vel til
orða sem athafna við einar og
aðrar persónur í hans tiltrúaða
söfnuði, að hverju nxunu nóg-
ir vottar fást, þegar þeim ev
krafið af. hverjum ég vil nokki’a
láta framleiða, og svo sem hann
við mig á þessu ári hefur sér ei
svo hagað í sUmu sem einum
sálusorgara sófnir, því þess sem
alls hins vegna, þolir mín sam-
vizka ei lengur að þiggja af
honum pi’estlega þjónustu."
Árni fór jafnhliða fram á, að
prófastxir skipaði sér annan
prest. Því hafnaði prófastur þó,
nema séra Hálfd.áxx samþykkti
það. En talsvei’t hefur komið á
séra Hannes, er hann sá bréf
Árna. Flýtti hann sér að skrifa
biskupi, og áhyggjur hans leyna
sér ekki, því að hann spyi', hvað
nú sé til ráða, ef Árni haldi
fram þessari aðferð. í öðru orð-
inu segir hann þó, að ákæran
gegn séra Hálfdáni sé rógur
vondi’a manna, sem sér þyki
ekki skylt að hafa að neinu.
4 uðséð er, að mjög hefur
kraumað undir kötlunum í
sóknum séra Hálfdánar þetta
sumar. Hefur Árni á Grund
vafalaust gert að honum harða
hríð. Á jóladag 1728 var mess-
að á Hvanneyri. Gerðu kirlcju-
gestir þá svo mikið hark úti
fyrir um messutímann, að
| glöggt heyrðist inn í kii’kjuna.
; Til þessa hefur sjálfsagt verið
! efnt að ásettu ráði, presti til
| storkunar. Bað prófastur sýslu-
! mann að rannsaka, hverjir
\ þarna hefðu verið að vei’ki og
| raskað kirkjufriði undir sjálfri
| stólræðu pi-ests, en ekki er
kunnugt, hvort sú rannsókrx
hefur verið gerð eða hvað hún
kann að hafa leitt í ljös. Erx
víst er það, að Árni lét lengi
vel engan bilbug á sér finna.
Hann kærði nxeira að segja fyr-
ir amtmanni, að prófastur og
biskup tregðuðust við að láta
rannsaka sakargiftir hans. á
hendur séra Hálfdáni.
TVfikulás færðist líka allur í
'L ' aukana. í byrjun áx-s 1729
settist hann emx niður og skrif-
aði presti langt og mergjað
bréf. Má af því sjá, að séra
Hálfdán hefur annað veifið ver-
ið að gera sér ferðir að Grund
með skriflegar áminningar til
Nikulásar fyrir það, að hann.
leitaði ekki afJausnar hjá sér,
og vii'ðast þær óneitanlega hafa
verið skringilega úr garði
gerðar, ef dæma má eftir ox'ðum
þeim, sem Nilxulás virðist tína
til úr þeim í upphafi bréfs síns.
Bréf Nikulásar til pi'ests hefst
á þessum orðum:
„Ég undiri’itaður hef ílxugað
sérdeilis mínar átta útrásir hug-
arins, hvei'ja ég svo nefni: ving-
þöll og valkylja, svalund og
svinnindi, andsvör og alfuma,
barnfina og bai’ngæla. Þessar
áðurnefndu dulrósir kunna
hvorki (ég eða aði'ir) né ég að
undii’standast það áminning-
ai'form, sem þér, séra Hálfdán,
upplásuð fyrir mér síðast við
fjósdyrnar á Grund föstudag-
inn næstan fyrir áttadag (ný-
ái'sdag), þar ég hafði þó kirkj -
una sótt á sunnudaginn þar
næstan fyrir. Sömuleiðis kann
ég það elxki undii’standast, að
þér áminnið mig að halda mér
ekki of lengi úti frá heilögu
altai’issakramenti, þar ég hef
þó ekki það af yður, þá ég hef
þess bréflega og' munnlega leit-
að, og er þetta spectacúlxim í
mínu hjarta . . .
Frumh. á 7. síðu.
