Lesbók Morgunblaðsins - 05.02.2005, Blaðsíða 9

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 5. febrúar 2005 | 9
g jafnvel ríkjabandalag, með
álfsögðu hefðu Frakkar svo
na í Afganistan og Írak, með-
u kvartað sáran yfir yfir-
a
vað hefði gerst ef Bretland
nar í Norður-Ameríku hafa
ugmyndir um frönsku Norð-
að ofan. Enda lýsti breski
Rhodes því sem sínu helsta
ð setja Afríku undir breska
num aftur undir krúnuna. Og
l, sem átti bandaríska móð-
stríði sem friði, að koma á
nn. Það er því ekki að undra
r sér hvað hefði gerst ef
ið hafa flest stríð und-
fram verið eitt ríki.
Fyrir breska samtíðarmenn voru
kostir þess að halda í nýlendurnar
þrettán ekki jafn augljósir, og hefði það
kannski reynst þeim fremur auðvelt að
gera það hefðu þeir sýnt sáttavilja. Adam
Smith, sem gaf út tímamótaverk sitt Auðlegð þjóðanna
árið 1776, sama ár og Bandaríkin lýstu yfir sjálfstæði,
hafði skömmu áður talað um nauðsyn þess fyrir Bret-
land að „frelsa sig frá nýlendunum“, meðal annars vegna
þess að Norður-Ameríkumenn voru óviljugir til að senda
hermenn til varnar heimsveldinu.
Í ritgerð sem nefnist „William Pitt the Elder and the
Avoidance of the American Revolution“ heldur banda-
ríski rithöfundurinn Caleb Carr því fram að útkomunni
hefði getað verið breytt af einum manni. Það er þó
hvorki George Washington né Thomas Jefferson sem
hann á við, heldur breski stjórnmálamaðurinn William
Pitt eldri. Hann heldur því fram, og líklega með réttu, að
þegar byltingin á annað borð var hafin hafi fátt getað
stöðvað hana. Jafnvel þó að hermönnum Washington
hefði mistekist var hugmyndin um byltingu þá búin að
skjóta rótum, og hún hlaut fyrr eða síðar að heppnast,
þar sem Bretar hefðu ekki endalaust getað haldið
Bandaríkjamönnum niðri með vopnavaldi. En hvað ef
komið hefði verið í veg fyrir hana?
Heimsstyrjöldin sem Bretar höfðu háð gegn Frökkum
árin 1756–63 var dýr, og lausnin var fundin; að skatt-
leggja nýlendubúa, sem hingað til höfðu ver-
ið undanþegnir nýlenduskatti, eins og væru
þeir heimamenn í Bretlandi. En nýlendu-
búar voru óviljugir til að samþykkja
þetta án þess að fá einnig sömu rétt-
indi og íbúar Bretlands, eins og
slagorðið „No taxation without
representation“ bendir á. Pitt, sem
hafði verið forsetisráðherra í stríðinu,
gerði sér grein fyrir að þessi stefna myndi
leiða af sér átök við nýlendubúa, en hann var
orðinn veill bæði líkamlega og stjórn-
málalega. Hann hafði látið af störfum sem
forsætisráðherra árið 1768 en var enn
meðlimur í efri deild þingsins. Áhrif hans
dugðu ekki til að afstýra stríði við nýlendurnar,
og hann hneig niður í miðri ræðu árið 1778 og
lést skömmu síðar.
Carr heldur því fram að ef Pitt hefði verið við
stjórnvölinn hefði amerísku byltingunni verið afstýrt.
Sama leið hefði verið farin og gert var með Kanada ár-
ið 1867, Bandaríkjunum hefði verið veitt meiri heima-
stjórn. Norður-Ameríka dafnar undir vernd heimsveld-
isins, og bresk lög koma í veg fyrir útrýmingarherferðir
gagnvart indíánum. Þrælahald er bannað um allt
heimsveldið árið 1834, eins og það var í raun, en nær
hér einnig til Bandaríkjanna. Suðurríkin mótmæla
lögunum, en stríð við sameinaðan styrk Norðurríkj-
anna og heimsveldisins alls er óhugsandi. Frönsku
byltingunni er afstýrt, en Frakkland þróast smám sam-
an út í að verða lýðræði með þingbundinni konungs-
stjórn að breskri fyrirmynd. Suður-Ameríka gerir bylt-
ingu gegn Spáni, en þar sem þeir hafa ekki fordæmi
Bandaríkjanna að fylgja sækja þær um inngöngu í
heimsveldið í stað þess að óska sjálfstæðis. Bretland
leggur einnig undir sig Afríku, Indland og Afganistan
með aðstoð Ameríku.
