Frjáls þjóð - 25.07.1968, Blaðsíða 3

Ritstjórnargrein
i
MANNÚÐLEGRI SÓSÍALISMI
Þróun mála í Tékkóslóva
kíu undanfarna mánuSi hef-
ur að vonum vakiS mikla
athygli sósíalista og vinstri
manna aímennt um heim all
an. I fyrsta skipti um langan
aldur hefur kommúnista-
flokkur hafizt handa um end
ursköpun innan frá, sýnt aíS
þatS er unnt acS brjóta viíSjar
kreddu- og skrifstofuveldis
og gera kommúnistaflokk að
lífvænlegri framfarastofnun.
Orsakir þessara breytinga
má fyrst og fremst telja
efnahagsleg vandræði und-
anfarinna ára og megna ó-
ánægju me5S ofríki flokks-
forystunnar og skertSingar á
tjáningarfrelsi. En þeir sem
fylgzt hafa með Tékkum
undanfaricS vita a'Ö þar hef
ur ríkt blómlegra og frjáls-
legra andlegt líf en almennt
gerist fyrir austan tjald.
Mesta athygli á Vesturlönd-
um hefur vakitS gróskumikil
og frumleg kvikmyndagerð,
en þar hefur á síðari árum
ekki veritS atS finna nein
sérstök merki skotSanalegr-
ar þvingunar eða þjónkun-
ar við opinberar listrænar
formúlur.
Alexander Dubcek hefur
sagt atS tékkneskir kommún-
istar stefni til mannlegri sós-
íalisma. Bylting hans og
stutSningsmanna hans er
fyrst og fremst gerð gegn
hinni kreddubundnu flokks-
vél Novotnys, þjónkun hans
vitS sovézka valdamenn og
hinu ópersónulega skrif-
stofubákni þar sem ákvartS-
anir voru gjaman teknar án
tillits til mannlegra þátta
þeirra. Þetta eru atS sjálf-
sögðu helztu gallarnir á þjótS
skipulagi Austur-Evrópu en
jafnframt þatS sem valda-
menn byggja gjarnan tilveru
sína og völd á. ÞatS er því
etSlilegt að ráðamenn í Sov-
étríkjunum, Póllandi, Aust-
ur-Þýzkalandi o. s. frv.
skelfist þessar breytingar og
geri allt sem í þeirra valdi
stendur til atS koma í veg
fyrir þær.
Rússar eru þar atS sjálf-
sögðu fremstir í flokki og
kemur þar margt til, bætSi
rótgróin íhaldssemi þeirra
og hagsmunir þeirra sem
stórveldis. ÞatS er etSliIegt
atS þeir óttist hreyfingar sem
miða atS því atS grafa undan
áhrifamætti þeirra í Austur-
Evrópu og sundra þeirri
órofa heild sem austurblokk
in hefur verið. Það má búast
vitS því atS þeim atSgerðum
sem þeir hafa beitt til atS
þvinga Tékka til hlýtSni
vertSi halditS áfram um hrítS.
þó ekki væri nema til þess
atS vinna gegn svipuðum
breytingum í hinum komm-
únistaríkjunum. Það er þó
ástæða til að vona atS hætt-
an af hernatSaríhlutun sé
litSin hjá. Margir óttutSust atS
sagan frá 1956 mundi end-
urtaka sig. Sá ótti var senni-
Iega frá upphafi ástætSulaus,
uppreisnin í Ungverjalandi
mál Tékka. Undir þá gagn-
rýni er ástætSa til atS taka,
slík íhlutun stórvelda í mál-
efni smærri þjótSa hefur
lengi verið eitt af því sem
Frjáls þjóð hefur gagnrýnt
hvað ákafast. Hins vegar
virðist þeim á Morgunblað-
inu ekki vera sama hvaða
FRJÁLS ÞJÓÐ
Útgefandi HUGINN HP.
Bitstjóri:
Sverrir Hólmarsson (ábm.)
pramkvæmdastjóri:
Jóhann J. E. Kúld
Ritnefnd:
Einar Hannesson, Gils Guðmundsson,
Guðjón Jónsson, Gunnar Karlsson, Haraldur Henrýsson,
Magnús Torfi Ólafsson, Sigurður Guðgeirsson
Vésteinn Ólason, Þórir Daníelsson.
Áskriftargjald kr. 400.00 á ári. Verð i lausasölu kr. 10.00
Prentsmiðjan Edda prentaði
var allt annars eðlis en sú
tékkneska og afstaða sov-
ézkra ráðamanna hefur einn
ig breytzt.
Morgunbl. hefur að und-
anförnu ráðist mjög að Sov-
étríkjunum fyrir að reyna
að hafa áhrif á innanríkis-
stórveldi á í hlut þegar um
slíka íhlutun er að ræða.
Ekki hefur fallið misjafnt
orð í því blaði um íhlutun
Bandaríkjamanna í Víet-
nam, Grikklandi, Kúbu, S-
Ameríku, þó að sú íhlutun
sé sama eðlis, þ. e. beint
gegn sjálfstæðis- og þjóð-
ernishreyfingum, og mun
víðtækari og hrottalegri.
