Lesbók Morgunblaðsins - 02.04.2005, Blaðsíða 11

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 2. apríl 2005 | 11
Sagan, goðsagnir, minningar ogímyndir eru listavel saman flétt-
aðar í nýjustu skáldsögu Franks Del-
aney sem nefnist
Ireland eða ein-
faldlega Írland.
Þetta er alla vega
mat gagnrýnanda
The Washington
Post. Lýsir hann
bókinni sem per-
sónulegri epík
sem sé á sama
tíma yfir-
gripsmikil lýsing á
tvö þúsund ára róstusamlegri sögu Ír-
lands og hugleiðing um ævarandi mik-
ilvægi sagnahefð-
arinnar. Sagan hefst
1951 þegar farand-
sögumaður kemur að
heimili hins níu ára gamla Ronan
O’Mara. Dvelur hann á heimilinu í
þrjá daga og segir heimilisfólkinu sög-
ur í skiptum fyrir mat og húsaskjól.
Hefur heimsóknin mikil áhrif á heim-
ilispiltinn unga sem síðar meir leggur
upp í áratuga langt ferðalag um landið
þvert og endilangt í árangurslausri
leit sinni að farandsögumanninum. Í
þeirri leit sinni kynnist hann enn fleiri
sögum landsins. Að mati gagnrýn-
anda nálgast Delaney efnivið sinn á
ferskan hátt og glæðir frásagnirnar
aukinni dýpt. Felst styrkur Delaneys
í því að hann gjörþekkir viðfangsefni
sitt og hefur einstaka hæfileika til að
miðla í orðum því fallega landslagi
sem einkennir Írland. Mest um vert
er þó sú staðreynd að Delaney er
greinilega sjálfur sannfærður um gildi
sagna og sagnahefðarinnar.
  
Pia Juul festir sig í sessi sem meist-ari örprósans með nýjasta smá-
sagnasafni sínu, Dengang með hund-
en eða Á þeim tíma með hundinn, að
mati gagnrýnanda danska dagblaðs-
ins Information. Hann rifjar upp að
þegar Juul vakti fyrst athygli sem
höfundur hafi mörgum fundist nær-
vera dauðans í verkum hennar nánast
yfirþyrmandi. Í nýjustu bók hennar
hefur dauðinn hins vegar vikið að
nokkru fyrir skömminni og skarp-
skyggninni sem aðalviðfangsefni höf-
undar.
  
Frumraun Johns Haskell, Americ-an Purgatorio eða Amerískur
hreinsunareldur, hlýtur góðar við-
tökur hjá gagn-
rýnanda The
Guardian. Að mati
gagnrýnanda
tekst höfundi í
bók sinni að skapa
nokkurs konar
táknsögu um þann
óvissutíma sem
við lifum á. Þema
bókarinnar kemur
kunnuglega fyrir
sjónir, en þar segir af manni sem
stoppar við bensínstöð sér til hress-
ingar. Þegar hann kemur aftur er
bæði bíllinn hans og eiginkona spor-
laust horfin. Við tekur þrotlaus leit
mannsins að hvoru tveggja. Samt er
sagan hvorki þriller né leyni-
lögreglusaga. Leit söguhetjunnar er
að því er virðist nokkuð stefnulaus og
liggur leið hennar nánast inn í nýjan
heim þar sem hún kynnist Ameríku
sem hún þekkti ekki áður. Að sögn
gagnrýnanda er frásagnarstíll höf-
undar nokkuð fljótandi og jafnvel im-
pressjónískur á köflum og segir hann
ólógískar innri einræður söguhetj-
unnar vafalítið munu reyna á margan
lesandann. Að mati gagnrýnanda hef-
ur höfundur skapað nýja rödd sem
hljómi mitt á milli þeirrar dulspeki
sem einkenni Murakami og þeirrar
hæglátu stemningar sem Sofia Copp-
ola er fræg fyrir í myndum sínum.
  
Norski rithöfundurinn Rune Jo-han Andersson hefur sent frá
sér nýja barnabók sem, að mati gagn-
rýnanda Aftenposten, er einstaklega
frumleg og skemmtileg. Í bókinni sem
nefnist Bestefars uleste brev eða
Ólesnu bréfin hans afa, kemst barna-
barn óvænt í ólesin bréf afa síns að
honum gengnum og kemst bæði að
ýmsu nýju um afa sinn en sér einnig
hvernig ýmislegt hefði getað farið á
annan veg hefði afinn fengið bréfin í
hendur og lesið á tilætluðum tíma.