Þeir hins vegar skipta sér ekki af málefnum Evrópu,
og Þýskaland leggur undir sig bæði Frakkland og Rúss-
land á síðari hluta 19. aldar. Öld seinna veitir Bretland
nýlendum sínum einni af öðrum sjálfstæði, og lýðræðið
er ráðandi stjórnarform í heiminum.
Bambusartjaldið og Saddam, soldán af Bagdad
Hinn umdeildi sagnfræðingur Niall Ferguson, sem með-
al annars er þekktur fyrir að lýsa því yfir að Bretland
hefði átt að halda sig utan við fyrri heimsstyrjöld, setur
fram allt aðra gagnsöguskoðun. Hann lætur Frakka
vinna sjö ára stríðið og halda í Quebec, sem gerir það að
verkum að hagsmunir nýlendubúa og Breta fara enn
saman. Það verður því engin bandarísk, og heldur engin
frönsk bylting hér. Í staðinn fyrir að helstu pólitísku lín-
ur 19. aldar séu á milli hægri og vinstri eru þær á milli
miðstjórnarmanna og héraðssinna. Upp úr sýður í Norð-
ur-Ameríku árið 1861, en breska yfirríkisstjórnin í
London styður héraðssinna í Suðurríkjunum, og nýlend-
um Breta í Norður-Ameríku er skipt í tvö sjálfsstjórn-
arhéruð. Hvorki enskumælandi né frönskumælandi ný-
lendurnar taka við innflytjendum sem tala ekki
tungumál þeirra. Til að bregðast við því umróti sem auk-
in fólksfjölgun leiðir af sér í Mið-Evrópu endurreisa
Austurríki og Þýskaland Heilaga rómverska keis-
aradæmið. Þjóðernishyggja byggð á tungumáli og
menningu verður ekki til, þess í stað sækja menn í sög-
una.
Bretland hefur ekki afskipti af fyrri heimsstyrjöld
sem Þýskaland vinnur auðveldlega og stofnar í kjölfarið
einhvers konar Evrópusamband. Fjármálamiðstöð
heimsins verður enn í London, og það er engin heims-
kreppa. Þrátt fyrir að hafa þannig útilokað tvo helstu
þættina í valdatöku Hitlers, kreppuna og ósigurinn í
fyrri heimsstyrjöld, lætur Ferguson hann samt sem áður
komast til valda. Hitler leggur undir sig Evrópusam-
bandið og eflir miðstýringu þess. Svo ræðst hann á Bret-
land og leggur það einnig undir sig, að hluta til vegna
þess að Bretar, sem tóku ekki þátt í fyrri heimsstyrjöld,
kannast ekki við uppfinningu skriðdreka. Hlýtur leyni-
þjónusta þeirra því að hafa verið óduglegri við að til-
kynna um vopnabúr Hitlers í þessum sýndarveruleika
en hún var í raun dugleg að tilkynna um vopn sem voru
ekki til í vopnabúri Saddams Husseins.
Churchill flýr til Bandaríkjanna þar sem Roosevelt
verður loksins forseti í þriðju tilraun árið 1940, meðan
Eðvarð 8., í miklu uppáhaldi hjá gagnsagnfræðingum
vegna meintra tengsla hans við nasista, verður kon-
ungur. Lloyd George verður forsætisráðherra, sem virð-
ist í fyrstu undarlegt þar sem hann var í raun forsætis-
ráðherra í fyrri heimsstyrjöld og allt annað en vinveittur
Þjóðverjum.
En hann lýsti því einnig yfir á afvopnunarráðstefnu
árið 1932 að Bretar áskildu sér rétt til að „sprengja
negra“, þannig að það er auðvelt að sjá hvernig hann
hefði getað verið maður að skapi Hitlers. Bretland er
innlimað í Evrópusambandið, sem er jú enn í dag helsta
martröð enskra þjóðernissinna. Þegar svo Japanir
leggja undir sig nýlendur Breta í Asíu talar Churchill um
„bambustjaldið“.
