Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.2005, Side 9

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 24. desember 2005 | 9
gerðir varðliðanna, mátti fólk sín einskis gagnvart heift þeirra
og tilviljanakenndri valdníðslu. Stór hluti 5000 ára gamallar
menningararfleifðar Kína var eyðilagður á örfáum árum, á
þeirri forsendu að þeir bæru gamaldags hugsunarhætti vitni;
bækur, hof, klaustur, listmunir, hljóðfæri og þannig mætti
lengi telja. Mikill hluti þeirrar þekkingar sem Kínverjar
bjuggu yfir á ýmsum sviðum var sömuleiðis þurrkaður út, svo
þess sér enn stað, margskonar hefðir og handverk glataðist að
eilífu. Afleiðingarnar eru augljósar enn þann dag í dag. Enda
markmiðið beinlínis að útrýma borgarastéttinni, menntafólki,
kenningum þeirra og afurðum, ekki síst ef hægt var að sjá í
þeim tengingu við vestræna menningu.
Enginn – nema vitaskuld stjórnvöld í Kína – ber í bætifláka
fyrir eyðileggingu þessara ógnartíma. Í stöku manni, ekki síst
þeim sem hafa nýverið komið á mölina, er þó hægt að merkja
eftirsjá eftir þeirri virðingu og aðdáun sem verkafólk og
óbrotinn bændalýður naut í menningarbyltingunni. Og í sam-
ræmi við kapítalisma nútímans hefur auðvitað einhver séð sér
færi á að græða á þessari tilfinningu, því í Xiàmén eru víða
vinsæl veitingahús sem skreytt eru í samræmi við hug-
myndafræði rauðu varðliðanna og þjónustufólkið skýst um í
einkennisbúningi þeirra.
Forréttindastéttir og spilling
Segja má að embættismenn kommúnistaflokksins hafi tekið
við sem helsta valda- og forréttindastétt Kína, er rauðu varð-
liðunum var vikið frá völdum. Þeim hefur enda fjölgað svo um
munar þótt almenningur í landinu eigi oft erfitt með að sjá
hvaða hlutverki þeir gegna. Maður sagði mér frá því – og fann
greinilega til vanmáttar síns sem almenns borgara – að emb-
ættismönnum í mörgum einingum stjórnsýslunnar í hans
heimahéraði í nágrenni Peking hefði á síðustu árum fjölgað úr
einum eða tveimur tugum í eitt til tvö hundruð. Ástæðuna
rakti hann til þess að þegar farið var að einkavæða ríkisfyr-
irtæki í tíð Deng Xiaoping, er var einráður frá 1978 og nánast
til dauðadags 1997, missti mikill fjöldi flokksgæðinga vinnuna
og fyrir þá voru hreinlega búin til embætti. Í afmælisveislu
kínverks fjölskylduföður sem mér var boðið í nokkru seinna
flugu sögur af feðrum, bræðrum og frændum sem komist
höfðu á slíkan spena og því lúxuslífi sem þeir lifðu miðað við
aðra þegna – á kostnað ríkisins. Sjálf hitti ég einn slíkan og
var undrandi að uppgötva svo tæpast var um villst að hann
hafði ekki nokkru nauðsynlegu hlutverki að gegna í þeirri
stofnun er greiddi honum laun. Öðru en að gæta hagsmuna
flokksins gagnvart samstarfsmönnum sínum.
Það fer ekki á milli mála að spilling er mikil í Kína samtím-
ans og stundum erfitt er að hrinda hlutum í framkvæmd nema
fá einhvern til að „liðka“ fyrir því. En jafnvel embættismenn
geta ekki verið vissir um stöðu sína til lengdar. Þannig var
verksmiðjufólki til dæmis tryggð vinna, húsnæði, eftirlaun,
heilbrigðisþjónusta og stundum sitthvað fleira um áratuga
skeið af ríkinu. Í kjölfar einkavæðingarátaksins rauk öryggi
það sem þessar milljónir manna bjuggu við út í veður og vind.
