Frjáls þjóð


Frjáls þjóð - 17.12.1960, Blaðsíða 2

Frjáls þjóð - 17.12.1960, Blaðsíða 2
KAUPFÉLAG VESTUR-HÚNVETNINGA Hvammstanga, öskar öllum viðskiptamönnum sinum og farsœls komandi árs. „Þegar Gregor Samsa vakn- aði einn morguninn heima i rúmi sínu eftir órólegar draumfarir, hafði hann breytzt í risavaxna bjöllu.“ Þannig eru upphafsorðin á sögunni Ham- skiptin eftir Franz Kafka, sem nýlega kom út í íslenzkri þýð- ingu hjá Menningarsjóði. Þýð- andinn er Hannes Pétursson, skáld og ritar hann einnig stuttan eftirmála um Kafka. Hókin er gefin út í smábóka- flokki Menningarsjóðs í litlu upplagi og hefur Fr. þj. fengið leyfi þýðandans að birta eftir- málann við þessa sérstæðu bók. Árið 1883 ól Prag tvö af merkilegustu skíiklum 20. aLd- ■ ar: Franz Kafka og Jaroslav Hasek. Mér er ókunnugt uin, livort annar vissi nokkru sinni af tilveru liins, encla hlaut hvorugur mikla skáld- frægð í lifanda lifi. En þegar þeir létust, báðir um fcrtugt, skildu þeir hins vegar eftir óprentuð verk, serii nú eru viðfræg. Kafka var kaupmannssonur af Gyðingaættum. Þýzka var móðurmál hans, og menntaðist hann í þýzkum skólum í fæð- ingarborg sinni. Árið 190(5 lauk hann doktorsprófi i lögfræði frá háskólanum í Prag, en málarekstur og örinur lög- fræðistörf freistuðu hans ekki, svo hann gerðist slirifstofu- maður i tryggingastofnun og gegndi því starfi frá 1908—17, en varð þá að segja því lausu vegna vanheilsu. Þau úr, serii hann átti ólifuð, dvaldist hann oft á næðissöirium stöðum úti í sveit eða á heilsuhælum. Hann lézt úr tæringu á heilsu- hælinu Kierling, skammt frá Vín, árið 1924 og var jarðsett- ur i Prag. Lif Kafka var ekki umbrota- samt á ytra borði. H ;nn bjó i Prag nær þvi alla sina ævi, lengst af ókvæntur i föður- húsurii, var í flestra imgum að- eins samvizkusamur og vel látinn skrifstófumaöur, sem umgekkst fáa, en valda vini og lifði lieilbrigðu lífi ( Kafka var um langt skeið nr úrulækn- ingamaður, neytti hv rki kjöts né áfengis langtimu a sariian, svaf við opinn glug: i hvaða veðri sem var, gekk 1 'ttklædd- ur vetur jafnt sem : umar, var sundmaður góður og ræðari og lét varla líða sv.> lielgi að sumri til, að hari i skryppi ekki með góðkunningjum i gönguferðir um næsta ná- grenni Prag). En sagan er ekki öll; dag- bækur Kafka, bréf og skáld- verk sýna, hvað leyridist undir hinu borgaralega >firbragði: leiftrandi gáfur, eilif barátta við andstæð sálræn öfl, glima við nánasta umhverfi og hinztu rök. Kafka var dulur að cðlisfari, en átti þó einn rin, sem þekkti hann gerr en nokkur annar; það var skólabróðir hans og félagi i mörg ár og' siðar útgef- andi verka hans, rithöfundur- inn Max Brod, sein samið hef- ur ævisögu hans, ágæta bók. Flytur hún bæði lifandi frá- sagnir af Kafka, manninum eins og hann kom fyrir; og skýringar á þvi flóknasta, sem fólgið er í verkum hans. Ævi- sagari er þeim nnin verðinæt- ari, sem færri áttu þess kosl að umgangast Kafka mjög náið um langt árabil og lýsa hon- um jafn alhliða og Brod. Til þess að færa Kafka nokkru nær islenzkum lesend- um, tek ég upp glefsu úr ævi- sögunni. Brod segir: „Ég hef oft og olnatt orðið þess var, að aðdáendur Ivafka, sem þekkja hann ekki af öðru en verkum hans, hafa um hann alrangar hugmyndir. Þeir halda, að dapurleiki, já ör- væriting hljóti einnig að hafa fylgt honum i dagfari. Þvert á móti. Manni leið vel i návist hans. Andríki hans, sem venju- lega var með léttum blæ, gerði Franz Kafka það að verkum, að hann er einn allra skemmtilegasti mað- ur, sem ég hef kynnzt, svo ekki sé of djúpt í árinni tekið, — þrátt fyrir hógværðina, þrátt fyrir stillinguna. Hann lalaði ekki mikið, oft þagði liann lariga lengi, væru margir sain- an komnir. En segði hann eitt- hvað, lögðu allir við hlustir um leið, því aldrei var hann innantómur í tali, ævinlega hitti liann naglann á höfuðið. Og væri maður með honum einum, gat hann orðið furðu- lega skrafhreifinn, gat tekizt á loft, og þá ætlaði glensinu og lilátrinum aldrei að linna; já, hann var hláturmildur og hló af hjartans lyst og kunni lagið á því að koma vinum sinum til að hlæja.