Frjáls þjóð - 16.01.1960, Page 6

6
cJ.au farJaýiun 16. januar 1960— FRJÁL.S Þj'ÖO
orvaldur ThorodcLsen var í
senn mikilhæfur og ötull
vísindamaður og afkastamikill
rithöfundur. Eitt þriggja höfuð-
rita hans, Ferðabókin, kom út
á kostnað hans sjálfs árin 1913
•—1915, en upplagið er talið hafa
verið aðeins fjögur hundruð
eintök, Á undanförnum árum
hefur Bókaverzlun Snæbjarnar
Jónssonar verið að gefa Ferða-
bókina út í annað sinn við um-
sjá Jóns Eyþórssonar, og eru
þrjú bindi komin út, en hið
íjórða mun væntanlegt á
þessu ári.
í ferðabókinni segir frá rann-
sóknarferðum Þorvalds um
landið á árunum 1882—1898,
og er þar sögð ferðasagan, lýst
landslagi og náttúrufyrirbær-
um og greint frá náttúrufræði-
legum athugunum höfundar-
ins. En einnig er hér og þar í'
þessu riti sagt af búskapai-
háttum landsmanna á þessu
skeiði, lifnaðarháttum þeirra og
viðhorfum og raktir ýmsir at-
burðir, sem áður gerðust á
þeim slóðum, er leið Þorvalds
lá um.
Lýsing hans á fólkinu og
háttum þess er að vísu oftast
fáorð og nær helzt til ein-
stakra, afskekktra sveita, en
eigi að síður getur verið
skemmtilegt að draga saman
nokkur atriði hennar til sam-
anburðar við það, sem nú er,
að 60—80 árum liðnum. Um
eitt byggðarlag höfum við þó
ekki lengur neitt til saman-
burðar, því að það er í eyði
íallið. Það eru Hornstrandir.
★
orvaldur ferðaðist um Snær
fellsnes sumarið 1890.
Þótti honum þar afturför í
mörgu í suðursveitum. Fiskur
hafði lagzt frá nesinu, en land-
búskapur var engu betur stund-
aður en áður, jafnvel þokkaleg
grasbýli komin í auðn. Þegar
hann kom að Dagverðará og
Miðvöllum, voru gripir á beit
á túnum, sem áður höfðu verið
sléttuð af þeim, er þær jarðir
sátu, og friðuð fyrir ágangi með
vönduðum túngörðum.
Þá var líka á þessum slóðum
hætt að afla fjallagrasa og
sölva, en á Hellnum voru grafn-
ar upp mururætur á vorin. Það
mun tala sínu máli um það, að
þá hafi hjá sumum verið næsta
þröngt í búi á þeim tíma ársins.
En slíkt var ekkert einsdæmi.
Þorvaldur segir frá því á öðr-
um stað, að austur í Meðallandi
hafi fátækt fólk safnað sér
fjöruarfa og gert úr grauta á
árunum 1860—1870, en þó
þótti sá grautur mjög ill fæða.
Þegar Þorvaldur var á ferð
austur þar, var enn farið á
grasafjall sums staðar í Skafta-
fellssýslu, en þó mjög óvíða,
og hvannatekja virðist ekki
hafa verið með öllu aflögð
heldur. Söl, sem áður höfðu ár-
lega verið sótt vestur á Eyrar-
bakka, voru ekki lengur á
borði, nema hvað stöku gaml-
ir menn, sem vanizt höfðu
þeim í ungdæmi sínu, slægðust
eftir þeim.
Það, sem útrýmdi hvanna-
og grasatekju eystra, voru
fyrst og fremst kálgarðarnir.
