Frjáls þjóð - 30.04.1960, Blaðsíða 5

Maður er nefndur Engéne
Ionesco, leikritasmiður á
franská tung’u, rúmenskur að
þjóðerni, hefur umturnað
leiklistai'heiminum.
Leikrit hans? Hvernig ætti
ég að segja frá þeim í stutt-
um pistli? Nei. Ég bið ykkur
að anda rólega. Ég hef ekki
tíma til að oi'ðlengja, skrifa
langa grein. Látið ykkur
nægja að ég segi aðeins frá
einu leikriti, síðasta leikriti
hans, sem nú hefur verið
leikið í Théati’e de France,
einu af stærstu leikhúsum
Panísar, síðan í janúarmán-
uði. Jean-Louis Barrault er
leikstjóri og leikur sjálfur
veigamesta hlutverkið.
götuna ásamt öldnum manni
og upplýsir hann um leynd-
ardóma skólaspekinnar. Tal
þeirra allra blandast um
stund saman og ég hygg, að
það sé erfitt fyrir hvei'n
mann, hversu mikill fýlu-
púki sem hann kann að vera,
að hlusta á þann orðahrær-
ing án þess að fá titi'ing 1
munnvikin. En skyndilega
heyrist undirgangur. Fólk lít-
ur upp, hleypur út á götu að
sjá hvað þetta sé. Það er nas-
hyrningur á harðahlaupum.
Enginn veit hvaðan hann er
kominn í þetta þoi’p, þar sem
sízt var von á slíku dýri. Nas-
hyi’ningurinn fer hjá, og
undrun fólksins vai'ir
sem sé dýrinu yfirsterkara,
og þegar hann og stúlkan
hans ei’U orðin ein eftir, einu
mannverui'nar í hópi nas-
hyrninga, gei’ir hann sér í
hugarlund, að þaú tvö, hann
og hún, geti lifað saman,
þrátt fyrir nashyrningana,
lifað, elskað, átt börn og fætt
af sér nýtt mannkyn. En
stúlkan stenzt ekki mátið,
smitast, finnst þau tvö séu
óheilbrigð, abnormal, því
nashyrningarnir eru sýnilega
glaðir og heilbrigðir og full-
ir af þrótti, fer .að hlusta á
þá og óska að skilja þá, þar
eru vinir og vandamenn, áll-
ir nashyrningar: húrt fer burt
frá unnusta sínum, draumur
JÓN ÓSKAR
PARÍSARBRÉF
Jónas
75 ára:
Jónsson
írá Hriflu
Fyrsta maí næstkomandi er á henni þakkarskuld' að gjalda.
Það er engan veginn hægt
að ráða af þessu leikriti hví-
líkur umbyltingarmaður Ion-
esco hefur verið í leiki’ita-
gerð. En það er ef til vill
fyrsta leikrit hans, sem iík-
legt er að allir geti notið,
jafnvel þeir, og kannski ekki
sízt þeir, sem eru tiltakan-
lega næmir á skáldverk. Einn
gagnrýnandi hefur sagt, að
það sé lykillinn að öði’um
leikritum hans. Hvað sem
um það er, þá er leikritið
auðvelt til skilnings, fjar-
stæðan að vísu til staðar eins
og í öðrum leiki’itum höf-
undar, eins og í vei’kum
Camus, en ekki allsráðandi,
það er sem höfundurinn segi:
ég hef verið vitni að fjar-
stæðu mannlegs lífs, mark-
leysi athafna, en ég ætlaði
ekki að svipta ykkur trúnni
á mannlífið eða benda ykk-
ur út lí frumskógana, einmitt
ekki, og nú skiljiði það ef
til vill, ég ti’úi á mannúðina,
ég tek upp hanzkann fyrir
manninn. Látið ekki smitast
af villidýrslegum athöfnum
eða ómannlegum kenxxingum,
hversu lipurlega sem for-
mælendur þeii’ra, lærðir í
skólaspeki með prófvottorð
upp á vasann, reyna að ginna
ykkur til að fallast á að ailt
sé jafn gott og blessað, allt
megi réttlæta — söguleg
nauðsyn, líffræðileg nauðsyn
-— einnig það, að maðurinn
vei’ði að villidýri, sem sé út-
rými sijálfum sér.
Það gei’ist í litlum bæ eða
þorpi úti á landsbyggðinni.
Allt er með ró og spekt, þeg-
ar leikurinn hefst. Tveir
menn sitja á kaffistétt og
ræðast við, tveir vinir, Bér-
enger og Jean. Rökfræðingur
gengur fram og aftur um
00
Jónas Jónsson frá Hriflu 75 ára.
Enginn núlifandi íslendingur á
sldka sögu að baki sem hann.
Enginn maður hefur þekkt ís-
lenzkt þjóðlíf þessarar aldar í
sveit og við sjó eins vel og hann.
