Frjáls þjóð - 26.09.1968, Blaðsíða 2

Gísfi Gunnarsson:
Lærdómar vegna innrásar Sovétríkjanna
4. G R EI N Efling skriffinnskuvaldsins
Stundum hefur Stalín
verið réttlættur sem „tugt-
unarmeistari11 skriffinnsku-
vaidsins; með málaferlum
sínum, hreinsunum og
dómsmorðum hafi hann
hindrað*ið skriffinnskuvald
ið sovézka yrði of öflugt.
Þetta virðist hljóma nokk-
uð undarlega þegar haft er
í huga áð einmitt veldi Stal
íns og vegur skriffinnsku-
valdsins uxu hlið við hlið;
sögulega séð var hann sér
stakur fulltrúi þess í þróun
Sovétríkjanna, fulltrúi þess
að almenningur fengi engu
að ráða.
Eigi að síður felst nokk-
uð sannleikskorn í áður-
nefndri „réttlætingu“. í
* hreinsununum Stalíns fór-
ust auðvitað fyrst og fremst
þeir, sem líklegir voru til
að ögra valdinu, sem Stalín
var fulitrúi fyrir; flestir
byltingarforingjarnir frá
1917;- margir beztu rithöf-
undar og listamenn Sovét-
ríkjanna og margir færustu
vísindamennirnir. En einn-
ig fórust þar fjölmargir,
sem ógnuðu persónulegu
valdi Stalíns, margir
„ósvífnir embættismenn“,
sem gerðust of voldugir.
Tengsl Stalíns og sovézka
skriffinnskuvaldsins voru
engan veginn snurðulaus.
En hreinsanir hans innan
þessa skriffinnskuvalds
voru engan veginn gerðar
til að efla eitthvað raun-
verulegt lýðræði heldur til
að efla vald Stalíns sjálfs.
Hið mikla persónulega
vald, sem §talín hafði, sýnir
í senn hve frumstæð Sovét-
ríkin á ýmsan íiátt voru og
hve óörugg staða skrif-
finnskuvaldsins var; það
varð framan af að styðjast
við einræði og ógnarstjórn
eins manns.
Með aukinni menntun og
öflugum efnahagsframför-
um í Sovétríkjunum hlaut
slík ógnarstjórn eitthvað að
taka enda. Aukin menntun
orsakaði aukna gagnrýni,
og efnahagsframfarirnar
gerðu erfiðara að stjórna
atvinnulífinu með einhvers
konar þrælsaga. Þess vegna
var eðlilegt að stefna til
einhvers konar „frjálsræð-
is“ hæfist strax eftir dauða
Stalíns 1953; hún komst í
hápunkt með „leyniræðu“
Krúséffs 1956 á 20. þingi
sovézka kommúnistaflokks-
ins og á 22. flokksþinginu
1961.
Þessi „frjálsræðisstefna“
sem einnig kom fram í fylgi
ríkjum Sovétríkjanna í A.-
Evrópu, vakti þá bjártsýni
að smám saman mundi með
aukinni menntun og bætt-
um efnahag koma meira
frelsi og lýðræði, unz raun-
verulegt sósialískt lýðræði
væri komið á í þessum
löndum. Skriffinnskuvald-
ið mundi smáveikjast og á
friðsamlegan hátt myndu
forréttindahóparnir láta af
hendi pólitísk og efnahags-
leg forréttindi. Fyrsta
fræga ritið, er spáði þessari
þróun, var bókin „Rúss-
land eftir Stalín“ eftir Isaca
Deutscher, sem kom út
1953. Að sjálfsögðu for-
dæmdu allir stalínistar
hann þá fyrir að fullyrða að
þörf væri á auknu frjáls-
ræði, „paradís sósialismans
væri þegar fyrir hendi í Sov
étríkjunum“. Bók Deutsch-
er öðlaðist þó þegar áhrif
víða annars staðar, t. d.
meðal borgaralegra mennta
manna, sem vildu gerast
„sovétvinsamlegir“ og hún
klauf þáverandi hreyfingu
trotskyista að endilöngu.