Síssýgg Æki'ggggg>$&:
Viðamikið heimildarrit
i kyrrum dögurn sjá Re.yk-
víkingar húsaþyrpinguna á
Akranesi í einkennilegum hill-
ingum. Húsin virðast standa
upp úr sjálfu hafinu og vatnar
sums Staðar á milli, og mynd
þeii’ra kemur annarlega fyrir
sjónir. Yfir þeim er eitthvað
af dulúð hins týnda Atlantis,
sagnaborgarinnar á ókxmnum
hafsbotni, líkt og þarna sé æv-
intýrið stigið upp úi’, bái'uxxx.
En það cr ekki nema eitt af
lögmálunum, að 'fjarlægðin geri
mönnum galdur.
Nú er haust, og hilluxgar
hins blíða sumai’s urn garð
gengnar um stund. En einmitt
þessa dimmu haustdaga hefur
Akranes stigið upp úr bárum
tímans með nokkrum hætti. Unx
mörg undanfarin ár Iiefur ut-
anbæjarmaður tíðum setið við
langborðin í þjóðskjalasafninu,
rakið umbú'ðxr af rykugum
skjalabögglum, rýnt í fúnar
skræður og forn bi’éf, ieitað
bók úr bók. Þetta er Ólafur B.
Björnsson frá Miðteigi á Akra-
nesi.
* Það er seinlegt starí'.og miJtr
ið þolinmæðisverk að vioa
þannig að sér drögúm til sögu
heils byggðarlags. Sumir dagar
gefa lítinn arð á þeim stað.
Hinar gömlu skræður eru seig-
mjólka á síundum og eltki allt-
af á vísan að róa um nauðsyn-
lega vitneskju.
En smám saman lu-úgast þó
upp efniviðui’inn, skjalataskan
þykknar undir belti, skrif-
borðsskúffurnar fyllast. Þá
het'st annað starf: að vinza úr,
móta og fella saman. Og nú
er fy.rir nolxkrum vikum komið
út J'yrsta Jxindið aí' sögu Akva-
ness. Margar eru sjóferðir höf-
undarins orðnar milli Akraness
og Reykjavikur, oft hefur hann
gengið upp þi’ep safnahússins,
inöj’gi'.m gulnuðum blöðum hef-
ur hann flett. Hér er nolxkur
hluti uppskerunnai'.
★
í þessu bindi segir af lxinum
* fornu jörðum á Akranesi og
ábúendum þeirx’a og útgerð
Akurnesinga, fram til þess
tíma, er hún fluttist lxeim frá
Sandgerði.
, ■>, Um þanix, Jxluta þessarar. bólt-
ar< sem segir frá fyrri tímum,
gegnir ekki. ósvipuðu máli cg
þegar við Reykvíkingar horf-
um yfir sjóinn og sjáum hús-
in á Akranesi hilla uppi í
í'jai’ska: Hér er allt séð úr fjar-
lægð. Fólkið, sem leitt er fram
á sviðið, er beinabert, óg hlýt-
ur Jíka að vera þao, bæði
vegna skorts á lxeimildum og
þeirra fakmarkana, er stæi’ð
bókarinnar setur. í. slíkri bók
sem þessari verður að fara fljótt
yfir sögu og láta íxægja tvær
eða þi’jár blaðsíður, jafnvel
þótt frá sé að segja mönnum,
sem efni stæðu til, að gerðir
væru alþjóð kunnir sem dæmi
hins bezta, er vaxið hefur af
meiði þjóðstofnsins, þrátt fyrir
mai’gháttaðan mótbyr á ævi-
sjónum. Hugsa ég, þegar þess-
ar línur eru skrifaðar. til dæmis
til Bjai’na Jóhannessonar á
Sýruparti, þótt aldrei ylli hann
neinum umJorotunx í atvinnulífi
né félagslifi, því að ég hygg
hanix verið Jiafa fágætan, ef
eklci einstakan að sönnustu
mannkostum, eðallyndi, fórn-
fýsi, Ijúfmennsku og tryggð,
samfara óvenjulegu kappi.
Surns staðar bregður Ólafui’
þó, þrátt fvrir hinn þrönga
staJdc. sem verki hans er skor-
inn, upp snxámyndum af fólk-
inu, sem hann leiðir fram á
sviðið. Minnisstæð er sagan af
hinum gamla, svipmiltla sveit-
aroddvita á Skaganum, er
löngu siðar leitaði úr fjax’lægð
i veikinduro og fátæltt til þessa