Sölvatekja var þó enn í sjáv-
arsveitum Árnessýslu, . en
minni en áður. Grasafekjan var
þessi ár stunduð á Barðaströnd
pg í Steingrimsfirði.
i-r • ★
Um Hornstrandir fór Þor-
valdur sumarið 1886 og
lýsir háttum mamia þar all-
rækilega. Þetta var eitt hið arg-
asta sumar, sífelld hret og á-
felli, iðulega mikill snjór á
jörðu hlýjustu mánuði ársins,
enda féll peningur mjög næsta
vetur, en manndauði varð ó-
venjulega mikill af ýmsum
sjúkdómum. Þegar Þorvaldur
fór suður um í byrjun septem-
bermánaðar, var ekki búið að
hirða nokkra tuggu, en þá var
sólfar að mestu liðið hjá í
þröngum víkum, þótt heitt
hefði himin. Þetta vonda
sumar var þó ekki einsdæmi,
hvað heyskapartíð snerti. Sum-
arið 1882, mislingasumarið,
sem kallað var, náðist ekki inn
annað hey á Dröngum, næst
nyrzta bæ í Árneshreppi, en
fjórar sátur af útheyi.
Á þessum árum var enn
töluvert stunduð grasatekja á
Hornströndum, og sums staðar
voru hvannir hafðar til matar,
en fáir notuðu sér skarfakál-
ið, enda þótt þar væri víða
skyrþjúgur í fólki. Þó voru
þess dæmi. Bóndi í Hlöðuvík
safnaði miklu af skarfakáli til
matar og varðist svo skyrbjúgi,
þótt heimili í grenndinni, þar
sem saltaður bjargfugl var
hafður í alla mata, kæmist í ör-
þrot vegna sjúkleika.
Stórgripir voru afar fáir og
skepnur yfirleitt. Á einum stað
sá Þorvaldur fimm stúlkur
mjólka þrettán ær í kvíum.
Víðast voru þó hestar einn eða
tveir á bæjum, til þess að reiða
heim á hey, en þeim leiddist
bersýnilega fásinnið, því að
þeir komu hlaupandi, þegar
Þorvaldur og Ögmundur fylgd-
armaður hans nálguðust með
hesta sína, og ánægja þeirra
og vinalæti voru svo mikil, að
stundum var erfitt að skilja þá
frá langferðahestunum. Kýr í
Fljótum synti daglega yfir
vatnsmikinn ós til þess að njóta
samvista við aðra nautgripi.
í samræmi við hestafæðina
var líka fátt reiðvera á þess-
um slóðum: Á öllum Strönd-
um norðan Dranga voru aðeins
til tveir kvensöðlar.
Flest hús voru svo gei'ð, að
veggirnir voru hlaðnir úr
staurum og mold á milli og
bæjargöng flóruð með reka-
viðax'drumbum, en þó minna
borið af timbri í nýleg hús.
Ýmsir hættir voru forn-
mannlegir. Fyrir fáum árum
var dáinn karl í Skjaldabjarn-
arvik, sem alltaf gekk á stutt-
buxum, samkvæmt tízku miklu
eldri tíma. Kvenfólk notaði
enn bæði sköturoð og hákarls-
skráp í skó. Bókleg menning
var ekki mikil. Þó kunni allt
yngra fólk að lesa og flest að
skrifa. Aðeins einn maður, Jón
Guðmundsson á Bjarnarnesi
undir Hornbjargi, keypti blað.
Var þó býli hans ekki annað en
hamratangi fram í sjóinn, og
þar lifði hann einungis á sjáv-
arfangi, fugli, káli og grösum.
Tveir voru í Þjóðvinafélaginu,
Jón og Guðmundur Ólafsson í
Smiðjuvík. Rímur voru enn í
miklum metum á Norður-
Ströndum, en annars ekki til
bækur á bæjum, nema guðs-
orðabækur.
Eitt hið erfiðasta viðfangs-
efni, sem Hornstrendingum bar
að höndum, var að koma líkum
til kirk^u á vetrardegi. Maður
dó á þessum árum í Bjarnarnesi,
og átti líkið að færast suður að
Stað í Grunnavík. Menn lögðu
af stað með það á sleða og átti
að draga það yfir 600 metra há
fjöll suður í Jökulfirði. Þeir
hrepptu byl, skildu kistuna
eftir á fjallinu, en komust
sjálfir nauðulega til byggða.