Innrás Hitlers í Rússland misheppnast hins vegar
þegar presturinn Djugashvili (raunverulegt nafn Stal-
íns) tekur við völdum í Moskvu og hefur gagnárás árið
1950. Tveimur árum seinna hefur hann lagt undir sig alla
Evrópu. Bandaríkin styðja þjóðernissinnaða uppreisn-
armenn gegn Japönum í Asíu, svo sem Mao Zedong í
Kína og Ho Chi Minh í Víetnam, en hafa ekki roð við
þeim sökum háþróaðrar rafmagnstækni þeirra. Þetta
leiðir svo af sér fall vestursins árin 1989–90, þegar
soldáninn af Bagdad, Saddam Hussein, leggur undir sig
olíubirgðir Engilsaxa í Kúveit.
Og hvernig væri heimurinn þá í dag?
Kenning Fergusons tekur söguna eins og við þekkjum
hana og snýr öllu á haus. En í raun væri líklegra að ef þú
tækir eina breytu út, svo sem amerísku byltinguna, þá
myndi hún fara út á nýjar og óþekktar brautir sem erfitt
er að segja til um. En það gerir gagnsagnfræðingum
mun erfiðara um vik, og því er jú freistandi að færa sög-
una aftur í þekktan farveg.
Það er jú freistandi þrátt fyrir allt saman að álykta að
ef ameríska byltingin hefði ekki orðið hefði útkoman
samt sem áður orðið svipuð og hún varð. Bandaríkin
héldu sig að mestu til hlés í alþjóðastjórnmálum á 19. öld,
og hefðu líklega gert það einnig sem nýlenda. Freistandi
er að ætla að þau hefðu orðið sjálfstjórnarsvæði árið
1867 eins og reyndin varð með Kanada. Bandaríkin
hefðu tekið þátt í heimsstyrjöldunum við hlið Bretlands
eins og reyndin varð, þótt að öllum líkindum hefðu þau
komið fyrr inn sem hluti af krúnunni, og hefðu þannig
líklega stytt þær báðar um ár eða tvö.
En það er líklega óhjákvæmilegt að sökum víðáttu
sinnar og auðlinda hefðu Bandaríkin tekið móðurlandinu
fram um auðlegð og fólksfjölda. Hefðu þau þá ef til vill
tekið við sem verndari heimsveldisins. En það varð jú
reyndin eftir seinni heimsstyrjöld að Bandaríkin tóku við
herstöðvum og áhrifasvæðum Breta víða um heim. Nið-
urstaðan hefði því kannski orðið heimsveldi Bandaríkj-
anna, með Bretland í öðru sæti, sem myndi heyja stríð
hér og þar um heiminn til að vernda hagsmuni Engil-
saxa. Og þá erum við komin aftur á kunnuglegar slóðir.
tingin hefði ekki orðið?
Höfundur er sagnfræðingur og ritstjóri tímaritsins
Reykjavík Grapevine.
sögunni er ekkert gefið og sagnfræðingum
hlýtur jafnan að vera hollt að velta því fyrir
sér hver þróun mála hefði getað orðið, ef eitt
og annað hefði gerst með öðrum hætti en
raun bar vitni. Slíkar vangaveltur geta hjálpað
fræðimönnum við að átta sig á orsaka-
samhengi sögunnar og aukið skilning þeirra á
sögulegri þróun. Ber þá einnig að hafa í huga,
að ritun greina og bóka af þessari gerð er
ekki á færi nema reyndra fræðimanna. Eng-
inn getur skrifað af skynsamlegu viti um hvað
hefði orðið ef nema sá sem gjörkunnugur er
viðkomandi tímabili og atburðarás og þekkir
jafnframt vel til heimilda.
Ekki er mér kunnugt um að íslenskir sagn-
fræðingar hafi beitt aðferðum „Hvað ef“-
sagnfræði á sögu Íslands. Slíkar tilraunir
gætu þó verið forvitnilegar og nóg eru við-
fangsefnin. Hver hefði t.d. orðið þróun mála ef
úrslit þjóðfundarins 1851 hefðu orðið önnur en
raun bar vitni, ef vinstrimenn hefðu ekki kom-
ist til valda í Danmörku 1901 og dr. Valtýr
Guðmundsson verið skipaður ráðherra Íslands
þá um haustið? Eða ef Þjóðverjar hefðu orðið
á undan Bretum hingað til lands vorið 1940?
