Lesbók Morgunblaðsins - 02.04.2005, Blaðsíða 10
10 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 2. apríl 2005
Þ
egar norræna kvikmyndahátíðin í
Rúðuborg var haldin í átjánda
skiptið dagana 9.–20. mars í vor
var nokkuð áberandi hversu
mjög kvikmyndirnar í sam-
keppninni snerust um persónur
sem voru á einhvern hátt þroskaheftar, van-
þroska, örvitar, fávitar, vangefnar, greind-
arskertar, minnislausar eða elliærar og þar að
auki ekki alveg eins og fólk er flest. Einhver
giskaði á það í mín eyru, að þetta myndi vera
nýja bylgjan í norrænni kvikmyndagerð og
tæki nú við af því sem var að dómi Frakka aðal-
viðfangsefni kvikmynda
úr þeirri átt áður fyrr,
sjálfsmorðunum. En
hvernig sem það er
sómdi íslenska framlagið til samkeppninnar að
þessu sinni, „Næsland“ eftir Friðrik Þór Frið-
riksson, sér óneitanlega vel í þessum fé-
lagsskap. Þótt sú mynd fengi ekki nein verð-
laun, fannst mér að henni væri nokkuð vel
tekið, sérstaklega fundust ýmsum atriðin í bíla-
kirkjugarðinum skáldleg og í anda nútímans.
Friðrik Þór var mættur á staðinn, en hann er
nú nánast orðinn hluti af landslaginu í Rúðu-
borg líkt og styttan af Göngu-Hrólfi.
„Villa Paranoia“
En svo var reyndar að sjá, að flestar myndirnar
í samkeppninni féllu nú í skuggann af dönsku
kvikmyndinni „Villa paranoia“ eftir Eric Clau-
sen, enda fékk hún hvor tveggju þau verðlaun
sem áhorfendur veita sjálfir: almenn verðlaun
hátíðargesta og síðan hin svokölluðu „verðlaun
ungra áhorfenda“ sem dómnefnd mennta-
skólanema frá ýmsum Evrópulöndum úthlutar.
Í þessari mynd segir frá ungri leikkonu, Önnu
að nafni, sem fær engin hlutverk, og tekur því
að sér það starf að hugsa um elliæran, mál-
lausan, lamaðan og nokkuð erfiðan föður mið-
aldra kjúklingabónda. Á honum prófar hún nú
ýmis þau hlutverk, sem hún hafði ekki hlotið, og
kemur „Ímyndunarveiki“ Molières þar við
sögu. Henni til aðstoðar er ungur maður, sem
hefur verið dæmdur fyrir eitthvert ofbeldi til að
vinna gagnlegt starf fyrir samfélagið og keyrir
því út matarpakka til farlama fólks. Hann er
leikkonunni leiðitamur því hún telur honum trú
um að hún sé líka að afplána dóm á sama hátt,
fyrir bankarán.
Á meðan hefur bóndinn nóg gera við að
hugsa um velferð sinna 40.000 kjúklinga, en
honum stendur – eins og dönskum landbúnaði
yfirleitt, að sögn myndarinnar – kvenmanns-
leysi mjög fyrir þrifum og þroska. Því fer hann
á námskeið í persónuleikabyggingu, þar sem
honum er m.a. kennt að hlæja, og til að æfa sig
tekur hann miklar rokur yfir hausamótunum á
kjúklingunum, vinnumönnum hans til meiri
skelfingar en fiðurfénu. Hann hefur þó tíma til
að gefa leikkonunni Önnu það skýrt í skyn, að
hann sé fús til að borga vel ef hún vildi fremja
„líknarmorð“ á gamla manninum, enda væri
það honum fyrir bestu. En smám saman kemur
í ljós, að faðir kjúklingabóndans er alls ekki
eins elliær og hann lítur út fyrir að vera, hann
hefur ráð og rænu, talar þegar honum sýnist
svo, og getur a.m.k. staulast allvel um. Þannig
rifjast upp gamall og gleymdur fjölskyldu-
harmleikur, sem kjúklingabóndinn fær reyndar
ekki að vita allan sannleikann um, því af því
hefði hann ekki gott, en allt fellur í ljúfa löð eftir
sviðsetningu á einu atriði „Ímyndunarveik-
innar“ þar sem kjúklingabóndinn er meðal leik-
ara án þess að vita það sjálfur. Þá er hann bú-
inn að leysa vandamál kvenmannsleysisins, að
vísu á nokkuð umdeilanlegan hátt. Um sögulok
sér Páll postuli.