Erlendar
bækur
Pia Juul
John Haskell
M
ig langar að sýna þér svolítið
(2004, Je vais te montrer
quelque chose) heitir nýjasta
bók norska myndasöguhöf-
undarins Jasons (John Arne
Sæteroy). Sagan sker sig
nokkuð frá hans fyrri verkum, bæði er hún í lit og
svo er hún upphaflega gefin út á frönsku. Að sögn
höfundar var mikilvægt að hafa söguna í lit til að
koma henni áfram á evrópskum markaði, en þar
er ekki mikil hefð fyrir myndasögum í svart-
hvítu. Jason hefur áður reynt fyrir sér á banda-
rískum markaði, en sögur hans hafa verið þýddar
á ensku og gefnar út af
Fantagraphics, en það er út-
gáfa sem sérhæfir sig í sög-
um sem ekki falla undir meg-
instrauminn. Velgengni þessa norska höfundar
virðist því tryggð og ákaflega verðskulduð.
Þessi nýjasta saga er einskonar spennusaga og
segir frá ungum manni í ástarsorg sem tekur að
sér að passa íbúð vinar síns meðan hann er í fríi.
Út um glugga á íbúð vinarins sér hann dularfullan
mann inni í húsinu á móti og áður en hann veit af
kemur hann að vini sínum myrtum og er sjálfur
grunaður um morðið. Með hjálp ungrar konu
tekst honum að dyljast og kemst svo að því að í
íbúðinni á móti hafði maður verið myrtur og að sá
dularfulli er morðinginn. Og hefjast nú frekari
eftirgrennslanir sem enda á óvæntan hátt eins og
Jason einum er lagið. Stíllinn er að vanda einfald-
ur án þess þó að vera fátæklegur, því sem fyrr
lætur Jason myndmálið segja mikinn hluta sög-
unnar og er ótrúlega fimur í því að koma mynd-
rænum skilaboðum á framfæri. Frásögnin er
hrein og bein, að evrópskum sið er ekki mikil
hreyfing á römmunum og sjónarhornið er til-
tölulega stöðugt. Litirnir eru tærir en fremur
dempaðir og virðast hafa þau áhrif að útlínurnar
verða skýrari og hreinni, í anda belgíska höfund-
arins Hergé sem mótaði svokallaðan ‘hrein-
línustíl’ í sögum sínum af Tinna.
Í heildina mætti því halda að hér væri á ferð-
inni nokkuð hefðbundin glæpasaga í myndasögu-
formi. En það sem gerir söguna sérstaka, eins og
aðrar sögur Jasons, er að allar persónur eru dýr.
Þetta skapar alveg sérstakt andrúmsloft innan
sagnanna og byggir upp sérstaka spennu og húm-
or innan þeirra. Fyndin dýr sem tala og haga sér
eins og menn eiga sér heilmikla hefð í mynda-
söguheiminum. Yfirleitt er þessum dýrum ætlað
að ná fram kómískum áhrifum, en á síðustu árum
hafa höfundar notað sér þessa hefð í gerólíkum
tilgangi. Maus eftir Art Spiegelman er líklega
þekktasta dæmið um hvernig manngerð dýr voru
notuð til að undirstrika andstæðurnar í tilvist
persónanna, en sagan segir frá foreldrum Spieg-
elmans og flótta þeirra undan ofsóknum nasista. Í
meðferð Jasons myndast alveg sérstök tragíkóm-
ísk stemning í sögunum, og er Mig langar að sýna
þér svolítið gott dæmi um þetta, en þar skapast
ákveðin spenna milli hinna dramatísku atburða
og kómískra svipbrigða dýranna.