“ Svo dulur var Kafka, að Brod var búinn að umgangast liann lengi, áður en hann komst að raun um, að hann fékkst við að skrifa. En þá tókst honum að fá hann til að birta nokkrar stuttar sögur i tímariti. Var Kafka tuttugu og sex ára gamall, er þessi fyrstu skáldverk hans komu á prent. Og mest fyrir áeggjan Brods gaf hann út þær fáu sögur, sem birtust að honum lifandi og hann taldi sig hafa lokið við. Hins vegar mælti hann svo fyrir um við hann, að þau verk, sem hann ælti óprentuð í handriti, er liann félli frá, skyldu aldrei gefin'út, held- ur eyðilögð. Eftir lát Kafka kom i Ijós, að hann hafði rit- að þrjár skáldsögur, allmargar óprentáðar smásögur og sitl- hvað fleira. Taldi Brod sig ekki geta fylgt fyrirmælum vinar sins og er nú búinn að gefa út öll verk hans í 10 bind- um, þar af dagbækur í tveim- ur bindum og bréf i tveimur. Það nmnu ekki neinar ýkj- ur, að útgáfa Max Brods á verkum Kafka er einn mesti bókmenntaviðburður á þessari öld. Nýtt stórskáld kom fram, sem sýnir á táknmáli, olt tor- skildu, beiskt miskunnarleysi mannlegrar tilvéru; sem bend- ir á hinar ósamrýmanlegu and- stæður, sem hvarvetna gera þar vart við sig. Þar sem Kafka mun- ekki ýkja þekktur höfundur liér á landi, er ástæðulaust að l'jöl- yrða um skáldskap hans i heild, hcldur staldra dálílið við þá sogu, sem liér hefur verið þýdd og telst til höfuð- verka hans. Sagan heitir á frummálinu Die Verwandlung og er skrif- uð árið 1912, en kom út 191(5. Hún er þvi ein þeirra tiltölu- lega fáu sagna, sem höfundur- inn gekk sjálfur frá til prent- unar. Kafka ffelur nafn sitt í nafni Gregors Samsa, Sarnsa: Kafka; nöfnin eru i eðli sínu eins: hefjast á samhljóða, sem aftur kemur fyrir sem næstsiðasti stafur; sérliljóðinn a er næst- fremsti og síðasti stafur i báð- um nöfnum, og i hvoru nafni miðju er samhljóði, sem að- eins kemur fyrri einu sinni. Á þcnnan hátt gefur Kafká til kynna, að bak við Gregor Samsa felist liann sjálfur, og er svo i raun og veru. Ivafka dul- býr sig viðar sem aðalpersónu skáldverka sinna, enda fjalla þau um vandamál lians sjálfs, þótt þau búi einnig yfir víð- tækari skírskotun vegna þeirra tákna, sem þau hvíla á. Lykillinn að táknmáli liöfund- arins er því ótvírætt lil' lians sjálfs, viti lesandinn góð deili á þvi, skýrist margt i vcrkum hans, sem-í fyrstu sýnist tor- rætt. Það, sem vert er að kunna skil á í sambandi við Ham- skiptin, er bernska Kafka og uppvaxtarár. Það var honum gleðisnauður timi og upp- spretta sársaukáfullrar reynslu, sein setti svip sinn á allt líf lians síðar og varð hon- um að yrkisefni hvað eftir annað. Var það samband Ivafka og föður hans, sem þessu réð. Þeir voru mjög ó- likir menn, faðirinn harðger, sjálfsoruggur og vinnusamur, mikill að vallarsýn og strangur uppalandi, liáfði brotizt áfram af eiginn rammleik og tekizt að verða vel efnaður kaupmaður; Kafka innhverfur og einmana, viðkvæmur og pasturslítill. Dáði hann snennna föður sinn vegna þeirra eiginleika, sem hann hafði til að bera og sjálf- an hann skorti. Varð faðir hans smám saman alger fyrir- myndarmaður hans, liann tók mið af horiuiri í öilu, en stóð i skugga lians, kúgaður af strangleik háris og krafti. Af þessu leiddi, að Kafka varð brátt þjakaður af minnimáttar- kennd, og jafnframt sektar- vitund, þar eð faðir hans lét á sér skilja, að hann væri i rauninni ekkert annað en dug- laUs vesalingur, sem aldrei tækist að bjarga sér sjálfur, heldur lægi upp á fjölskyld- unni, væri „lebensuntiichtig*. Hins vegar var það heitastá ósk Kafka að ávinna