Ræða Krústjoffs 1956
varð öllum stalínistum reið
arslag; og ekki bætti ung-
verska uppreisnin sama ár
úr skák. Nú var þörf á að
endurreisa tiltrú á Sovétrík
in. Þá kom kenning Deuts-
chers og fleiri að góðum
notum, kommúnistaflokkar
víða um heim hættu að
tala um „paradís sósíalism-
ans“ en fóru í staðinn að
tala um „óhjákvæmileg mis
tök“ fortíðarinnar og þótt
ýmislegt mætti lagfæra
„væri allt á framfara-
braut.“
Þess vegna varð innrás
Sovétríkjanna í Tékkósló-
vakíu mörgum geysilegt
reiðarslag; á svipstundu
var kippt burt allri þeirri
„réttlætingu“ sem með
erfiðsmunum hafði verið
byggð upp síðan 1956.
Hvernig á að skýra að
sovézka skriffinnskuvaldið
sýnir nú meira gerræði en
það hefur venjulega áður
gert? Hefur stalínisminn
allt í einu verið „endur-
reistur“ í Sovétríkjunum og
þá hvers vegna, eða er hér
um að ræða „fjörbrot" stal-
ínismans og þá hvers
vegna?
Að mínu áliti eru bæði
heitin röng, vísa ranga leið.
Stalínisminn hefur alls ekki
verið ,,endurreistur“, hann
hefur alla tíð lifað góðu lífi
í Sovétríkjunum. Skrif-
finnskuvaldið sovézka hef-
ur aldrei látið eftir neitt af
valdi sínu í hendur almenn-
ings. Almenningur ræður
jafnlitlu um mál ríkisins og
hann réði á stjórnartíma
Stalíns. í raun og veru hef-
ur skriffinnskuvaldið styrkt
stöðu sina, það er orðið
samheldnara, grónara og ör
uggara um sig sjálft. Þegar
skriffinnskuvaldið á sinn
hátt gerði upp reikninga
við tímabil „persónudýrk-
unnarinnar“ var mönnum
eins og Krúsjeff efst í huga
hvernig skriffinnskuvaldið
sjálft hafði verið tugtað til
á því tímabili. Slíkt mætti
ekki endurtaka sig. Valda-
jafnvægið innan skrif-
finnskuvaldsins mátti ekki
raskast. Þess vegna voru
völd leynilögreglunnar
minnkuð og þess vegna var
Krúséff sjálfum steypt af
stóli. Kaldhæðni þróunar-
innar hefur verið slík, að
aukið „frjálsræði", minni
ógnarstjórn, hefur jafn-
framt þýtt grónara skrif-
finnskuvald í Sovétríkjun-
um sjálfum. Og þetta skrif-
finnskuvald hefur nú sýnt
greinilega að það hyggst
ekki gefa neitt eftir af valdi
sínu með góðu.
En ef ekki getur verið um
friðsamlega þróun til lýð-
ræðis í austantjaldsríkjun-
um að ræða, hvað tekur þá
við? Megum við búast við
gerræðisfullum stjórnar-
háttum í þessum löndum
um ókomna framtíð? Eða er
rétt að tala um ,,fjörbrot“
stalínismans í sambandi við
innrásina?
Það verður stöðugt aug-
ljósara hve erfitt er að sam
rýma stalínska stjórnar-
hætti og háþróað tækniþjóð
félag. Það er ekki mjög auð
velt að samræma stjórnar-
hætti, sem felast í þvingun
um, valdboði, einstefnu-
akstri á fleztum sviðum,
efnahagslegu miðstjórnar-
valdi, sem við þjóð-
félag menntaðra einstak-
linga með margbreytilegar
þarfir og sem stöðugt þurfa
vegna eðlis starfs síns að
taka sjálfstæðar ákvarðanir
Með þetta í huga hafa fjöl-
margir menn jafnt í röðum
sósíalista sem utan þeirr4,
litið bjartsýnisaugum á þró-
un mála í Tékkóslóvakíu.