Síðan liðu þrjár vikur. Þá dó
annar maður. Efnt var til nýrr-
ar ferðar með þetta lík; og
fannst þá hin kistan á fjallinu,
og tókst að koma þeim báðum
suður í Jökulfirði. Þar lentu
Yfirreiíl meíi
&
Þorvaldi
Thoroddsen
fyrir 60-80
ánim
mennirnir í hrakningum á ís-
um og urðu að skilja báðar
kisturnar eftir. Þó tókst að
koma þeim suður yfir, er bátur
hafði verið fenginn að láni.
★
'%7‘íða eimdi eftir af ýmiss
* konar hjátrú á þessum ár-
um, er Þorvaldur Thoroddsen
ferðaðist um landið. Einkum
gætti þess í Suðurfjörðum, að
þar var enn hjá einstökum
mönnum megn trú á ýmsa forn-
eskju. Þar kveðst hann hafa
heyrt skoplegar sögur um
drauga og galdra. Sumir gaml-
ir menn trúðu því og töluðu um
það af lotningu, að séra Sigurð-
ur á Rafnseyri hefði verið rara-
göldróttur, enda komið fyrir
latínudraug af frönsku fiski-
skipi, sem aðrir galdramenn í
Arnarfirði hefðu verið búnir að
gefast upp við. Jón Sigurðsson
hafði líka af sumum verið álit-
inn göldróttur vestur þar.
Stuðlaði ekki sízt að því, að
hann var að leggja drög fyrir
gömul skinnblöð, sem hann
hafði spurnir um. „Þetta er
pilturinn búinn að læra,“ sögðu
þá sumir.
Á Hornströndum var trú á
afturgöngur að mestu horfin,
en í staðinn komin trú á skottu-
lækningar og kynjalyf. Þó létu
sumir mikið af draugum og
galdramöimum, sem áður voru
uppi, en töldu slíkt nú horfið
og útaf dautt. Þó hafði nýlega
verið í Aðalvík galdramaður,
sem hét Finnur og átti að hafa
dáið illviðris- og slysfaranótt
mikla 1884. En trúin á kunn-
áttu hans dofnaði, eftir því sem
nær dró heimkynnum hans.
Frægð hans var mest í hæfilegri
íjarlægð. Sumir urðu líka varir
við. „slæðing og ótukt“ úr
sjónum, einkum fyrir gavða.
Maður á Vopnafirði fór um
nótt að vitja lóða sinna. Hann
heyrði ógurlegt öskur, skar ,í
snati'i á línuna og flýði í land,
því að hann hugði þetta naut-
hveli, sem rynni á ljósið. En
fleiri en þessi Vopnfirðingur
höfðu illan bifur á slikum öskr-
um á sjó. Sjómenn á Suðurnesj-
um heyrðu þau líka stundum
og eignuðu þau skrímsli, sem
þeir nefndu Skerjakollu.
Á Suðurlandi varð Þorvald-
ur var við útilegumannatrú hjá
stöku manni og vissi dæmi
þess, að menn hefðu orðið
hræddir við hestaför á óvenju
legum slóðum á öræfum, þótzt
finna reylcjarlykt af jöklum og
annað fleira af því tagi. En þz
þótti honum taka í hnúkana, er
leitarmaður einn taldi sig hafa
séð hnýflóttan hest á Efri-
Fróðárdal, auðvitað hestakyn
einhverra útilegumanria.
í sveitunum milli Horna-
fjarðarfljóts og Jökulsár é
Breiðamerkursandi þótti Þor-
valdi og nokkuð kveða að hjá-
trú.
★
i rið 1894 voru einkennileg
■**■ ílát eða baukar í notkun í
Hornafirði. Svo var mál með
vexti.að þar hafði tuttugu árum
áður rekið mikið af bambus-
viði. Menn höfðu bútað stöngl-
ana sundur og notuðu hólfin á
milli liðanna fyrir ílát.
Sams konar ílát hafði Þor-
valdur séð á Ströndum nokkr-
um árum áður, enda hafði þar
einnig rekið digra leggi úr
bambusreyr.