Enginn maður hefur verið hat-
aður og ofsóttur eins og hann og
DYRIÐ
skamma stund. En ekki líð-
ur á löngu þar til aftur heyr-
ist undirgangur. Fólkið litur
upp. Þar er aftur kominn
nashyrningur, og hefur nú
kramið kött til dauðs á ferð
sinni. Þetta veldur nokkurri
ókyri’ð. Fólk er helzt á því,
að það eigi ekki að líðast,
að nashyrningar di’epi ketti
bæjarbúa. Þó er það svo, að
brátt hefst mikið pex um það,
hvort nashyrningarnir, sem
framhjá fóru, hafi verið ein-
hyrntir eða tvíhyrntir. Síðan
gerist ekki meira þann dag-
inn. En undir eins daginn
eftir ’tekur fyrsti maðui’inn
nashyrningsveiki: breytist í
nashyrning. Og nashyrnings-
veikin breiðist ört út þann
sama dag, menn breytast
hver af öðrum í nashyi’ninga.
Síðari hluti leikritsins
fjallar um baráttu eins
manns við sýkina, ótta hans
við' að smitast, þegar fólk
breytist í dýr allt í kringum
hann og bezti vinur hans
breytist á nashyrning hér um
bil fyrir augunum á honum.
Hann neitar statt og stöðugt
að verða að dýri, hann tekur
ekki rökum skrifstofumanns-
ins, starfsbróður síns, sem er
menntaðri og slyngari í að
koma fyrir sig orði. Hann
hefur að lokum ekkert til að
halda sér í nema viija sinn,
því enginn veitir honum lið,
hann vonar í fyrstu, að fólk-
ið taki höndum saman gegn
dýrunum, meðan þau eru
fæi’ri en mennirnir, en sú
von bregzt óðara: dýi’in eru
oi’ðin mönnunum fleiri: Um
stund lætur hann sig dreyma
um það, — síðasta vonin, —
að ást ungrar stúlku geti
bjargað mannkyninu frá tor-
tímingu, ástin sé þó það ufl,
hans um nýtt xnannkyn hef-
ur engin áhrif á hana, hún
verður að nashyrningi.
Einn maður stendur eftir.
Hann ætlar nú að sligast,
hann langar í eitthvert sam-
félag, hann langar til að vera
kominn x hóp nashyrning-
anna, en aðeins í svip óskar
hann þess að geta einnig orð-
lík.ia eftir óhljóðum þeirra,
skoðar sig í speglinum,
hai’mar að hann skuli ekki
geta orðið að nashyrningi:
„Það eru þeir, sem eru falleg-
ir, ég er ekki fallegur . . . Ég
hef engin horn, því miður!
En hvað slétt enni er ljótt.“
Enni hans breytist ekki, það
Enginn hefur eins og hann hlúð
að menningu strjálbýlisins, með
því að stofna þar skóla og búa
íslenzka sveitafólkinu sem
menningarlegust. lífsskilyrði.
Akademía íslands skyldi vera í
sveitunum, og málið á vörum
alþýðunnar skyldi vera hið aka-
fáir jafn dáðir. Menn voru ann- demíska mál þjóðarinnar. En
aðhvort með honum eða á móti. hann mundi einnig eftir hinni
Þar var um engan milliveg að , boi’garalegu menningu, sem enn
ræða. Sagan segir, að útlend-
ingur, sem fátt vissi um ísland,
hafi hitt íslending á erlendri
grund og spurt hann þess
fyrstra orða, hvort hann væri
með eða á móti Jónasi. Svo of-
ai’lega var nafn hans á blaði,
er í reifum. Hann vildi gróður-
setja hið bezta úr erlendri
menningu í íslenzkri mold og
hlúa að því.
Þannig ætlaði hann að skapa
samfellda þx'óun, sem tengdi
saman gamalt og nýtt, innlent
þegar ísland var á annað borð'og aðfengið. Þess vegna fylgd-
nefnt á nafn. Og þetta var eng- j ist hann af vakandi áhuga mqð
in furða, því að enginn núlif- öllum menningarlegum hrær-
andi íslendingur hefur komið ingum) enda óhemju víðlesinn
jafnvíða við sögu og Jónas Jóns- og mikill unnandi fagurra lista.
son frá Hriflu. Fátt mannlegt Mér er t. d. minnisstætt, að.ég
hefur verið honum óviðkom- var ejnu sinni staddur uppi í
andi, og það hefur varla verið Listasafni Einars Jónssonaiy
til svo ómerkilegt mál, að hann þegar Jónas Jónsson var bar
hafi ekki tekið afstöðu til þess, meg nemendur. sína og va- að
það munaði mjkið um fylgi hans sýna þeim safnið cg. skýra út
en þó meira um andstöðu hans. fyrír þeim myndirnar, og ég
ið að nashyrningi, reynir að Hann var hinn fæddi baráttu- ^ verg ag segja, að mér fannst
maður allt frá þvi fyrsta. Þeg-|eins og lokig hefði verið upp
ar hann var ritstjóri Skinfaxa, nýjum heimi fyrir mér við að~
ungur að árum, gerðist hann hlusta á, hvernig hann skýrði
málsvari hinna réttlausu, smáðu ^ og skildi boðskap og efni mynd-
og afskiptu í landinu, og þann anna.
