Lesbók Morgunblaðsins - 02.04.2005, Blaðsíða 7

(2–5 nemar) eða jafnvel í einkatímum hjá sér-
kennara. Á grunnskólastigi (1.–6. bekk), þar
sem bekkjarkennarar bera ábyrgð á kennsl-
unni, er megináhersla lögð á lestrar- og skrift-
arhæfni ásamt stærðfræði. Á lægra fram-
haldsskólastiginu valda erlend tungumál hluta
nemenda oft erfiðleikum. Réttur námsmanns-
ins til sérstakrar aðstoðar, í því tilviki, er lög-
leiddur.
Allir skólar njóta þjónustu sérstakra ráð-
gjafa sem leita má til fyrir hvern nemanda og
þeir hafa einnig því hlutverki að gegna að leið-
beina um námsval, námsáform og framhalds-
skóla. Tilgangur ráðgjafarinnar er að tryggja
að sérhver nemandi sem lýkur almenna skól-
anum, eigi kost á traustri ráðgjöf um hvaða
leiðir til framhaldsnáms standa honum eða
henni opnar í framtíðinni.
Sveigjanleg námsskrá
Fyrir 1990 var í gildi í Finnlandi ströng alls-
herjar námsskrá sem kvað á um smæstu smá-
atriði og tiltók textabækur sem ætti að nota.
Tilgangurinn var að tryggja samræmt náms-
framboð í öllum skólum. Skipulag, námsinni-
hald og námstæki hins almenna skóla var allt
tíundað í smáatriðum í þessari námsskrá.
Grundvallarbreyting varðandi hugmynda-
fræði að baki námsskrár og námsefni átti sér
stað á seinasta áratug liðinnar aldar. Heildar-
námsskráin var endurskoðuð frá grunni og
var gerð mun sveigjanlegri. Samtímis urðu
miklar umræður um sérstaka ábyrgð skóla og
um þörfina fyrir heildarnámsmat og skil-
greindar lágmarkskröfur sem leiddu til rót-
tækra breytinga.
Nú eru í gildi leiðbeinandi reglur, sem
kveða á um frammistöðumat (lágmarksskil-
yrði), en gefa einstökum skólum svigrúm til að
meta heildarframmistöðu nemenda (innan og
utan skólastofu) að auki. Við lok níu ára al-
menna skólans eru gerð úrtök (sample-based
surveys). Niðurstöðurnar eru birtar fyrir
skólakerfið í heild en niðurstöður hvers skóla
eru birtar honum einum. Eftir breytingarnar
hafa finnskir skólar mikið sjálfræði um
uppeldisfræðileg vinnubrögð og útfærslu
námsskrár. Þessara breytinga sér stað í nið-
urstöðum Pisa-könnunarinnar, sem leiðir í
ljós að finnskir kennarar njóta umtalsverðs
sjálfræðis og ákvörðunarvalds um skólastefnu
og stjórnun. Til dæmis ráða kennarar einir
vali kennslubóka. Þeir hafa einnig meira að
segja um námsefni, námskeið, sem skólinn
leggur áherslu á og námsmat en gildir al-
mennt um kennara í OECD-löndum. Fræðslu-
skrifstofur og stjórnunarstofnanir sveitar-
stjórna hafa á hinn bóginn minna ákvörðunar-
vald um skólastarfið í Finnlandi en í öðrum
OECD-löndum. Það vekur athygli, að nið-
urstöður Pisa-könnunarinnar sýna að þær
þjóðir sem gefa skólum sínum meira sjálfræði,
eins og t.d. Finnland, sýndu betri náms-
árangur en nemendur frá þeim þjóðum þar
sem skólakerfið er miðstýrðara. Ábyrgð og
ákvörðunarvald kennara í skólastarfinu er
einn þeirra þátta, sem tvímælalaust hafa
stuðlað að góðri frammistöðu finnskra nem-
enda í Pisa-könnuninni.