Bíddu aðeins …
Þessi dýrastíll á vafalaust mikinn þátt í vinsæld-
um sagna Jasons, en það var ekki fyrr en með
fyrstu dýrasögunni sem honum tókst verulega að
vekja á sér athygli. Það er sagan Bíddu aðeins …
(1998, Vent litt …). Sagan segir frá tveimur
strákum sem eru óaðskiljanlegir vinir. Þeir lesa
myndasögur saman og ákveða að stofna Batman-
klúbb og inntökuskilyrðið í klúbbinn er að gang-
ast undir háskalega prófraun. En ekki vill betur
til en svo að annar strákurinn stenst ekki prófið
og ferst. Síðari hluti sögunnar lýsir þeim eftirlif-
andi, sem nú er orðinn fullorðinn maður, en líf
hans er innantómt og einmanalegt. Hann á erfitt
með að stofna til tilfinningasambanda og vinnur
einhæfa verksmiðjuvinnu. Þarna birtist fyrst
hinn sérstaki frásagnarmáti Jasons, sem felst í
því að nýta sér einfaldleikann til hins ýtrasta í
samspili við dýralífið. Síðuhönnunin er þannig að
á hverri síðu eru sex rammar, tveir og tveir í röð.
Sagan er mikið til án texta og myndmálið er notað
til hins ýtrasta, bæði til að segja söguna og skapa
stemningu. Sem dæmi ná nefna endurtekningar
sem birtast ítrekað og undirstrika einmanaleik-
ann og fábreytnina í tilveru aðalsöguhetjunnar.
Þannig eru heilu síðurnar fylltar römmum með
sama bakgrunni, eina tilbreytingin eru takmark-
aðar hreyfingar persónunnar. Að vissu leyti er
þessi frásagnarmáti svipaður hreyfingu jap-
anskra sagna, en þar er rík hefð fyrir því að skapa
stemningu með því að sýna ofurhægar hreyfingar
og byggja upp sögusvið. Þó er hér nokkur munur
á sem felst í því að hér er ekki endilega verið að
hægja á frásögninni með það að markmiði að
auka á drama eða skapa stemningu, heldur þjón-
ar endurtekningin því hlutverki að sýna leiða og
tómleika.
Þetta félagslega raunsæi tekst síðan á við dýra-
persónurnar, sem skapa sögunni bæði kómískan
og ævintýralegan blæ. Reyndar kemur fantasían
líka fram í söguþræðinum en eftir því sem líður á
söguna fer hún að fjarlægjast raunsæið og nálg-
ast meira einskonar súrrealisma, en einn daginn
birtist ókennilegur maður heima hjá söguhetju
vorri og tilveran gerbreytist.
Þessi fantasíuþáttur er síðan enn skýrari í
næstu tveimur verkum, Schhh! (2000) og Leynd-
ardómsfulla múmían (2001, Den hemmelighets-
fulle mumie), en þau eru bæði einskonar smá-
sagnasöfn. Leyndardómsfulla múmían er líklega
fyndnasta verk Jasons, en þar birtist röð stuttra
skyssa. Sögurnar í Schhh! eru líka fyndnar en
meira í stíl tragíkómedíunnar. Þar hittum við fyr-
ir sömu persónuna, að því er virðist, og fylgjumst
með honum í gegnum hin og önnur ævintýri. Þó
getur varla verið um sama mann að ræða, því í
annarri sögunni deyr hann … Hér velur Jason þá
leið að nota dýrastílinn meira sem hluta af frá-
sögninni, en sagan byrjar á því að aðalpersónan
sem er fuglamaður, hittir konu og ákveður að yf-
irgefa hreiðrið og flytja í hús. Í síðustu sögunni er
annar nákvæmlega eins fuglamaður kominn aftur
upp í hreiður, en sá hafði unnið í lottói og orðið
gífurlega ríkur. Í þessu felst enn nýr flötur á hin-
um ævintýralega þætti sagnanna.
Eitt af því sem gerir notkun Jasons á dýra-
persónum áhugaverða er það hvernig tegundir
fara á flakk. Það eru aðallega fuglar og hundar
sem birtast okkur, en einnig má velta fyrir sér
hvort eitthvað af hundunum sé kanínur eða hérar,
því eyrun eru oft löng. Og þessar ólíku dýrateg-
undir hika ekki við að blandast sundur og saman
sem skapar skemmtilega tilfinningu fyrir upp-
lausn kynþátta, en dýrin eru ýmist hvít eða svört,
eða skjöldótt, með svart andlit og hvítan gogg eða
svart höfuð og hvítan munn. Engin sérstök dýra-
tegund er gegnumgangandi látin tákna eitthvað
sérstakt, kven- eða karlkyn, vonda eða góða,
heldur blandast þetta allt saman.
Dæmisögur Jasons
Samkvæmt fræðilegum skilgreiningum á fantasíu
eru talandi persónugerð dýr ótvírætt merki um
að sagan sé ævintýri, ef ekki, þá dæmisaga.
