Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.2005, Síða 4

4 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 24. desember 2005
J
ólaljóð Jóhannesar eru mjög fjöl-
breytt allt frá hinu stórkarlalega
barnakvæði Grýla hét tröllkerling
leið og ljót til lágstemmdra erinda
sem hann orti út af þjóðvísunni
Hátíð fer að höndum ein.
Grýlukvæði og leiðsluljóð
Framan af einkenndu barna- og það sem kalla
mætti leiðslu- eða íhugunarljóð kveðskap Jó-
hannesar um jólin. Með leiðslubókmenntum er
átt við frásagnir eða annars
konar texta af því sem borið
hefur fyrir höfund í draum-
sýn.1 Hér er gengið út frá að sá
„draumur“ geti hafa borið fyrir mann í vöku.
Það sem flestir kannast við af þessum ljóð-
um eru ugglaust kvæðin í kverinu Jólin koma
sem birst hefur í tuttugu og einni prentun frá
1932. Hafa Grýlukvæði og kvæðin um jóla-
sveinana þrettán og jólaköttinn átt hvað
drýgstan hlut í að halda minningu þessara
furðuvera þjóðsagnanna á lofti og skila henni
til nýrra kynslóða allt til upphafs 21. aldar.
Kverinu lýkur svo á angurblíðu ljóði, Jólabarn-
ið, þar sem jólahald í íslenskri baðstofu færist
um set út að fjárhúsjötu þar sem nýfætt Jesú-
barnið liggur og foreldrar þess bíða eftir betra
skýli „í fátækt og miklum vanda“.2
Þá kemur þú með þín kerti,
kveikir við jötuna lágu,
og réttir fram, hreina og hlýja,
höndina þína smáu.
Og bláeyga jólabarnið
þú berð inn í vöggu þína.
Og allir englarnir syngja,
og allar stjörnurnar skína.3
Ljóðið er íhugunarkvæði börnum til hugg-
unar sem staðið hefur stuggur af ókindunum
sem ort var um í fyrri kvæðunum og er ætlað
að gera þau að virkum hluttakendum í jóla-
atburðinum. Í því verður fæðing Krists einnig
sístæð og nálæg þar sem hún gerist hvert að-
fangadagskvöld. Jólanóttin er þar með hafin
yfir tíma og rúm en er ekki aðeins aðfaranótt
25. desember.
Í fyrstu ljóðabók Jóhannesar, Bí, bí og blaka
(1926), birtist áþekkt leiðsluljóð, Nóttin helga.
Þar fylgist ljóðmælandinn með kertisstubb
sínum brenna upp og í loganum opnast honum
heill heimur. Hann verður vitni að atburðum
hinnar fyrstu jólanætur og öðlast persónulegt
samband við Jesúbarnið og móður þess:
Móður milda eg sé, –
mig hún nálgast skjótt,
blessað barnið sitt
ber til mín í nótt.
Jesúbarnið blítt
brosir ljúft við mér.
Ástaralda guðs
yfir heiminn fer.
Barnið brosir við,
– bendir mér til sín.
Klökk við móðurkné
krýpur sála mín.
Grætur móðir glöð:
„Guð á drenginn minn.
Horfðu í augu hans,
– hann er bróðir þinn!“4
Skáldið lýkur ljóði sínu í bæn:
Blíða Jesúbarn!
Beint í ríki þitt
láttu lýsa mér
litla kertið mitt!5
Í næstu bók, Álftirnar kvaka (1929), er að
finna ljóðið Jólin okkar þar sem enn gætir
íhugunar út frá jólaljósi. Þar má þó greina nýj-
an tón, samstöðu með þeim sem þjást. Sá tónn
átti eftir að harðna og skerpast því harðar sem
varð í heimi:
Hann markið eilífa minnir á.
Og móti öllum, sem ljósið þrá,
hann bróðurfaðminn sinn breiðir,
og börnin við hönd sér leiðir.
Hann blessar alla, sem biðja af ást,
– hann blessar alla, sem lifa og þjást,
og smælingjans götu greiðir.6
Meðal leiðsluljóða Jóhannesar með vísun til
jóla má loks nefna Vökunótt (Eilífðar smáblóm
1940). Þrátt fyrir að þar sé kveðið um sumar-
nótt er höfðað til gjafa vitringanna og þar með
þrettánda dags jóla í síðasta erindinu:
Júníljós sig hjúfra um skóg og hraun,
– hér er gull og reykelsi og myrra.