Menningarleg samvirkni
Að baki almenna skólanum í Finnlandi býr
víðtæk menningarleg og pólitísk samstaða um
meginmarkmið menntastefnunnar. Ágrein-
ingur og skyndibreytingar í grundvallarhugs-
un um menntastefnu hafa verið fátíð í finnskri
menningarsögu. Út alla tuttugustu öldina hef-
ur ríkt víðtæk samstaða um forgang menntun-
ar til að fullnægja þörfum allrar þjóðarinnar,
bæði í dreifbýli og þéttbýli. Það er ekki hvað
síst að þakka miklum gæðum kennaramennt-
unar, að allir skólar í Finnlandi bjóða nú upp á
gæðamenntun. Þetta endurspeglast í hinum
litla mun námsframmistöðu milli skóla, héraða
og jafnvel einstaklinga.
Sem menningarlega samstætt þjóðfélag
hafa Finnar lagt mikla rækt við þarfir minni-
hluta. Finnland hefur tvö opinber tungumál,
finnsku (sem er móðurmál 94% íbúanna) og
sænsku (6%). Báðir þessir tungumálahópar
eiga rétt til jafnrar aðstöðu til menntunar á
sínu eigin tungumáli frá grunnskóla til há-
skóla. Aðrir minnihlutahópar eru tiltölulega
fyrirferðarlitlir í finnsku þjóðfélagi. Sam-
kvæmt Pisa-könnuninni eru námsmenn fædd-
ir utan Finnlands aðeins um 1% (meðaltal
OECD-landa er 4,7%) og þeir sem ekki tala
annað hvort tungumálið 1,3% (samanber
OECD-meðaltalið sem er 5,5%). Flest bendir
til að þessum námsmönnum eigi eftir að
fjölga. Það mun kalla á sérstök viðbrögð í
finnsku skólastarfi.
Vegna menningarlegarar samstöðu fá-
mennrar þjóðar hefur það reynst Finnum til-
tölulega auðvelt að ná samstöðu um inntak
menntastefnunnar og um leiðir til að ná settu
marki. Meira að segja skipulagsbreytingarnar
upp úr 1970, sem leiddu til stofnunar almenna
skólans (Comprehensive School) náðust fram
án mikilla pólitískra átaka. Í reynd var
þjóðarsamstaða um það upp úr 1960 og 1970
að sérskólakerfið skyldi lagt af og almenni
skólinn kæmi í staðinn. Nú kann þetta að vera
að breytast. Hin líflega umræða í kjölfar Pisa-
könnunarinnar gefur til kynna að í framtíðinni
verði erfiðara að ná samstöðu um gildismat og
markmið menntastefnunnar.
Menntastefna hefur ávallt talist mikilvæg í
pólitískri umræðu í Finnlandi og mati á fram-
tíðarhorfum þjóðarinnar. Í fámennu og fjar-
lægu þjóðfélagi, sem byggist á framandlegu
tungumáli, sem fáum er gefið að skilja, hefur
góð menntun handa öllum ævinlega verið talin
forsenda þess að viðhalda menningu þjóðar-
innar. Fámenn þjóð hefur ekki efni á að úti-
loka neinn frá góðri menntun.
Jafnrétti til náms: Ögrun
fjölþjóðamenningar
Niðurstöður Pisa-könnunarinnar sýna að
Finnum hefur tekist að bjóða upp á hágæða-
menntun og mikið jafnræði námsframmi-
stöðu. Þetta er uppörvandi fyrir þá skóla-
stefnu sem fylgt hefur verið. Hún sýnir að í
skólastarfi er unnt að draga úr menning-
arlegu ójafnræði. Hins vegar hafa Finnar ekki
náð eins góðum árangri í að tryggja jafnræði
kynja varðandi lestrarkunnáttu og skilning. Í
samanburði við fyrri alþjóðakannanir virðist
kynjabilið varðandi lestrarkunnáttu hafa víkk-
að bæði í Finnlandi og í öðrum löndum.