Þessi mynd var uppfull af háði og íróníu, en í
henni voru jafnframt fleiri víddir og dýpri, sem
vísuðu ekki síst til tengslanna milli leiks og
raunveruleika, sannleiks og blekkingar, og ann-
ars eftir því. Hún var auk þess mjög vel tekin
og leikin, með Eric Clausen sjálfan í vanþakk-
látu hlutverki kjúklingabóndans. En dómnefnd
kvikmyndahátíðarinnar gekk þó alveg fram hjá
henni og veitti aðalverðlaunin í staðinn ofbeld-
ismynd fyrir unglinga, norsku myndinni „Uno“
eftir Aksel Hennie.
Söguhetjan þar er ungur maður, Davíð að
nafni, sem starfar í e.k. heilsuræktarmiðstöð,
en býr í föðurhúsum þar sem ástandið er illt,
því faðir hans er að deyja úr krabbameini og
bróðir hans er þroskaheftur, en þó harðstjóri á
heimilinu og hættulegur umhverfinu, því hann
er óútreiknanlegur og getur tekið upp á hverju
sem er. Á vinnustaðnum fara fram viðskipti
með þess konar hressingarlyf fyrir sportidjóta
sem varða við lög, ungir Pakistanar eru m.a.
bendlaðir við málið og lögreglan mætir á stað-
inn. Henni tekst að kúga Davíð til að láta uppi
það sem hann veit, en um leið á hann vitanlega
alla kunningja sína vofandi yfir sér. Það háir
honum allmjög að hann er tæplega máli gædd-
ur, þegar hann gæti kannske haft gagn af því að
útskýra vandann, starir hann þegjandi út í
gufuhvolfið. Að því leyti er hann mun verr
staddur en hinn aldraði faðir kjúklingabóndans.
Inn í þetta fléttast svo það að einn af kunn-
ingjum Davíðs hefur átt í ástarævintýri með
systur eins Pakistanans og sá fréttir af því.
Eftir það snýst myndin ekki um annað en það
hvernig menn hóta hver öðrum og ganga svo í
skrokk hver á öðrum, með endalausum kjafts-
höggum og landspítalavinkum, sprungnum og
bólgnum vörum, glóðaraugum og heilum Nóa-
flóðum af lekandi tómatsósu. Til tilbreytingar
er svo sýnt þegar Pakistaninn lemur systur
sína (hún sést þó ekki sjálf á tjaldinu, það eru
víst mörkin) og mundar sig síðan til að gera
bergis fótar bor elskhugans óstarfhæfan um
aldur og ævi með raunverulegri borvél (hann
sleppur þó út um glugga með besefann í heilu
lagi). Þessari sláandi merkingarleysu lýkur
með því að einir tuttugu Pakistanar ganga milli
bols og höfuðs á Davíð, en eftir það er hann þó
enn lifandi, þannig að þess vegna væri hægt að
halda barsmíðunum áfram. Að öðru leyti endar
þetta ekki á neinu, og lægi kannske beinast við
fyrir áhorfandann að draga þær ályktanir, að
þroskaheftir væru best geymdir á lokuðum
hælum í spennitreyju, en lögreglan ætti að hafa
stöðugt eftirlit með Pakistönum í Noregi. En í
Rúðuborg fékk ég þó þá tilfinningu að áhorf-
endur drægju yfirleitt ekki neinar ályktanir af
myndinni heldur vísuðu henni á bug.
Kannske var hér á ferðinni fyrirbæri sem ég
hef áður orðið var við, og reyndar á fleiri svið-
um en í kvikmyndalist: einhvers konar aðskiln-
aður milli „atvinnumanna“, sem sé að þessu
sinni dómnefndar sem var skipuð kvikmynda-
fólki, og svo áhorfendanna sjálfra – aðskilnaður
sem birtist í gerólíku mati. Slíkt hefur áður
gerst, og hafa menn skýrt það með því að áhorf-
endur séu íhaldssamir, skilji ekki og kunni ekki
að meta raunverulegar nýjungar. En að þessu
sinni var erfitt að halda því fram, að áhorfendur
hefðu rangt fyrir sér.