Alls staðar þar sem þjóðir,
sem verið hafa undir ægis-
hjálmi Bandaríkjanna, hafa
reynt að vinna sér raunveru-
legt sjálfstæði, að ekki sé
talað um breytt þjóðskipu-
lag, hafa Bandaríkin beitt
öllum tiltækum meðulum til
að kæfa slíkar hreyfingar.
Mismunandi skoðanir á
þjóðskipulagsmálum ættu
ekki að þurfa að trufla mat
manna á atburðum sem þess
um. Ofríki hins sterka yfir
hinum smáa er svipað að
eðli, hvort sem stjómmála-
skoðun hins sterka samrým-
ist okkar eigin skoðun eða
ekki. En slík truflun hefur
því miður verið allt of áber
andi í skrifum íslenzkra
blaða um erlend málefni.
íslenzkir sósíalistar hljóta
að fylgjast með atburðunum
í Tékkóslóvakíu af sérstök-
um áhuga. Og þeir hljóta að
mynda sér skoðun á þeim
breytingum sem þar fara
fram, leggja mat á ágæti
þeirra og réttmæti. Um
þetta mál hafa þeir ekki
leyfi til að þegja.
★
JÓNAS JÓNSSON FRÁ HRIFLU
Fáir stjórnmálamenn ís-
lenzkir hafa verið þess
megnugir að láta eftir sig
varanleg spor, reisa sér
verulega óbrotgjarnan
minnisvarða sem menn
geta fallizt á að sé fyrst og
fremst verk eins manns.
Einn af örfáum slíkum var
Jónas Jónsson frá Hriflu.
Enginn íslenzkur stjórn-
málamaður á þessari öld
hefur verið umdeildari,
sennilega enginn valda-
meiri.
Það er ekki ætlun mín í
þessum stutta pistli að taka
stjórnmálaferil Jónasar frá
Hriflu til endurmats. Til
þess skortir mig gögn og
þekkingu. En slíkt endur-
mat hlýtur að vera tíma-
bært. Alllengi hefur þögn
ríkt um þennan mann og
þeir sem yngri eru hafa
litla hugmynd um stöðu
hans í íslenzkri stjórnmála-
sögu. Afstaða eldri manna
hefur of oft mótast af per-
sónulegum viðbrögðum og
fáir menn öfluðu sér eins
harðvítugrar andstöðu og
Jónas frá Hriflu.
Þó að maður hljóti að
snúast öndvcrður gegn tölu
vert miklum hluta af skoð-
unum Jónasar og skilja vel
þá menn sem sncrust gcgn
honum, er ekki hægt ann-
að en að meta hann mikils
fyrir það scm eftir hann
liggur. Hann vann t. d. það
furðulega afrek að grund-
valla íslenzk nútímastjórn-
mál svo að segja í einu
höggi með stofnun Alþýðu-
flokksins og Framsóknar-
flokksins. Hann er því höf-
undur þess flokkakerfis
sem við búum við enn þann
dag í dag. Og þó að aðrir
menn kæmu auðvitað við
sögu er þessir flokkar voru
stofnaðir var meginhugsun-
in á bak við þá Jónasar.
Hann var sá maður sem
skýrast sá þörfina fyrir hið
nýja flokkakerfi.
Sem menntamálaráð-
herra vann Jónas geysilegt
afrek með stofnun héraðs-
skóla um land allt. Það
skólakerfi hefur síðan vax-
ið og dafnað og liaft ómæld
áhrif á þjóðfélagið. Valda
tímabil Jónasar var ekkert
uppgangstímabil að öllu
leyti og fjárhagur þjóðar-
innar oft bágborinn. Samt
sýndi Jónas oftast meiri
stórhug í framkvæmdum en
tíðkast hefur á síðari ár-
um aukinnar velmegunar.
Ef litið er yfir byggingar
þær sem reistar voru hér í
Reykjavík að hans undir-
lagi verður það langur listi.
Það var ævinlega reisn og
stórhugur í framkvæmdun-
um, þótt smekkurinn væri
stundum umdeilanlegur.
Fyrir þessi stórvirki mun
Jónasar minnst með virð
ingu af öllum, hvar í flokki
sem þeir standa. En hans
mun einnig minnst sem
manns er rak afturhalds-
sama stefnu í menningar-
málum og gerði tilraun til
að liafa áhrif á stefnu ís-
lenzkra lista með ofríki og
yfirgangi. Hugmyndir hans
um „þjóðlega“ list og menn
ingu ættu að vera víti til.
varnaðar þeim sem við slík
ar hugmyndir gæla.

Og hernámsandstæðingar
munu seint geta fyrirgefið
Jónasi afstöðu hans í her-
stöðvamálinu.
Jónas Jónsson frá Hriflu
var einkennilcga samsettur
maður. Hann átti til stjórn
málalegt innsæi og lagni
sem fáum er gefið. Hann
var djarfari og framsýnni
í hugsun en tíðkast um ís-
lenzka stjórnmálamenn. En
hann gat líka verið þröng-
sýnni og ofstækisfyllri en al
mennt gerist. Og þessir eig-
inleikar sameinuðust til að
gera hann það sem hann
var: áhrifamesta og um-
deildasta stjórnmálamann
íslenzkan á þessari öld.
—sh.
★
Friáls hióð — Fimmtudagur 25. iúlí 1968.
3