Kynjabilið var breiðast í Finnlandi, það er 51
punktur (OECD-meðaltalið var 32 punktar).
Kynjabilið er hins vegar ekki því að kenna að
finnskir drengir hafi staðið sig illa heldur í því
að finnskar stúlkur skiluðu framúrskarandi
árangri. Finnskir drengir náðu betri árangri
en drengir í nokkru öðru OECD-landi og jafn-
vel betri árangri en stúlkur frá mörgum öðr-
um þátttökuþjóðum. Enda þótt kynjabilið sé
breitt, er finnski Pisa-rannsóknarhópurinn
bjartsýnn á að það megi minnka með því að
örva áhuga drengja á lestri og menningar-
þátttöku.
Að viðhalda jafnrétti til náms verður áfram
grundvallarsjónarmið að baki uppbyggingar
finnska grunnskólans í framtíðinni. Hin
finnska jafnræðishefð stendur djúpum rótum
en á hana mun reyna með vaxandi fjölda inn-
flytjenda og aukinni menningarfjölbreytni. Til
þess að mæta kröfum menningarlegrar fjöl-
breytni munu Finnar þurfa að leita í smiðju
þeirra þjóða sem þegar hafa mikla reynslu af
aðlögun innflytjenda.
Enda þótt frammistaða finnskra nemenda
hafi verið fyrsta flokks samkvæmt Pisa-
könnuninni má enn bæta árangurinn. Bættur
árangur verður mjög undir því kominn hvern-
ig skólanum tekst að koma til móts við ein-
staklingsbundnar þarfir nemenda. Samkvæmt
Pisa-könnuninni reyndist um 7% finnskra
nemenda eiga í vandræðum með og 20% nem-
enda átti í einhverjum erfiðleikum með að
mæta kröfum þekkingarþjóðfélags samtím-
ans. Í alþjóðlegum samanburði eru þessar töl-
ur lágar – hinar lægstu innan OECD. Hinn
finnski almenni skóli mun halda áfram að leið-
beina og rétta hjálparhönd minnihlutahópum,
sem eiga í erfiðleikum.
Uppeldisfræði sem beinir athyglinni að úr-
valshópi hinna hæfustu hefur ekki látið mikið
að sér kveða í Finnlandi. Á þetta hefur ekki
verið litið sem sérstakt vandamál. Reynslan
sýnir að ef kennarinn er á annað borð nægi-
lega vel menntaður og hefur nægan stuðning
sér að baki getur hann kennt einstaklingum
með mjög ólíka hæfileika og kunnáttustig með
góðum árangri. Þessum árangri væri hins
vegar stefnt í hættu, ef fjölgað yrði til muna í
bekkjardeildum, í nafni sparnaðar og aðhalds-
semi. Með því að leggja meiri rækt við ein-
staklingsbundnar þarfir má líka koma til móts
við sérþarfir úrvalshóps hinna hæfustu, án
þess að hverfa frá grundvallarreglunni um
jöfn tækifæri til menntunar, sem hefur reynst
Finnum svo vel.
Bryndís Schram þýddi. – Erindið var flutt á
ráðstefnu í Helsinki 14.03. sl. undir heitinu:
Finland in PISA-Studies: Reasons behind the
Results. Erindið er lítillega stytt í þýðingu.
skólastarfs
Höfundar eru prófessorar við rannsóknarstofnun skóla-
mála við Háskólann í Jyvaskyla í Finnlandi.
Lesbók Morgunblaðsins ˜ 2. apríl 2005 | 7
Ég vaknaði við bænakallið úr moskunum. Klukkan var fjögur um nótt.