Spyr sá sem ekki veit.
haldið með her sinn inn í Berlín vorið 1945?
Beevor er ekki í miklum vafa. Hann telur að
Rússum hafi verið svo mjög í mun að komast
yfir úranbirgðir og þekkingu Þjóðverja að þeir
hafi verið reiðubúnir að láta sverfa til stáls og
hefja styrjöld gegn bandamönnum sínum. Þá
hefði styrjöldinni ekki lokið 1945 og kalda
stríðið hefði orðið „heitt“ stríð.
Að minni hyggju er grein Beevors hin at-
hyglisverðasta í þessari bók og sú sem mest
skírskotar til almennrar sögu. Hinar grein-
arnar fjalla flestar meira um sögu bandarískra
innanríkismála. Af þeim má nefna grein eftir
John Lukacs um hvað hefði gerst ef Japanir
hefðu ekki ráðist á Pearl Harbour, grein eftir
Ted Morgan um tvöfalt líferni Josephs
McCarthy og svo er þarna vitaskuld grein um
hvað hefði orðið hefði Kennedy forseti ekki
verið myrtur.
III
Allar eru greinarnar í þessari bók vel skrif-
aðar og bráðskemmtilegar aflestrar. En hefur
„Hvað ef?“-sagnfræðin eitthvert gildi umfram
það að skemmta þeim er við hana fást og örfá-
um tryggum lesendum þeirra? Að minni
hyggju getur þessi tegund fræðimennsku haft
umtalsvert gildi, ekki síst menntunarlegt. Í
áherslu á að Rauði herinn tæki Berlín voru
áhyggjur af því hvað tæki við að styrjöldinni
lokinni. Honum hafi verið vel kunnugt um
kjarnorkuvopnatilraunir Bandaríkjamanna,
miklu betur en þeir sjálfir gerðu sér grein fyr-
ir, og hann vissi gjörla um tilraunir Þjóðverja
í sömu átt. Honum var ljóst, að tækist Banda-
ríkjamönnum að smíða slík vopn myndu þeir
hafa yfirburði yfir Sovétmenn að styrjöldinni
lokinni, þrátt fyrir að „venjulegur“ herafli
hinna síðarnefndu væri margfalt öflugri. Af
þeim sökum lagði Stalín ofuráherslu á að kom-
ast yfir úranbirgðir Þjóðverja og þá þekkingu,
sem þeir bjuggu yfir í kjarnorkuvísindum. Til
þess var hann reiðubúinn að fórna miklu.
Beevor telur að þetta hafi Eisenhower vitað
og bendir á, að Bandaríkjamenn hafi reynt að
eyðileggja eina helstu úranframleiðslustöð
Þjóðverja í Oranienburg, skammt norðan
Berlínar, með loftárásum. Eisenhower hafi
hins vegar ekki viljað keppa við Sovétmenn
um töku borgarinnar. Hann hafi vitað að það
gæti kostað allt að eitt hundrað þúsund her-
manna hans lífið og það væri of mikill her-
kostnaður, ekki síst vegna þess að Þjóðverjar
höfðu þegar flutt bæði úranbirgðir og rann-
sóknarstofur á brott.
En hvað hefði gerst, ef Eisenhower hefði
arinnar væri lítil sem engin, er hér var komið
sögu, og allir vissu, að ekki skipti máli fyrir
úrslit styrjaldarinnar hver tæki borgina.
En hvers vegna lagði Stalín svo mikla
áherslu á að Rauði herinn færi einn inn í
borgina? Hvers vegna afréð Eisenhower að
láta að óskum hans, gegn vilja Churchill og
ýmissa helstu herforingja Breta og Banda-
ríkjamanna, og hvað hefði gerst ef hann hefði
tekið borgina?
Þessum spurningum reynir Anthony Beevor
að svara og svör hans eru í senn fróðleg og
umhugsunarverð. Hann bendir á, að meg-
inástæða þess að Stalín lagði svo mikla Höfundur er sagnfræðingur.
i tegund fræðimennsku haft
nntunarlegt. Í sögunni er
m hlýtur jafnan að vera
er þróun mála hefði getað
gerst með öðrum hætti en