Vissulega má segja að sögur Jasons séu eins-
konar nútímaævintýri og/eða dæmisögur, en þó
væri slík skilgreining ansi takmörkuð. Verk hans
myndu frekar teljast til fantasíu, bæði vegna
þátttöku dýranna og fantastískra þátta í sög-
unum. Fantasía er yfirleitt skilgreind á tvenns
lags hátt, annars vegar er fantasía nýr heimur,
fullur af ólíklegustu persónum, talandi dýrum og
óvættum. Dæmi um slíka fantasíu er Hringa-
dróttinssaga. Hinsvegar er fantasía skilgreind
sem einskonar samhliða þráður veruleikans,
ókennileg truflun á hugmyndum okkar um
raunsæi og raunveruleika. Dæmi um slíka fant-
asíu er Kristnihald undir jökli. Á sinn hátt má
segja að sögur Jasons falli í báða flokka, því vissu-
lega skapar hann ‘heim’ með talandi dýrum, en þó
er sá munur á að þessi heimur er kunnuglegur,
hann er okkar hversdagslegi borgarveruleiki.
Hinsvegar er augljóst að dýrapersónurnar skapa
rót í þessum hversdagslega raunveruleika og tog-
streitu innan hans, en þetta verður hvað aug-
ljósast í hinum raunsæislegu glæpasögum.
Þetta óvænta ævintýri dýrapersónanna kemur
til dæmis einstaklega fallega fram í glæpasögunni
Járnvagninum (2002 Jernvognen), en hún er að-
lögun af ‘venjulegri’ glæpanóvellu eftir Stein Riv-
erton. Sagan hefst á inngangi; kofi sést í fjarska, í
glugganum er ljós. Við nálgumst kofann ramma
fyrir ramma og horfum inn um gluggann, þar sit-
ur einhver og les. Þegar sá verður var við ‘okkur’
sem stöndum við gluggann stekkur hann upp og
ber fyrir sig höndina (að hætti persóna í glæpa-
sögum) og segir: “Hvað viltu mér? Hann þrífur
byssu úr skúffu og skýtur að okkur, en engin skot
eru í byssunni og það líður yfir hann. Næsta sjón-
arhorn er út um gluggann þar sem skuggavera
horfir inn og gengur svo á brott. Kofinn fjarlæg-
ist.
Sagan gerist að mestu leyti í litlu þorpi, Hval-
en, árið 1909. Þar eru þrír kunningjar í sumarfríi.
Einn er náunginn úr innganginum, í ljós kemur
að hann er rithöfundur, því annar er að lesa bók
eftir hann. Þeir njóta sumarsins og fylgjast með
stelpum, rithöfundurinn reynist hafa einhverja
sérstaka í huga og leggur af stað að heimsækja
hana, en hún býr með bróður sínum á setri rétt
hjá og er mjög vinsæl meðal karlmanna. Þegar
hann bankar upp á er honum vísað nokkuð harka-
lega á brott, en hann gefst ekki upp og fer bakvið
húsið þar sem hann sér sína heittelskuðu kveðja
annan mann. Þegar hann gengur í burtu, nokkuð
miður sín, heyrir hann undarlegt hljóð. Hann
mætir gömlum manni sem segir honum sögu af
járnvagninum, uppfinningu undarlegs manns
sem áður byggði setrið og hafði sá dáið voveif-
lega. Síðan þá boðaði hljóð járnvagnsins alltaf
voveiflega atburði, eins og þann að faðir núver-
andi setursbúa hvarf sporlaust. Morguninn eftir
finnst lík á göngustígnum, þar er kominn mað-
urinn sem sást kveðja hina eftirsóttu stúlku.
Hér er gerð undantekning á svart/hvíta stíln-
um og rauðbrúnn litur hefur bæst við, allar næt-
ursenur eru rauðbrúnar, utan þær sem eru sagð-
ar í bakliti, auk þess sem rauðbrúni liturinn er
notaður á ýmis smáatriði. Á einhvern undarlegan
hátt gefur þetta bókinni það gamaldagsyfirbragð
sem hún krefst, en hér er klárlega vísað til
gotneskra draugasagna. Þannig nær yfirbragð
bókarinnar í heild að skapa andrúmsloft þess
tíma sem hún á að gerast á. Allt þetta er sérlega
áhrifamikið ef mið er tekið af hinum ævintýralega
þræði dýrapersónanna. Þetta er í raun venjuleg-
asta saga Jasons og því magnað að sjá hvernig
stíll hans nýtur sýn ekki síður í tíðarandasögu af
þessu tagi.