Fyrir utan samkeppnina var að venju marg-
víslegt annað í gangi í Rúðuborg. Má kannske
nefna að á dagskrá sem var helguð belgíska
kvikmyndahöfundinum Frans Buyens var sýnd
mynd hans, „Tangotango“ frá 1993, en það var
tónlistarmynd með dönsum og miklum lát-
bragðsleik, sem einungis þroskaheftir léku í,
þannig að ef um nýja bylgju var að ræða, mátti
kalla Buyens fyrirrennara, en allt fór þó ljúf-
legar fram þar en í myndum samkeppninnar.
Framlag Íslendinga til hátíðarinnar var ekki
bundið við samkeppnina eina, því þar voru
einnig sýndar „Kaldaljós“ eftir Hilmar Odds-
son og stutta myndin „Síðasti bærinn í dalnum“
eftir Rúnar Rúnarsson. Um mynd Hilmars
heyrði ég ekkert, enda leist mér svo á að hún
hefði verið sýnd á fremur óheppilegum tímum,
en menn luku lofsorði á mynd Rúnars sem var
sýnd í dagskrá með öðrum stuttum myndum í
svipuðum anda, að mér var sagt.
Sagan á dagskrá
En þar sem nú var árið 2005 og öld liðin frá því
að Noregur varð sjálfstætt konungsríki en
fimmtíu ár frá því að seinni heimsstyrjöld lauk,
hafði kvikmyndahátíðin að þessu sinni sérstaka
vídd og harla merkilega: sagan sjálf var þar
mjög á dagskrá. Þannig sá ég t.d. frábæra
finnska mynd frá 1956, „Brottflutning“
(„Evakko“) eftir Ville Salminen, sem fjallaði um
flótta Karelíumanna í „vetrarstríðinu“ 1939–
1940, þegar Rússar gerðu innrás í Finnland,
lögðu undir sig Karelíuhérað og allir íbúar þess
voru fluttir burt. Í byrjun minnti stíll mynd-
arinnar nokkuð á sovéskar byltingarmyndir á
sínum tíma, myndir Eisensteins o.fl., og kom
það m.a. fram í fjöldaatriðum, þegar langar rað-
ir flóttamanna voru á leið gegnum snævi þaktar
sléttur Austur-Finnlands. Síðan varð tónninn
frumlegri og var hörmungum þessa flóttafólks
mjög vel lýst, ekki síst því hvernig fólkinu er
tekið sem hálfgerðum boðflennum og útlend-
ingum um leið og það er komið út fyrir sitt
heimahérað. En svo er að sjá að örlög Karel-
íuhéraðs og íbúa þess séu eins konar feimn-
ismál og hafi lengi verið. Í myndinni er sáralítið
vikið að styrjöldinni sjálfri, Rússar eru aldrei
nefndir, það er einungis talað um „óvinina“, og
það rétt kemur fram að samninganefnd Finna,
sú sem verður að samþykkja nýju landamærin,
sé stödd „í Moskvu“. Þetta er kannske skýr-
ingin á undarlegri villu í sýningarskránni, þar
sem brottflutningurinn er einungis settur í
samband við innrás Þjóðverja í Pólland og ein-
hvern mikinn „ótta“ sem hún hafi hleypt af stað
í Karelíu. Eftir nýlegum blaðagreinum að
dæma virðist þetta stöðugt vera jafnmikið
feimnismál.
Í tilefni af aldarafmæli sínu sendu Norðmenn
á hátíðina nokkrar heimildarmyndir um heim-
skautaferðir Fridtjofs Nansens og Roalds
Amundsens. Sérfræðingur í varðveislu þessara
gömlu mynda benti á það í umræðum, að heim-
skautafararnir norsku hefðu leikið sams konar
hlutverk fyrir þjóðernisvitund Norðmanna í
kringum aldamótin 1900 og fornar hetjur
þeirra eða þá sjálfstæðishetjur annarra þjóða: í
myndskreytingum við Heimskringlu hefði
Christian Krohg t.d. teiknað Ólaf Tryggvason
með andlitsdráttum Fridtjofs Nansens. Kvik-
myndirnar sjálfar veittu mjög góða innsýn í
leiðangra þessa tíma, þegar einnig var verið að
gera fyrstu tilraunir með flugvélar og loftskip.