Jesúbarnið lék hérna á laun
lengi nætur einu sinni í fyrra.7
Kreppu- og stríðsjól
Með kreppunni, uppgangi fasisma og nasisma,
borgarastyrjöldinni á Spáni og loks heims-
styrjöldinni síðari óx róttækni Jóhannesar og
tónninn í skáldskap hans varð harðari og
óvægnari. Litið hefur verið svo á að þá hafi
hann tekið sinnaskiptum frá kristinni
bernskutrú til kommúnisma.8 Sjálfur virðist
hann ekki hafa litið svo á heldur skynjað trúar-
hugsun sína og þjóðfélagsviðhorf sem sam-
fellda heild er þróast hafi án stórvægilegra
straumhvarfa. Þá leit hann svo á að félagsleg
réttlætiskennd sín væri fremur móðurarfur en
áhrif stjórmálastefna er hann kynntist síðar á
lífsleiðinni.9
Sonur götunnar í Ég læt sem ég sofi (1932)
er að sönnu ekki jólaljóð heldur miskunnarlaus
lýsing á kjörum ellefu ára götubarns sem elst
upp á strætum stórborgar á tímum krepp-
unnar og „sýgur hvern fingur til blóðs“.10 Að-
stæðum hans er lýst svo: „Hann á engan föður
og enga móður/og engan guð eða jól.“11
Við svipaðan tón kveður í Biðjið og yður mun
veitast (Hart er í heimi 1939). Þar er sögusvið-
ið íslensk sveit en ljóðmælandinn er ungur
dregur sem í örvæntingu bíður þess á að-
fangadag að það verði heilagt vitandi þó að
hans bíður „ekkert kerti, ekkert ljós“:
Í örvæntingu blítt ég bað
minn bróður, Jesúm Krist,
að búa kóngakerti til
og koma því sem fyrst.12
Síðan bíður drengurinn uns hulin hönd dreg-
ur gaddaða frostrós á döggvaðan gluggann „í
grimmmúðlegri ró“:
Hið kalda svar við sárri bæn
ég sá í þeirri rós:
Vor himinn gefur héluvönd,
er hjartað þráir ljós.
… Og jólin flýðu fátækt barn,
– en fannst þér, Jesús minn,
þá ekkert ljótt að leika á
svo lítinn bróður þinn?13
Hér tekst skáldið á við Jesú í nokkurs konar
Jakobsglímu út af óréttlæti heimsins og nálg-
ast þannig eitt áleitnasta vandamál kristinnar
guðfræði: Hvernig saman fari trú á algóðan,
réttlátan Guð og ranglæti heimsins (oft nefnt
guðvörn).
Í Himnahymnum (Sól tér sortna 1945) er
enn vikið að hlutskipti hins fátæka um hátíð-
arnar. Ljóðið er annars gamansöm lýsing á há-
tíð í höll himnakonungsins sem drekkur jól að
fornum sið með tveimur nafntoguðustu guðs-
mönnum þjóðarinnar, sr. Hallgrími Péturssyni
og meistara Vídalín. Á borðum eru magálar,
lambatungur, laufabrauð og Rínarvín. Þegar
gleðin stendur sem hæst lætur jólabarnið til
sín heyra:
Rís þá Jesúbarn
sem rós við hjarn:
skimar augnablik
sem skynji svik,
bendir á jarðardyr
í bobba – og spyr
guðlegt ektapar:
Hver grætur þar?14
Kemur þar fram samstaða skáldsins og
Krists með öllum sem líða. Trufluninni er þó
ekki jafnvel tekið af öllum:
Drottinn vill nú frið
og dokar við;
vitur Máríá
sér víkur frá;
myrkvast Hallgríms sjón,
– en meistari Jón
svarar, vanur baksi:
O – sofðu lagsi!15
Í þessu hálfkæringslega ljóði leynast þó vís-
anir í jólaboðskapinn í þeirri mynd sem var Jó-
hannesi töm, sem sé að á hverjum jólum sé
heiminum frelsari fæddur:
Sæl er Máríá
og segir þá:
Fætt þann hef ég enn,
sem frelsar menn.