Ég hélt á fjarstýringu í annarri hendinni. Hafði verið að reyna að fínstilla
loftræstikerfið frá því ég lagðist til svefns. Fyrst var mér of heitt undir
lakinu. Síðan of kalt. Nú var hitastigið loksins passlegt. Rakinn var hins
vegar óbærilegur. Ég fór á fætur og fékk mér kalt vatn úr ískápnum.
Opnaði svaladyrnar og smeygði mér út í heitt myrkrið. Loftið var þrútið
af ómstríðum röddum og það titraði allt af söng. Komið að biðja, var kall-
að úr öllum áttum. Komið að biðja! Það er betra að biðja en að sofa!
Allahu akbar, sönglaði ég ósjálfrátt með. Ég kannaðist ekki við þennan
loðna og dimma róm sem virtist koma úr mínum eigin iðrum. Alluhu
akbar, la ilaha illa-llah! Skyndilega datt allt í dúnalogn og ég fór að velta
því fyrir mér hver væri áttin til Mekka. Ég mændi á flúorgrænt ljósið
sem lýsti upp mínaretturnar í nágrenninu en varð engu nær. Það var allt
með kyrrum kjörum í borginni. Fáir á ferli en þó mátti sjá einn og einn bíl
á stangli. Ég mundi allt í einu eftir svipaðri kyrralífsmynd úr sjónvarp-
inu. Klukkan var rúmlega fjögur í Bagdad og heimsbyggðin beið með
öndina í hálsinum eftir því að Bandaríkjamenn og Bretar gerðu árás á
borgina. Mér fannst útsendingin ekkert sérlega ógnvekjandi fyrr en ég
uppgötvaði að ég var sífellt að skipta um stöðvar á fjarstýringunni í leit að
líflegra afþreyingarefni til að horfa á meðan ég beið eftir því að sjá borg-
ina sprengda í loft upp. Það var komið fram yfir miðnætti í Reykjavík
þegar ég gafst upp á því að bíða eftir stríðinu og snautaði skömmustuleg
inn í rúm. Nú var klukkan rúmlega fjögur í Beirút og enn var barist í
Bagdad. Bænakallið bergmálaði í höfðinu á mér og ég var að hugsa um að
slaka aðeins á í nuddpottinum áður en ég skriði aftur uppí rúm.
Linda Vilhjálmsdóttir
September 2003
Höfundur er rithöfundur.
I.
Ef varðveisla íslensks þjóðernis væri fyrst
og fremst tilfinningamál, eins og Gylfi Þ.
Gíslason dósent, hjelt fram í Útvarpserindi
sínu 5. mars sl. þá væru horfurnar í því máli
alt annað en góðar. En þessu er, sem betur
fer, ekki þannig varið, einsog nú skal að
nokkur sýnt framá.
Markmið það sem keppa
ber að, er alveg vafalaust
samtaka mannfjelag um alla
jörð. Og ef sjerstök þjóðareinkenni, sjer-
stakt þjóðerni, væri einungis hindrun á
leiðinni að því takmarki, þá væri sjálf-
sagt að ryðja þeirri hindrun úr vegi. En
nú virðist þar ekki geta verið um að vill-
ast, að sjerstöku þjóðerni, geti verið
sjerstök og það mjög sjerstaklega áríð-
andi hlutverk ætluð í þessari viðleitni til
að ná stórkostlegu takmarki. Og eins
sýnir sagan áreiðanlega, að það er síst
einhlítt, að meta menningarþýðingu
einhverrar þjóðar eftir mannfjölda.
Grikkir voru ekki stórþjóð, og hefur þó
engin þjóð að eins miklum hluta og þeir,
lagt undirstöðurnar að menningu nútímans.
Og því fer fjarri, að öll tungumál sjeu jafn-
þýðingarmikil. Gríska og latína væru svo
merkileg mál, að þótt þessar tungur sjeu
fyrir löngu dauðar, sem kallað er, þá getur
enginn, sem öðru fremur, ætlar sjer að
leggja stund á mentun, vísindi og ritlist,
sjer að skaðlausu verið án kunnáttu í þeim
tungumálum.