Meiri gotneska
Það er greinilegt að Jason er undir miklum áhrif-
um frá fantasíum ýmiskonar, hrollvekjum,
gotneskum skáldsögum og vísindafantasíum, en
þær birtast okkur iðulega á sjónvarpsskjám sem
persónur bókanna horfa á. Titill Leyndardóms-
fullu múmíunnar kemur augljóslega frá múmíu-
kvikmyndum fyrri og síðari ára, og svarthöfði
Stjörnustríðsmyndanna er algengt stef á skjáun-
um. Í sögunni Þú ferð villur vegar (2003, Du går
fel vei) gengur hann alla leið með þessa áhrifa-
valda sína og skrifar sína eigin útgáfu af Frank-
enstein Mary Shelley, sögunni um brjálaða vís-
indamanninn sem skapaði mann úr líkamshlutum
dauðra manna og dýra. Hér er sagan flutt inn í
nútímann og við hittum skrímslið fljótlega fyrir í
búð þar sem það er að stela klámblöðum. Brjálaði
vísindamaðurinn hefur sumsé skapað kynóðan
vandræðaungling. Lausnin er að sjálfsögðu að
búa til konu handa honum, en vandamálið er að
þegar stúlkan lifnar ágirnist vísindamaðurinn
hana og upp hefst mikil barátta milli þeirra
‘feðga’. Til hliðar við þessa sögu er síðan sögð
saga aðstoðarmannsins sem er hinn týpíski ein-
mana karl úr öðrum bókum höfundar. Senurnar
þar sem skrímslið er að kynnast brúður sinni eru
hreint óborganlegar og myndrænar tilvísanir til
kvikmynda James Whale um Frankenstein og
brúði hans sérlega fimlegar. Sagan er fáorð eins
og fyrri sögur Jasons, en jafnframt ótrúlega kóm-
ísk og áhugaverð útgáfa af þessari nútímagoð-
sögu.
Það eftirtektarverðasta, svona þegar á heildina
er litið, er hvað Jason tekst vel að halda uppi fjöl-
breytni innan þess heims sem hann hefur skapað
með stíl og myndmáli. Við fyrstu sýn mætti halda
að allar sögurnar væru eins, þær eru nokkuð svip-
aðar í útliti, mannaðar sömu einföldu dýra-
persónunum. En þegar nánar er að gáð er fjöl-
breytnin nær endalaus, dýrmennin skapa nýja
sýn á þekktar sögur, jafnframt því að bjóða upp á
ýmiskonar leiki með myndmál og söguþræði í
frumsömdu sögunum, eins og þegar fuglafaðirinn
í Schhh! kennir fuglasyni sínum að fljúga – með
því að smíða handa honum flugvél.
Þessi grein er að hluta til byggð á tveimur um-
föllunum um sögur Jasons sem birtust á Bók-
menntavef Borgarbókasafnsins, bokmenntir.is.
 Þau fræðirit um fantasíu sem vísað er almennt til eru fyrst og
fremst þessi:
Rosemary Jackson, Fantasy: the Literature of Subversion, Lond-
on og New York, Methuen 1986.
Christine Brooke-Rose, A Rhetoric of the Unreal, Studies in
Narrative and Structure, Especially of the Fantastic, Cambridge,
Cambridge University Press 1981.
Tzvetan Todorov, The Fantastic, A Structural Approach to A Lit-
erary Genre, þýð. Richard Howard, Ithaka – New York, Cornell
University Press 1987.
Kathryn Hume, Fantasy and Mimesis, Responses to Reality in
Western Literature, New York og London, Methuen 1984.
Öll dýrin í skóginum eru vinir
Norski myndasöguhöfundurinn Jason (John
Arne Sæteroy) er meðal sýnenda á mynda-
sögumessunni sem nú stendur yfir í Hafnarhús-
inu. Á síðasta ári sendi hann frá sér nýja bók.
Hér er fjallað um hana og fyrri verk Jasons.
Eftir Úlfhildi
Dagsdóttur
varulfur@centrum.is
Mig langar að sýna þér svolítið „Sagan sker sig nokk-
uð frá hans fyrri verkum, bæði er hún í lit og svo er
hún upphaflega gefin út á frönsku.“