En fleira var frá þessum mönnum að segja en
afreksverk í heimskautalöndum: sýnd var
heimildarmynd um hjálparstarf Nansens í
hungursneyðinni í Úkraínu, sem hann hlaut
friðarverðlaun Nóbels fyrir. Þar var fléttað
saman gömlum myndum og nýlegum viðtölum
við aldrað fólk á þessum landsvæðum, sem
kunni frá ýmsu að segja frá tímum hung-
ursneyðarinnar. Þar kom glögglega fram
hvernig Nansen var fyrirrennari í ópólitísku
hjálparstarfi, eins og því sem menn reyna að
halda uppi nú á dögum, en heimildarmyndin
vakti þó harla áleitnar spurningar um það
hvers ópólitískt hjálparstarf sé megnugt, þegar
hungursneyðin er af mannavöldum og hefur
hreinlega verið búin til í pólitískum tilgangi, til
að brjóta niður bændastéttina yfirleitt og Úkr-
aínumenn sérstaklega.
Þær spurningar eru því miður stöðugt á dag-
skrá. Til vitnis um það var ný finnsk mynd,
„Þrjár vistarverur dapurleikans“ eftir Pirjo
Honkasalo, sem einnig var sýnd á hátíðinni og
fjallaði um styrjöldina í Kákasus frá nokkuð
sérstæðu sjónarmiði. Myndin skiptist í þrjá
hluta, eða „vistarverur“. Sú fyrsta var rúss-
neskur herskóli í Kronstadt, skammt frá Pét-
ursborg: þar fá drengir allt niður í tíu ára aldur
stranga skólun sem maður ímyndaði sér ekki að
væri til á okkar tímum og miðar að því að venja
þá við strangan aga og innræta þeim hlýðni og
hernaðaranda. Styrjöldin sjálf er fjarlæg, en
einstöku sinnum er vikið að óvinunum, Tsétsén-
um. Önnur „vistarveran“ var borgin Grozny,
nánast því í rústum, þar sem kona nokkur safn-
aði saman börnum sem voru orðin munaðarlaus
í stríðinu eða höfðu orðið viðskila við fjölskyldur
sínar og reyndi að sjá fyrir þeim. Þriðja „vist-
arveran“ var loks í fjalllendi nokkra kílómetra
fyrir utan landamæri Tsétséníu, þar sem flótta-
menn þaðan höfðu komið sér fyrir og reyndu að
halda uppi sínum lífsháttum: sýnt var frá
trúarhátíð þessara manna með fórnfæringu og
dönsum. Á yfirborðinu var mikil kyrrð yfir
þessari mynd, jafnvel í þeim þætti hennar sem
var tekinn í Grozny, en undir yfirborðinu var
skelfilegur óhugnaður. Þarna virtist ástandið
lítið betra en það var á dögum Nansens, en
hjálparstarf lítið sem ekkert.
En svo má kannske bæta því við að lokum að
ævintýraandinn sem rak Nansen og Amundsen
áfram er ekki með öllu dauður, þótt veröldin sé
gerbreytt og svigrúmið líka. Í eistnesku mynd-
inni „Fimm á reiðhjólum“ eftir Liivo Niglas
sagði þannig frá forkostulegum leiðangri fimm
ungra hjólreiðamanna sem hjóluðu yfir Góbí-
eyðimörkina í Mongólíu, þaðan til Kína og yfir
til Tíbets, þar sem þeir þurftu að smeygja sér
eftir fáförnum vegum svo kínversk lögregla
gómaði þá ekki, og enduðu loks í Nepal. Hátt
uppi í Himalajafjöllum tókst þeim meira að
segja að koma upp eistnesku gufubaði, og tók
ferðin fjóra mánuði, eins og Liivo Niglas sagði
þegar hann stóð fyrir svörum á hátíðinni. Að
venju kenndi því margra grasa í Rúðuborg.
Ný bylgja í norrænni kvikmyndagerð?
Villa paranoia eftir Eric Clausen Fékk hvor tveggja þau verðlaun sem áhorfendur veita sjálfir: almenn verðlaun hátíðargesta og síðan hin svokölluðu „verð-
laun ungra áhorfenda“ sem dómnefnd menntaskólanema frá ýmsum Evrópulöndum úthlutar.
Norræna kvikmyndahátíðin í Rúðuborg í
Frakklandi var haldin dagana 9.–20. mars
síðastliðinn. Hér er fjallað um nýtt einkenni
norrænna mynda sem fram kom á hátíðinni
og helstu verðlaunamyndir hennar.
Eftir Einar Má
Jónsson
Höfundur kennir íslensku í Frakklandi.