Lesbók Morgunblaðsins - 24.09.2005, Síða 11

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 24. september 2005 | 11
Norski rithöfundurinn Roy Ja-cobsen, sem heimsótti okkur
Íslendinga á bókmenntahátíð í síð-
ustu viku, hefur
nú sent frá sér
nýja skáldsögu.
Bókin nefnist
Hoggerne og er
að mati gagnrýn-
anda Aftenposten
heillandi verk
sem taki jafnt á
frelsi viljans,
svarinu sem felist
í valinu, tilver-
unni og fáránleikanum sem fylgt
getur öfgakenndum aðstæðum. Fá-
ránleikinn sem falist
getur í öfgakenndum
aðstæðum er í sögu
Jacobsen finnska
vetrarstríðið sem stóð frá 30. nóv-
ember 1939 til 12. mars 1940 og
kynnumst við því í gegnum sögu
skógarhöggsmannsins Timmo Vat-
anen sem tengist trjánum allt að því
dulrænum böndum. Persónulýs-
ingar í bókinni þykja þá einkar
sterkar ekki síður en stílbrigðin sem
skila einkar sterki sögu.
  
Rithöfundurinn Salman Rusdhie,sem flestir kannast við fyrir
Söngva Satans, sendi nýlega frá sér
bókina Shalimar the Clown þar sem
höfundurinn veltir ítarlega fyrir sér
þeim breytingum sem orðið hafa á
heimsmynd okkar í kjölfar árásanna
á Bandaríkin 2001. Bókin segir frá
Max Ophuls, heimsmanni, fræði-
manni og ævintýramanni sem víða
hefur komið við á ferðum sínum.
Eftir að hafa barist með frönsku
andspyrnuhreyfingunni í heims-
styrjöldinni síðari leitar Max til
Bandaríkjanna, þar til hann tekur
við hlutverki sendiherra á Indlandi á
miðjum sjöunda áratugnum á þeim
forsendum að hann þekki vel inn á
breytileg landamæri, uppþot, sigra,
flótta og liðhlaup. Að mati gagnrýn-
anda Guardian er þessi bók mun ró-
legri, samúðarfyllri og fyllri visku en
síðasta bók Rushdie, Fury, sem kom
út 2001, og segir hann raunar þetta
hans mest heillandi bók frá því Mid-
night’s Children kom út.
  
Í nýjasta smásagnasafni rithöf-undarins T.C. Boyle búa óham-
ingjusamar söguhetjur sagnanna yf-
ir áhugaverðri blöndu örvæntingar
og hins heillandi. Bókin nefnist
Tooth and Claw og einkennist af
sama lifandi málfari og þétta stíln-
um og hans fyrri verk, enda lætur
Boyle persónurnar segja sögu sína
með sama afslappaði málfarinu og
okkur er tamt að nota í daglegu tali.
Að mati gagnrýnanda Washington
Post mun hver sá lesandi, sem kann
að meta Boyle, eignast sína uppá-
haldssögu í þessu 14 sagna smá-
sagnasafni þar sem höfundurinn
tekur lesandann með sér allt frá gat-
inu í ósónlaginu við Tierra del
Fuego til eðjukenndra vegaslóða frá
Massachusetts til New York á 18.
öld, sem og til skóga Síberíu og jafn-
vel Indlands.
  
Candace Bushnell sem aðdáendurþáttanna um Beðmál í borginni
ættu að kannast við sendi nýlega frá
sér skáldsöguna Lipstick Jungle þar
sem valdamiklar konur sjá sjálfar
um að borga sína
reikninga og
keppa við karl-
menn um völdin í
viðskiptaheimi
Bandaríkjanna.
Að sögn New
York Times eru
söguhetjurnar
hér gjörólíkar
tískudrósunum í
Beðmálum í
borginni – þessar konur bíða þess
ekki að falla í stafi yfir draumaprins-
inum, né heldur eru þær sáttar við
að standa í skugga nokkurs manns.
„Þetta eru konur sem hafa áttað sig
á að það er ekki fullkomlega hægt að
reiða sig á karlmenn. Konur verða
að treysta á sjálfa sig,“ hefur New
York Times eftir Bushnell og segir
því næst karlmennina í þessari bók
virðast lítils megnuga við hlið kven-
kyns keppinauta sinna.
Erlendar
bækur
Roy Jacobsen
Candace Bushnell
BÓK þeirra feðganna Stefáns
Ólafssonar og Kolbeins Stef-
ánssonar er afar gagnlegt rit. Þeir
gefa ítarlegt, skýrt og greinargott
yfirlit um rannsóknir og skrif síð-
ustu ára sem varða þjóðfélagsþró-
un víða um lönd. Eins og titill bók-
arinnar gefur til kynna er það
einkum tvennt sem þeir telja að
einkenni þessa þróun, annarsvegar
hin hraða hnattvæðing stjórnmála,
viðskipta og menningar og hins-
vegar uppruni og vöxtur þekking-
arþjóðfélagsins við það að þekking
og þekkingariðnaður hefur víða
orðið drifkraftur efnahagslífsins.