veg.bitu honum vopnin, að sár-
in gréru oft seint og illa. Það
, . * , ... ,, .v leysið eitt aðalmein nutimans.
ma segja, að hann hafi motao
íslenzka stjórnmálaþróun um
vaxa engin hörn á hann 0g | aldarfjórðungsskeið, að svo
hann getur ekki urrað eða miklu sem mannlegir vits-
baulað eins og nashyrning- jmunir geta ráðið við slíkt. Yfir-
arnir: „En hvað samvizka, burðir hans yfir pólitíska and-
mín er slæm, ég hefði átt að stæðinga voiu svo miklir,
fylgja þeim fyt’i’. Nú er það hinar pólitisku skilmingai voiu
of seint! Æ, ég er ófreskja, honum oftast leikur einn. Hon-
ég er ófreskja. Æ, aldrei verð um varð alh að vopni, og hann
ég að nashyrningi, aldrei, j Sát slegið vopnin úr höndum
aldrei!“ o. s. frv. En skyndi-
lega bregður hann hart við:
„Jæja! Þá það! Ég skal verja
andstæðinganna, stundum með
einni setningu. Enginn hefur
skrifað önnur eins kynstur af
mig gegn þeim öllum! Byss- j blaðagreiniim og hann, og eng- " Henrik Ibsen
una mína, byssuna mína!“|inn hefur W biaöamennskiumi
Og endar á orðunum: „Ég er| eins hátt’ Þvi að Þær greinar eru
síðasti maðurinn, ég verð það, fáar- sem .efcld hafa bókmenhtá-, |Qtið Jónas Jónsson sit.
meðan líf endist! Eg gefst ^ sakm málsnilldar og ur nú j Hli8skjálf sinni og horf-
Jónas Jónsson telur hugs.’óna-
:ysið eitt aðalmein nútímans,
sjálfur er hann brennandi hug-
sjónamaður, jafnframt því að
vera raunsær í bezta lagi. Hann
er óhemjumikill mannþékkjari
og mikill uppalandi. Ég held,
að að enginn íslenzkur skólamaður
hafi mótað 'nemendur sína jafn
rækilega og hann. Þeir eru auð-
þekktir, hvar sem þeir fara.
Hvað olli þá fallvaltleika gæf-
unnar? Þeirri spurningu . er
vandsvarað, og sagnfræðingar
komandi tíma munu áreiðan-
lega svara henni á fleiri en einn
lét BrancL
heimta allt eða ekkert, og þau
örlög hefur margur hugsjóna-
ekki upp!“
Sumir gagnrýnendur, eins
og Elsa Triolet, sem skrifaði
í bókmenntablað franskra
kommúnista, hneyksluð á
hörðum dómum vinstri sinn-
aðra gagnrýnenda um leik-
ritið, hafa bent á, að verkið
sé táknrænt upp á það,
hvernig menn ánetjist fas-
isma, og því var Elsa Triloet
hneyksluð á vinstri sinnuð-
um gagnrýnendum, að um
Framh. á 4. síðu.
myndauðgi. Hið bitrasta hað, .
, , , . ,. ,, , ,, ír a þjoðlifið. Það liður að solar-
og hið sætasta lof var íklætt . ■
„ „ . . . ,, „ ,,, lagi og kvoldkyrrðm er þuf elt-
viðhafnarbunmgi mals og stils.1 & s J í, ,
i ír stormasaman dag. Islenzk
En Þi'átt fyrir allt þetta, er: stjórnmál eru nú rislægri og til-
ég þeirrar skoðunar, að Jonas^ þrifaminni en á8ur. Alþingi er
hafi aðeins verið með halfan ekk. leRgur haukþing á bevgL
hugann við hið pólitíska arSa-|það sannast hið fornkveðna,
þras, og enginn íslenzkur stjorn-:
málamaður hefur borið mennt-
un og' menningu þjóðarinnar
eins fyrir brjósti. Hann var al-
inn upp í umhverfi íslenzkrar
bændamenningar. og hann hef-
ur aldrei gleymt því, að hann
enginn veit, hvað átt hefur, fyrr
en misst hefur. — Ég óska
Jónasi Jónssyni til hamingju
með ævistarfið og afmælisdag-
inn.
Aðalgeir Kristjánsson.
Frjáls þjóð — Laugardaginn 30. apríl 1960
I
=5