Svífa kerúbar
og serafar;
lamb sefur í ró
við ljónsins kló.16
Lok erindisins er tilvísun í einn af þeim ritn-
ingarstöðum sem lesnir eru á öðrum sunnu-
degi í aðventu þ.e. 11. kapítula Spádómsbókar
Jesaja þar sem lýst er því allsherjarjafnvægi
sem muni ríkja þegar friðarhöfðingi framtíð-
arinnar hefur sest að völdum.
Á kreppuárunum orti Jóhannes ljóðabálkinn
Mannssoninn sem birtist þó fyrst í heild 1966.
Almennt er þar dregin upp mjög mennsk
mynd af Kristi. Frá fæðingu hans segir í ljóð-
inu Í kofanum. Þar gætir þó dýpri skilnings er
skáldið ályktar:
Því hér var þá fædd þessi framtíðarvon,
sem fólk hafði lifað á, meðan það svalt.
Og móðirin horfði á sinn himneska son:
ó hvað hann var jarðneskur þrátt fyrir allt.17
Jól 1936 (Hart er í heimi) er ljóð sem sýnir
hvernig Jóhannes brást við samtíma sínum.
Þar lýsir hann því er sprengju var varpað á
hóp barna sem dönsuðu kringum jólatré. Sögu-
sviðið er Madríd á dögum borgarastyrjald-
arinnar. Um afdrif barnanna segir: „Og öll þau
hurfu úr lífsins leik:/þau leystust upp – þau
urðu að reyk.“18 Í kjölfarið fylgir svo vægð-
arlaus spurn skáldsins um samband réttlæt-
isins og vilja Guðs:
Og enn vér höldum heilög jól,
– ég horfi í spurn á barnið mitt:
Nær rekst þá vísdómsvilji guðs
á veslings glaða brjóstið þitt
og tætir sundur ögn fyrir ögn?
En enginn svarar: Myrkur. Þögn.19
Skáldið glímir hér enn við Guð sinn og kref-
ur hann um réttlæti.
Þegar bókin Eilífðar smáblóm kom út (1940)
var heimsstyrjöldin skollin á. Í ljóðinu Jólanótt
er koma Krists sett á svið í umhverfi íslenskrar
sveitar. Hér er um að ræða umhverfisbundna
guðfræði í líkingu við þá sem átti eftir að ryðja
sér til rúms meðal ýmissa undirokaðra hópa
sem felldu Krist og boðskap hans að eigin fé-
lagslega veruleika. Jesús kemur að sveitabæ
þó ekki í líkingu barns heldur fullvaxinn og ríð-
andi kanski á ösnu eða brúnum fola. Stef
jólanna og fyrsta sunnudags í aðventu, inn-
reiðin í Jerúsalem, renna því saman í eitt.
Lausnarinn verður þó að forsmá gestrisnina
og brjóta þar með gegn einu af hefðbundnum
siðaboðum þjóðarinnar. Það var því ekki að-
eins lögmál gyðinga sem Kristur braut í krafti
kærleikans þegar neyðin svarf að:
–– –
Herrann brosir, horfir milt á frúna:
hann má ekki vera að slóra núna.
Úti í heimi er allt í grænum sjó,
– andskotinn þar heilum löndum ræður.
Ljóssins fursti finnur aldrei ró,
fyrr en allir verða góðir bærður.
Júðans ríki jóla sinna bíður,
– Jesús Kristur út í myrkrið ríður.20
Hér er Kristi lýst sem friðarhetju sem ann
sér engrar hvíldar fyrr en friður hefur komist
á í stríðandi heimi. Jólafriður og vopnaskak
fara ekki saman.