II.
En svo að vjer snúum oss sjerstaklega að ís-
lensku þjóðinni, þá er nú, einmitt á þessum
tímum, ljóst eins og aldrei hefir verið áður,
að íslenskt þjóðerni mundi eiga sjer
skamma sögu hjereftir, ef ekki væri hægt
að sýna framá, eigi einungis, að þessi þjóð
hafi haft sjerstaka þýðingu fyrir aðrar þjóð-
ir, heldur einnig að svo gæti orðið fram-
vegis, og jafnvel á miklu stórkostlegri hátt
en áður, þannig að nauðsynlegt reyndist að
ísl. áhrif nái til alls mannkyns. Verður þó að
líta á þetta mál í sambandi við Norð-
urlandaþjóðirnar aðrar. Það er fyrst og
fremst þekkingin sem verið hefir ljós á veg-
um mannkynsins, og er ekki að efa, að sá
þáttur sem frændþjóðir vorar á Norður-
löndum hafa átt í að tendra og glæða það
ljós, er miklu meiri en gera mætti ráð fyrir,
eftir mannfjölda og velmegun. Skal ekki
orðlengja þarum að sinni. Hlutur Íslend-
inga hefir þar, að því er þekkingu á nátt-
úrunni snertir, orðið mjög miklu minni en
frændþjóðanna, og er það síst furða. En
vjer einir varðveitum hið forna tungumál
Norðurlanda, þannig að það er fyrir oss
ekki dautt mál. Og á þessu máli hefir ritað
verið sumt það merkilegasta sem til er í
bókmentum mannkynsins. Það mun
vera óhætt að fullyrða, hvort sem litið
er á skáldskap eða sagnfræði, að eng-
inn rithöfundur á Norðurlöndum hafi
jafn áhrifamikill verið og Snorri Sturlu-
son. En ekki er vert að gleyma því, að
vjer þurftum Norðmanna við, til þess
að koma oss í skilning um, hversu stór-
kostleg snilldarverk það eru sem vjer
eigum Snorra að þakka. Er þar vikið að
miklu vandamáli vor Íslendinga.
Einusinni voru þeir margir hjer á landi sem
vissu, að Snorri hafði samið ævisögu Egils
Skallagrímssonar forföður síns, – og það af
þeirri snild, að varla hefir þar verið við jafn-
ast, eða ekki – en enginn ljet sjer til hugar
koma að segja frá því, ekki einusinni Sturla
Þórðarson, bróðursonur Snorra, sem þó
hafði svo mikið af þessum frænda sínum
lært, og svo merkilegur rithöfundur var
sjálfur.
Það mætti rita langt mál til að sýna framá
hversu greinilega það kemur fram, þrátt
fyrir alla erfiðleika, að hinni örsmáu ís-
lensku þjóð er þó stórkostlegt hlutverk ætl-
að í menningarsögu mannkynsins. En, jeg
ætla þó, að sinni, að láta mjer nægja að
benda á það, sem líklega mætti nefna aðal-
erfiðleikann og stærstu hættuna á fram-
faraleið þjóðarinnar. En það er hinn tilfinn-
anlegi skortur á þeirri tegund þjóðrækni,
sem svo ómissandi er til stuðnings þeim er
líklegir væru til að gera, eða jafnvel hefðu
gert, einhverjar þær uppgötvanir, eða hugs-
að einhverjar þær hugsanir, sem helst mið-
uðu til að gera skiljanlega þýðingu íslensku
þjóðarinnar fyrir aðrar þjóðir, og jafnvel alt
mannkyn.
Lesbók Morgunblaðsins | 8. apríl 1945
Eftir dr. Helga
Pjeturss
80
ára
1925
2005
Íslenskt þjóðerni frá
alþjóða sjónarmiði