sér trúu- að föður síns, vináttu lians og skilning, geta sýnt honum og sannað, hver hann væri í raun réttri. Eri það tókst aldrei, milli þesstira gerólíku manna var alla tíð óbrúað djúp, fað- irinn skildi aldrei þennan inn- hverfa son sinn né vandamál lians, heldur beitti hann hörku. Kafka gerði, þegar hann var fullvaxinn, ýmsar tilraunir til að flýja ut fyrir áhrifasvið föður síns („flóttatilraixnir“, eins og hann kallar það sjálf- ur), t. d. trúlofaðist hanri tvísv- ar og hugðist gifta sig, en taldi sig, þegar til kom, ekki þeim vanda vaxinn að stofna' heimili, þar eð hann áleit, að til þess þyrfti alla þá eigin- leika, sem faðir hans bjó yfir, en haiíri ekki, og sleit þvi að fyrra bragði háðum þessum trúlofunum. Hann jútaði, að ritstörf sin væru aðeins ein slik „flóttáulráúri , bækur sin- ar fjölluðu allar um föður sinn, þar segði liann það, sem hon- uin auðnaðist aldrei að segja við barm hans. Kaflca gerir grein fyrir þessu höfuðvandamáli sinu i Bréfi til föðurins, sem var ritað ár- ið 1919, en aldrei sent og ekki birt í heild á prenti fyrr cn eftir 1950. Það er yfir fjörutíu stórar vélritaðar síður i liand- riti hðfundarins. Þar talar hann mjög opinskátt við föður sinn, útskýrir fyrir honum lið fyrir lið, hverjar aflciðingar uppeldi lians hal'i haft á sig, liverjar séu orsakir minni- máttarkenndar sinnar og sekt- arvitundar. En undir lok bréfs- ins gefur hann föður sinum orðið til andsvara, og er nauð- synlegt að taka upp nokkrar línur úr þvi svari vegna sög- unriar hér að framan, þar kem- ur skýring þess, hvers vegna Kafka velur hina risastóru bjöllu sem tákn i verk sitt. Faðirinn segir: „Eg viður- kenni, að við berjumst livor gegn öðrum, en það er til tvenns konar bardagi. Drengi- legur bardagi, þar sem tveir sjálfstæðir andstæðingar reyna með sér og hvor um sig stend- ur eða fellur með sjálfum sér. Hins vegar bardagi skorkvik- indis, sem ekki aðeins stingur, heldur sýgur annarra blóð sér til lifsviðurværis. Slíkt skor- kvikindi er atvinnuhermaður- inn.og slíkt skorkvikindi ert þú. Þú ert ekki lifinu vaxinn (Du bist lebensuntúchtig).“ Þetta stranga dómsorð er undirrót sögunnar hér að framan. Gregor Samsa er orð- inn „lebensuntúchtig"; þrátt fyrir það liggur honum ekkert jafn þungt á hjarta og velferð fjölskyldunnar, ábyrgðar- kenndin gagnvart fjölskyld- unni, sem Brod telur lykilinn að þessari sögu og einn aðal- þáttinn í lífi Kafka. En Gregor Samsa er um megn að verða að liði, líf hans og lif fjöl- skyldunnar eru í rauninni tveir hringar, sem hvergi skerast, miskunnarlausar ■ og ósamrýmanlegar andstæður. Öll helztu höfundareinkenní Kafka koma frarri í Hamskipt- unum: táknmál, sem á sér ræt- ur i eigin vandamálum skálds- ins; nákvæm, en aldrei smá- smuguleg frásögn, mögnuð virkileika; kímni, scm leynist likt og undir niðri og brýzt að- eins við og við upp á yfirborð frásagnarinnar (Brod segir, að skáldverk Kafka einkenni bros af nýju tæi, „metafýsískt bros“); aridrúriisioft draunís og martraðar, svo sem í upp- hafi sögunnar. Þvi miður veitir þýðing min ekki nema ófullkomna liug- mynd um frábæran stíl höf- undarins, stil, sem er bæði hófsamur og hnitmiðaður, gæddur einstæðum eðlileik og hljómfagurri mýkt og er ger- samlega tilgerðarlaus. H. P. gfflisisaitii * “jí‘rF.'iJ.O ,iVVr- ,,,r 'X- vb r"b,...................................................................................... Frjáls þjóð - Laugardaginn 17. desember 1960 eóUecj jol Farsielt kománclt ár! Rafveitubúðin, Hafnarfirði. í <;icðilei< jól Þökkum viðskiptin á árínu sem er að liða. ■ í.t/i ~i ír> 7 ; ..íriií.: Kaupfélag PatreksjEjarðar, Patreltsfirði,

x

Frjáls þjóð

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Frjáls þjóð
https://timarit.is/publication/311

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.