Kveðskapur Jóhannesar markaðist oft af
pólitískum aðstæðum staðar og stundar. Gegn
varnarsamningi Íslands og Bandaríkjanna orti
hann til t.d. hina miklu hvöt sína til þjóðfrelsis,
Sóleyjarkvæði (1952). Þar kemur Kristur mjög
við sögu bæði í líkingu Jesúbarnsins og ungs,
fátæks smiðs sem sté niður af rauðum kvala-
krossi til að koma á friði og frelsi.21 Lýsingin á
Jesúbarninu er nöturleg enda er það tákngerv-
ingur þess frelsis sem þjóðin hafði nýverið
hafnað eða „borið út“:
Myrkur er yfir útskögum
– og hvað er að:
vera liggur í snjónum
vafin innan í blað
– er þetta kannski jesúbarnið
eða hvað?
– – –
útburðurinn skreiðist
undan mogganum sínum,
vappar um skaflinn næturlangt
og gólar í gnýnum:
faðir vor, ég heimta að þú skilir
handleggnum mínum.
Myrk er heiðin á miðju nesi,
en kátt er í kanabý:
þar er lífið þurrkað út
með kurt og pí
– ég var lífið, ó móðir mín
í kví kví.22
Jesúbarnið er hér ekki aðeins samsamað
glötuðu sakleysi nýfrjálsrar þjóðar heldur
einnig einni forsmáðustu veru íslenskra þjóð-
sagna og öllum börnum sem er hafnað eða þau
vanrækt.
Að lokinni heimsstyrjöld
Spennan í ljóðum Jóhannesar sem tengjast jól-
unum slaknar á árunum eftir heimsstyrjöldina.
Sýnir það hver loftvog kveðskapur hans var á
samfélags- og heimsástandið hverju sinni.
Í miklu harmljóði eða elegíu sem skáldið orti
eftir móður sína (Halldóru Guðbrandsdóttur d.
1945), Mater dolorosa (Sjödægra 1955), rifjar
það upp kirkjuferð á jólum:
Manstu á jólunum
þegar við fórum til kirkju
og þú hvíslaðir við dyrnar:
hér er guð.
Manstu undrandi kertaljósin
sem blöktu á hjálminum:
gjafir hinna fátæku
hinna þreyttu.
Manstu spurula tónana
sem flögruðu um hvelfinguna:
bænir hinna syndugu
hinna auðmjúku.
Og manstu þegar maður
með kross á baki
sneri sér að okkur og söng
drottinn sé með yður
hvernig ég skimaði titrandi
um allt hið mikla hús
greip í skúfinn þinn og stundi:
hvar er guð?23
Hér einkenna spurn, undrun og leit hughrif
skáldsins, kenndir sem yfirgáfu Jóhannes aldr-
ei: Hvar er Guð að finna? Sumum kann að finn-
ast lýsing Jóhannesar á íslenskri sveitakirkju
yfirdrifin þar sem hann ræðir um mikið hús
með hvelfingu. Þó kunna hér að vera gildar
forsendur fyrir hrifningunni. Sóknarkirkja
fjölskyldunnar var í Hjarðarholti en þar stóð
fyrsta krosskirkja Rögnvaldar Ólafssonar
(1874–1917) húsagerðarmeistara í róm-
antískum, nýgotneskum stíl.24 Hefur hún án
efa orkað sterkt á fegurðarskyn margra, ekki
síst lítils verðandi skálds.
Jóhannes var það skáld kynslóðar sinnar
sem gekk hvað lengst í formtilraunum. Í
Tregaslagi (1964) er að finna órímað jólaljóð í
tveimur erindum, Jólasnjó:
1
Sannleikurinn er ótrúlegur –
svífandi mjöll kyssti
varir mínar í dag
– vöktu mér furðu
undarlegar þrár
andhverfra veralda:
leitaði dautt snjókorn
að lifandi blóðkorni?
2
Nú er mér allur harmur úr hug
því hvíta gyðjan
Hátíð fer að höndum
Í skáldskap Jóhannesar úr Kötlum (1899–
1972) tvinnuðust saman tveir þættir sem í
hugum margra eru andstæðir: Róttæk
vinstristefna og kristin trúarhugsun. Hér
verður brugðið ljósi á kveðskap Jóhannesar
um jólahátíðina og kannað hvernig þessi stef
endurspeglast í honum.
Eftir Hjalta
Hugason
hhugason@hi.is
Jóhannes úr Kötlum Jólakveðskapur hans er
athyglisverður aldarspegill.
Um kveðskap Jóhannesar úr Kötlum um jólin