Lesbók Morgunblaðsins - 19.02.2005, Blaðsíða 8

8 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 19. febrúar 2005
H
austið 2001 var und-
irritaður samningur
þar sem kveðið var á
um tvöfaldað fjár-
framlag ríkisins til Ís-
lensku óperunnar.
Fyrirtækið var í mikl-
um fjárhagskröggum
er hér var komið sögu og hafði starfsemi þess
í nokkur ár á undan einkennst af sífellt ör-
væntingarfyllri tilraunum til að laða að áheyr-
endur. Dæmi um þetta
var nútímaleg upp-
færsla á Cosi fan tutte
eftir Mozart, þar sem óperusöngvarar spíg-
sporuðu um sviðið á baðfötum og andi klám-
mynda sveif yfir vötnunum. Í svipuðum dúr
var Leðurblakan eftir Strauss, sem var í und-
arlegum Séð og heyrt-stíl og gerðist í Rima-
hverfinu í Reykjavík. Verst af öllu var samt
Carmen Negra, afar ósmekkleg rokkútgáfa
óperunnar vinsælu eftir Bizet; sú uppfærsla
hlýtur að teljast til mestu niðurlægingar Ís-
lensku óperunnar frá upphafi.
Nú er samningurinn að renna sitt skeið á
enda og er vert að staldra við og horfa gagn-
rýnum augum á starfsemi Íslensku óperunnar
og á óperuheiminn í heild sinni. Hvernig hefur
aukið fjárframlag ríkisins nýst Íslensku óper-
unni? Er verkefnaval hennar viðeigandi? Á að
halda áfram að einbeita sér að þekktum, vin-
sælum óperum eða á gera meira af því að
setja upp lítt þekktar íslenskar samtíma-
óperur? Og hver er staða óperunnar nú til
dags? Sumir halda því fram að langt sé síðan
virkilega vinsæl ópera hafi verið samin, eins
og sjá má hér fyrir neðan. Er það rétt? Er
óperan dauð sem vettvangur nýsköpunar?
Saga í hnotskurn
Óperan á rætur sínar að rekja til endurreisn-
arinnar, sem hófst á Ítalíu á 14. öld. End-
urreisnin einkenndist af talsverðum áhuga á
fornum listum og er Péturskirkjan í Róm gott
dæmi um hvernig reynt var að endurskapa
byggingarstíl fyrri alda. Mikið var rætt um
hvernig hægt væri að endurvekja grískar leik-
aðferðir og hvert væri eðli grískrar tónlistar.
Upp úr því varð til stíll sem kallast tónles, eða
recitativo, og í framhaldinu varð óperan til.
Óperan var hugsuð sem nokkurs konar end-
urreisn grískrar leikritahefðar, en álitið var
að grísk leikrit hefðu að öllu leyti verið sung-
in.
Vinsældir óperunnar urðu fljótt miklar og í
lok 18. aldarinnar stóð hún á föstum grunni í
Evrópu. Um miðbik 19. aldarinnar voru
óperuhús starfrækt í Norður- og Suður-
Ameríku, Suður-Afríku, Kína og Ástralíu.
Óperan var máttugt afl langt fram eftir 20.
öldinni. Nabucco og Il Lombardi eftir Verdi
vöktu sterkar þjóðernistilfinningar Ítala, sem
um miðja 19. öld lutu yfirráðum Austurrík-
ismanna. Sýning La Muette de Portici eftir
Auber í Brussel þann 25. ágúst árið 1830 kom
af stað byltingu gegn yfirráðum Hollendinga
þar í landi. Frægt er líka hvernig Hitler not-
aði tónlist Wagners til að upphefja aríska kyn-
stofninn og niðurlægja gyðinga. Og Lafði
Macbeth frá Mtsensk eftir Shostakovich, sem
fjallar um lögregluríki, fangelsi og þrælabúð-
ir, reitti Stalín svo til reiði að sýningum óper-
unnar var snarlega hætt.
Það var á tímum hinna frægu hreinsana í
Sovétríkjum þegar reiði Stalíns gat haft alvar-
legar afleiðingar.
Nokkrar vinsælar óperur hafa verið samdar
á 20. öld, nægir að nefna Peter Grimes eftir
Britten, Nefið eftir Shostakovich, Einstein á
ströndinni eftir Philip Glass og Nixon í Kína
eftir John Adams. Tvær íslenskar óperur hafa
líka vakið mikla athygli erlendis, Fjórði söng-
ur Guðrúnar eftir Hauk Tómasson og Die
Wält der Zwischenfälle eftir Hafliða Hall-
grímsson. Þrátt fyrir það hafa þær enn ekki
verið settar upp hérlendis, þó ópera Hauks
hafi reyndar verið flutt í konsertuppfærslu.
Almennt talað virðast nýjar óperur eiga erf-
itt uppdráttar, eins og fram kemur í grein
Bjarna Daníelssonar, framkvæmdastjóra Ís-
lensku óperunnar, í Morgunblaðinu 21. febr-
úar 2002 (sjá fyrir neðan). Tilkoma kvikmynd-
arinnar á sjálfsagt sinn þátt í því, en sífellt
tyrfnara tungumál „akademískrar“ tónlistar
hefur líka farið fyrir brjóstið á mörgum. Lag-
línur á 20. öldinni hafa – með undantekn-
ingum, auðvitað – orðið stöðugt flóknari og
hljómar ómstríðari. Það sem kalla mætti
krefjandi nútímatónlist, þó hún sé vissulega
merkileg sem slík, hefur því aldrei átt jafn-
miklum vinsældum að fagna og djass og dæg-
urtónlist. Sennilega er ástæðan fyrir vinsæld-
um óperanna eftir Britten, Shostakovich og
hinna einmitt sú að tónmál þeirra er til-
tölulega aðgengilegt. Eins og fyrr var greint
frá var óperan upphaflega hugsuð sem tón-
leikhús, sungið leikrit. Kvikmyndin, þar sem
tónlistin skiptir gríðarlega miklu máli, er í
rauninni eðlileg þróun þessarar hugmyndar
og einnig söngleikirnir, sem ganga fyrir fullu
húsi ár eftir ár í heimsborgunum. Nútímaleg-
Er Íslenska óperan d
Hvernig hefur aukið fjárframlag ríkisins
nýst Íslensku óperunni? Er verkefnaval
hennar viðeigandi? Á að halda áfram að ein-
beita sér að þekktum, vinsælum óperum eða
á gera meira af því að setja upp lítt þekktar
íslenskar samtímaóperur? Og hver er staða
óperunnar nú til dags? Sumir halda því fram
að langt sé síðan virkilega vinsæl ópera hafi
verið samin. Er það rétt? Er óperan dauð sem
vettvangur nýsköpunar? Og hver er þá staða
Íslensku óperunnar?
Eftir Jónas Sen
sen@ismennt.is
Björk eða Tosca „Ég er líka viss um að Björk gæti samið óperu. Það yrði örugglega áhugaverðara verk en Tosca úr ferðaútvarpi og á sviði sem er varla stærra en skó