Og svo sannarlega virtist
sem Tékkóslóvakía væri að
sanna réttmæti þessarar
kenningar. Efnahagsleg
kreppa sýnir hluta skrif-
finnskuvaldsins, þeim sem
hefur með stjórn framleiðsl
unnar að gera og er þess
vegna eðlilega opnari fyrir
nýjum hugmyndum en
jverstu sníkjudýrin innan
skriffinnskuvaldsins, —
leynilögreglan, flestir
flokksstarfsmennirnir, að
ríkjandi efnahagá og stjórn-
málaástand væri hættulegt
framleiðsluöflunum. Þessi
hluti skriffinnskuvaldsins,
„teknókratarnir" svo-
nefndu, taka höndum sam-
an við pólitískt frjálslynd
öfl í Tékkóslóvakíu, — rit-
höfunda, menntamenn og
vissa einstaklinga í valda-
stöðum í Kommúnista-
flokknum. Það var þessi
samfylking, sem kom Du-
* bcek og félögum hans til
valda. Verkalýðsstéttin —
meginhluti þjóða Tékkó-
slóvakíu, var í upphafi að-
gerðarlítil í þeim átökum.
En eftir að farið var að
framkvæma hina nýju
stefnu, og verkamenn
fundu að hún þýddi meira
en aukið málfrelsi fyrir
menntamenn, hún þýddi
líka aukið frelsi handa
þeim sjálfum, t. d. vissan
rétt til verkfalla, stjórnar
verksmiðja o. s. frv., fór
verkalýðsstéttin í síaukn-
um mæli að fylkja sér bak
við hina nýju foryztu; við
innrás Sovétríkjanna var
þessi stuðningur orðinn
nær alger.
Einn mesti harmleikur-
inn í Tékkóslóvakíu felst í
því, að verkalýðsstéttinni
gafst ekki nægur tími til að
skipuleggja sig sjálfa hags
munum sínum til varnar.
Ekkert var eins góð trygg-
ing framgangi sósíalism-
ans í Tékkóslóvakíu, því að
hver hefði verið líklegri
til að verja félagslega eign
framleiðslutækjanna en eig
endurnir sjálfir eftir að
þeir hefðu þar að auki
fengið í hendur raunveru-
lega stjórn þeirra? Hvaða
verkamannaráð hefði viljað
afhenda einstökum kapital
istum verksmiðjur sínar?
í breytingunum í Tékkó-
slóvakíu má þannig á viss-
an hátt tala bæði um
„vinstri“ og ,,hægri“
strauma. „Teknókratarnir”
mynduðu aðalkjarna
„hægri aflanna“, þeir vildu
aukin völd forstjóra, minni
völd flokkspótentáta og
þeir stóðu oft þar að auki
í vissri andstöðu við verka-
menn. Verkamenn og hluti
menntamannanna mynduðu
hins vegar kjarna „vinstri
aflanna", krafa þeirra varð
fullkomið lýðræði á grund-
velli sósíalisks efnahags-
kerfis. Tékknesk verkalýðs
stétt átti langa baráttusögu
að baki og hefð mikillar
sósíalískrar róttækni, — ó-
líkt verkalj'ð frumstæðari
Austur-Evrópuríkj a.
Að sjálfsögðu var ekk-
ert stjórnarvöldum Sovét-
ríkjanna meira á móti skapi
en vinstri straumarnir í
þróun mála í Tékkóslóvak-
íu. 13.000 orða yfirlýsing
þeirra sýnir þetta m. a.
Aukið vald forstjóra á kostn
að *flokksritara var skað-
laust; já, jafnvel aukið
frelsi menntamanna og lista
manna, einkum ef hægt
var að reka fl.eyg milli
þeirra og verkamanna. En
verkamannaráð, verka-
mannastjórn, ást verka-
manna á lýðræði, ógnaði til
veru skriffinnskuvaldsins
meira en nokkuð @nnað og
fól í sér hótun um að gera
embættismennina engu rétt
liærri en aðra borgara.
Þetta fremur en nokkuð
annað orsakaði sovézku
innrásina. Rússar hafa þol-
að þjóðernisstefnu Rúmena
og þeir hafa yfirleitt verið
hlynntir efnahagslegum um
bótaáætlunum eins og þeim
sem Ota Sik og félagar boð-
uðu, ef þær hefðu engar
verulegar pólitískar breyt-
ingar í för með sér. Hér
vísar Austur-Þýzkaland
greinilega veginn; þar hef-
ur með góðum árangri ver-
ið komið á efnahagskerfi,
þar sem forstjórar og aðrir
beinir stjórnendur fram-
leiðslunnar hafa fengið lyk
iláirif i efnahagslífinu án
Framhald á bls. 6.
2
Frjáls þjóð — Fimmtudagur 26. september 1968