Bókin skiptist í fjóra hluta.
Fyrstu fjórir kaflarnir leggja lín-
urnar fyrir efni bókarinnar og
fjalla almennt um þjóðfélagsbreyt-
ingar og helstu hugtök fræðilegrar
umræðu um þær. Annar hlutinn
sem er lengstur og efnismestur
fjallar um einstök atriði þessara
breytinga með margvíslegum
talnafróðleik um hagræna og fé-
lagslega þróun í Evrópu, Banda-
ríkjunum og víðar. Loks er fjallað
sérstaklega um Ísland og reynt að
draga almennar ályktanir um með
hvaða hætti farsælast væri að
bregðast við þróun og breytingum
síðustu ára hér á landi.
Það er að mörgu að hyggja þeg-
ar reynt er að meta hvað raun-
verulega skiptir mestu máli þegar
horft er á þær gríðarlegu breyt-
ingar sem upplýsingatæknibylt-
ingin og fleiri þættir hafa hrundið
af stað á síðust áratugum. Þar
kemur margt á óvart. Þó að ýmsir
hafi spáð endalokum velferðarrík-
isins á síðustu árum og þá einkum
vegna sterkrar tilhneigingar til
markaðshyggju sem hnattvæðing
virðist ýta undir, benda höfund-
arnir á að velferðarríkið virðist
lifa góðu lífi. Það er ekki að sjá að
þau ríki sem eyða mestu fé í um-
fangsmikil velferðarkerfi séu á
nokkurn hátt eftirbátar hinna í
efnhagsmálum, þvert á móti. Í
stað þess að ríkið hafi neyðst til að
draga úr skattlagningu og skera
stöðugt niður útgjöld, eins og
margir höfðu spáð, hefur skatt-
lagning í OECD ríkjum ýmist
haldist óbreytt eða aukist á síð-
ustu áratugum, þegar allt er talið,
og velferðarríkið hefur haldið
áfram að fá sinn hlut. Þessi stað-
reynd bendir til þess að hörðustu
talsmenn frjálshyggju hafi einfald-
lega rangt fyrir sér. Víðtæk og
kostnaðarsöm samtrygging sem
kemur að mestu í veg fyrir fátækt
getur verið styrkur þróaðra sam-
félaga en ekki veikleiki þeirra. Því
er rangt að líta svo á að útgjöld til
velferðarkerfa séu hömlulaus fjár-
austur (sjá bls. 138) en mikilvægt
að átta sig á að „slík kerfi geta
gegnt stóru hlutverki í farsælli
framþróun hnattræna þekk-
ingaþjóðfélagsins“ (bls. 139).
Umfjöllun um Bandaríkin er
sömuleiðis áhugaverð, en kjör þar
hafa almennt farið versnandi á síð-
ustu árum, sem gerir að verkum
að þó að meðaltekjur á mann séu
miklu hærri í Bandaríkjunum en
það sem hæst verður í flestum
Evrópuríkjum, þá er fátækt líka
miklu meiri. Þannig hefur ójöfn-
uður farið vaxandi í Bandaríkj-
unum, en samhliða því að tekju-
möguleikar háskólamenntaðs fólks
og sérfræðinga hafa aukist, hefur
eftirspurn eftir fólki í illa borguð
þjónustustörf aukist. Á und-
anförnum árum hefur atvinnuleysi
minnkað í Bandaríkjunum en á
sama tíma hefur þeim fjölgað sem
eru undir fátæktarmörkum. Þessi
þróun mála er ekki hreystimerki á
bandarísku samfélagi heldur þvert
á móti. Samfélagið er verr undir
ýmis áföll búið - eins og raunar
hefur glöggt komið á daginn á síð-
ustu vikum þegar flóð og fellibylur
í suðurríkjunum fletti ofan af hinni
hrikalegu fátækt, eymd og alls-
leysi sem þar ríkir.
Kaflarnir um Ísland, sem fyr-
irfram vekja talsverðan áhuga
valda ofurlitlum vonbrigðum því
fyrst og fremst er þar safnað á
einn stað ýmsum staðreyndum
sem ekki geta komið nokkrum
manni á óvart. Það er velþekkt að
Ísland stendur framarlega í allri
tæknivæðingu og tölvulæsi þjóð-
arinner er með því mesta sem ger-
ist í heiminum. Einnig að þekking-
arþróun hérlendis er mismikil.
Íslendingar hafa verið aftarlega í
nýsköpun og sömuleiðis í þróun,
þó að það kunni að vera að breyt-
ast. Ekki er þó farið neitt nánar
ofan í stöðu Íslands en almenn at-
hugasemd látin duga um að auð-
velt kunni að vera að vinna bug á
veikleikum hér á landi með „réttri
stefnumótun og öflugu átaki“ (bls.