Sérkennilegar skjóður voru
líka notaðar á Ströndum. Það
voru lúðumagar, sem blásnir
höfðu verið út, og var einkuni
geymt í þeim fiður og fjálla-
grös. í Reykjarfirði við Geir-
ólfsgnúp sá hann sjálfur fólk
tína grös í lúðumaga.
★
■Fvorvaldur segir líka frá
ýmsu, sem honum þótti til
fyrirmyndar. í sambandi við
frásögn af ferð sinni um Loð-
mundarfjörð og Húsavík eystra
sumarið 1894 getur hann þess,
að auðséð sé „alls staðar í þess-
um héruðum“, og virðist þá eiga
við Múlasýslur, að kvenfólk sé
þar vel mannað, umgengni á
baajum snotur, stofur oft prýdd-
ar íslenzkum blómum og fólk
þokkalega til fara. ' y
Yfirleitt þótti honuni mynd-
arlegva norðan lands og austan
en annars. staðar. Jarðabótum
■ •
sást þó lítið votta fyrir á Aust-
urlandi.
Hapn rómar sérstaklega Jón
bónda Jóakimsscn á Þverá í
Laxárdal í Þingeyjarsýslu og
kveðst óvíða hafa séð bóndabæ
svo þokkalegan og allt jafnvex
um vandað, smátt og stórt. Þar
getur hann einnig kirkju, sem
bóndi hafði látið byggja úr
steini, móbergi.
í Hemru í Skaftártungu var
nýreist snoturt íbúðarhús með
járnþaki og steinkömpum úr
höggriu móbergi. A einum bæ
á Hnappavöllum í Öræfum var
stofa með prýðisfögrum rauð-
viðarþiljum, sem auðvitað hafa
verið úr einhverju skipinu, sem
strandað hefur á söndunum.
í Þistilfirði sá hann á hverj-
um bæ stóra sleða, því að þar
var öllu ekið á vetrum, bæði
kaup^taðarvörum og heyi af
engjum, sem í fjarlægð voru,
og hestum beitt fyrir ækið. Hitt
var karinske ekki til fyrirmynd-
ar,': að á Langanesströndum og
sums staðar um Þistilfjörð og
Slétiu voru kýr hafðar inni í
þæjum í einhverjum kima og
rekriar út og inn um bæjardyr.
En' þar voru lika traustir tún-
garðar og há tréhlið inn að
gariga. Þar voru jafnvel sums
staðar stauragirðingar kring-
um tún og nátthaga.
í þessum sveitum voru líka
fjáí’bo,rgir úr ótelgdum staur-
um og veggjum úr hnausum og'
mokað sandi að. í Þistilfirði, á
Larigánesi og Sléttu var bráða-
pést í sauðfé óþekkt.
Okaftafellssýsla var enn sér-
M stæð um ýmislegt fleira en
náttúru sína. Þar voru til dæm-
is enn húsagarðar allvíða fyrir
aldain.ótin. Þeir yoru. þó ekki
lengur fyrir framan bæjarhús-
in, því að þar voru komnir kál-
garðar, heldur í hálfhring að
húsabaki. Austur i Nésjum var
fyrir tiltölulega skömmu búið
að byggja hús yfir sauði, er
áður höfðu aðeins verið reknir
í skjól við kletta eða undir
garða. Þar voru riú víða smá-
hlöður við einstök hús með
kringlóttu, typptu þaki, sem
varðist vel regni.
í sapdsveitunum var melgres-
ið slegið árlega -og melkorn
sums' staðar haft til matar, og
rætur rifnar upp reiðinga.
Kirkjusiðir voru þar sums
staðar fornlegir. í Fljótshverfi
var sá háttur karla að yppta
j hatti sínurn eða taka ofan, þeg-
ar hringt var til messu. Við
•altarisgöngu stóð fólk upp, þeg-
I ar þaö hafði bænt sig í sætum
‘ sínum eftir sakramentið, dró
kross með hendinni á brjóstið
og .beygði sig þrisvar i hnjá-
liðum.
■iP' ,