331). Í sérstökum kafla um
Reykjavík er bent á að nokkuð
vanti á að Reykjavík standi jafn-
fætis helstu „þekkingarborgum“
Evrópu og höfundarnir halda því
fram að þekkingarþyrping í Vatns-
mýrinni geti „orðið aflstöð þekk-
ingarhagkerfisins á íslandi og flýtt
innreið þess svo um munar“ (bls.
331). Þeir leyna heldur ekki þeirri
skoðun sinni í fjórða hluta bók-
arinnar, sem er þriggja síðna
hvatningarræða, að framtíð Ís-
lands liggi í þekkingu en ekki
málmbræðslu (bls. 337-339).
Mikið hefur verið talað um
þekkingarhagkerfi og þekking-
arþorp eða þyrpingar á und-
anförnum árum hér á landi og
virðast margir háskólamenn sann-
færðir um að vísindin geti illa
þróast hér á landi nema ráðist
verði í miklar byggingafram-
kvæmdir til að gera slíka þyrpingu
að veruleika. Stefán Ólafsson, ann-
ar höfundur bókarinnar hefur um
árabil verið einn ötulasti tals-
maður slíkra framkvæmda. Ég get
samt ekki annað en furðað mig á
því að svo margir skuli halda að
byggingaframkvæmdir skapi vís-
indastarf. Hversvegna eru Íslend-
ingar ekki löngu búnir að skipa
vísindastarfi efst á forgangslista
atvinnulífsins? Er styrkur ís-
lenskra vísindarannsókna virkilega
undir því kominn að byggð verði
hús á einhverjum lóðum í Vatns-
mýrinni? Á undanförnum miss-
erum hefur tugum milljarða sem
ríkinu hafa áskotnast við sölu al-
menningseigna verið ráðstafað til
allskyns vega- og bygginga-
framkvæmda. Einnig hefur fé ver-
ið lagt í byggingu svokallaðra
menningarhúsa og nú síðast var
vænni summu lofað í byggingu nýs
húss fyrir Árnastofnun og ýmsa
aðra máttarstólpa íslenskrar
menningar. Samt vita allir að vís-
indastarf og þar með þekking-
ariðnaður vex ekki og blómstrar
nema að fjármunum sé varið til
starfsins sjálfs frekar en til glæsi-
bygginga til að hýsa þetta starf.
Það hefði verið áhugavert ef þeir
Stefán og Kolbeinn hefðu fjallað
eitthvað um það hvað þarf til að
skapa öflugt vísindastarf, en þeir
virðast hinsvegar alls ekki gagn-
rýnir á þá furðulegu skoðun
stjórnvalda að einungis bygginga-
framkvæmdir séu líklegar til að
styrkja vísindi, fræði og menn-
ingu.
Þó að bókin sé fróðleg og full af
allskyns upplýsingum sem gott er
að hafa á einum stað, er hún ekki
að sama skapi skemmtileg aflestr-
ar. Hún er reyndar á köflum svo
leiðinleg að maður heldur stundum
að það hljóti að hafa verið ásetn-
ingur höfundanna að gera textann
sem líflausastan. Nú er svo sem
ekkert sem segir að svona bók eigi
að vera skemmtileg, en efnið býð-
ur þó eiginlega upp á það. Hér er
þrátt fyrir allt verið að rekja og
segja frá dramatískum og ógn-
arhröðum breytingum á heiminum
öllum og kannski hefði verið
snjallt að gera að minnsta kosti
einhverja tilraun til að haga frá-
sögninni þannig að hún gæti hrifið
þá sem væntanlega verða látnir
lesa bókina, en það eru nemendur
í háskólum og framhaldsskólum.
Annað atriði ber vissu metn-
aðarleysi vitni þó að smátt sé. Það
er sú ákvörðun að halda sömu röð
í töflum og skýringamyndum sem í
upphaflegri gerð þeirra á ensku
hefur verið stafrófsröð. Þetta veld-
ur því að Þ kemur á eftir F í sum-
um tilfellum og B á eftir T. Ekki
beint ruglandi fyrir lesandannn en
hallærislegt og óþarft.
Undirtitill bókarinnar er Ísland
í breyttu þjóðfélagsumhverfi I og
er gefið til kynna í formála að von
sé á fleiri ritum um þetta efni í
kjölfarið. Það er fagnaðarefni, en
vonandi verður hugað betur að
frágangi og frásagnarstíl þeirra
binda sem á eftir koma en gert
hefur verið í þessu bindi.
Hvað þarf mörg hús til að Ísland
geti orðið þekkingarsamfélag?
BÆKUR
Félagsvísindi
Stefán Ólafsson og Kolbeinn Stefánsson,
Háskólaútgáfan, Reykjavík, 2005, 363
bls.
Hnattvæðing og þekkingarþjóðfélag
Jón Ólafsson
Morgunblaðið/Golli
Vatnsmýrin og þekkingin „Er styrkur íslenskra vísindarannsókna virkilega undir því kominn að byggð verði hús á einhverjum lóðum í Vatnsmýrinni?“