Einungis stærstu póstar hinna samfélagslegu innviða eru enn í
eigu ríkisins, svo sem pósturinn, síminn, samgöngu- og raf-
orkukerfi, auk stærstu námanna. Almannarómur segir rík-
isfyrirtækin illa rekin og síst vinna í þágu einstaklinga. „Þau
eru notuð til að ná inn peningum til annarra hluta. Hvaða önn-
ur ástæða getur verið fyrir því að fargjöldin hækka alltaf í
kringum Tunglkökuhátíðina, í stað þess að lækka þegar nýt-
ingin er best?“ heyrði ég sagt í rökræðum yfir matborði á
meðan sú hátíð stóð yfir; „maður hefur ekki lengur efni á að
fara heim og hitta fólkið sitt!“
Í dag er það helst háskólafólk sem enn nýtur hlunninda á
borð við verksmiðjufólk áður; en það þarf ekki að ræða við
marga úr þeirri stétt á háskólasvæðinu í Xiàmén til að heyra
að það óttast um framtíð sína. Sú tíð er liðin að allir sem náðu
háskólaprófi gætu reitt sig á vinnu og húsnæði á vegum rík-
isins – háskólamenntað fólk í Kína er í flestum tilfellum jafn-
háð lögmálum markaðarins og aðrir.
Lítill skyldleiki við sósíalisma
Það er ekki nóg með að veldi kapítalismans í þessu skjóli
kommúnismans komi manni á óvart, heldur einnig það hvað
sjálfur kommúnisminn á lítið skylt við sósíalisma. Ætla mætti
að hægt væri að ganga að umbótum þeim vísum er komm-
únistar komu á og vörðuðu almannaheill, svo sem frírri heil-
brigðisþjónustu, menntun og ellilífeyri. Svo er þó ekki lengur.
Heilbrigðisþjónusta, ekki síst sú er byggist á vestrænum hefð-
um, kostar umtalsverða peninga og trygging fyrir ellilífeyri
ríkisstarfsmanna gufaði upp með einkavæðingu fyrirtækja al-
þýðulýðveldisins. Gamalt fólk sem hefur flosnað upp úr sveit-
unum, eða á engan að til að sjá því farborða, vinnur í borg-
unum við hreinsunar- og garðyrkjustörf. Þeir sem eru
lasburða betla. Skólagjöld í háskóla eru veruleg, jafnvel á
vestrænan mælikvarða, ef þau eru reiknuð hlutfallslega. Æðri
menntun er að verða munaður borgarastéttarinnar og flokks-
aðalsins. Alþýðufólk, ekki síst í sveitum þarf að leggja ótrú-
lega mikið á sig til að koma einu barni til mennta og margir
eru þess ekki megnugir.
Börn á barnaskólaaldri eru þó enn skólaskyld og menntun
þeirra ókeypis og á heildina má telja ótrúlegt hversu vel al-
þýða manna er upplýst. Til að mynda vissu flestir sem spurðu
mig hvaðan ég væri hvar smáríkið Ísland er hinum megin á
hnettinum – ef það telst þá nothæfur mælikvarði.
„Fyrst þarf að útrýma fátækt“
Fyrirfram gerði ég mér í hugarlund að Kínverjar – ekki síst
menntafólk og borgarastéttin sem nú vex hröðum skrefum –
þráðu lýðræði og öfunduðu mig af því að búa við vestrænt
stjórnarfar. Að efst á lista umbóta í huga þeirra væru lýðræð-
isumbætur; jafnvel kosningar og síðan fall kommúnistaflokks-
ins. Þessi skoðun mín byggðist fyrst og fremst á því sem ég
heyrði og sá af austur-þýskum borgurum í þýska sjónvarpinu
um það leyti sem Berlínarmúrinn var að falla árið 1989; en all-
ir sem þar sáust voru búnir að fá meira en nóg af komm-
únisma – og það fyrir löngu.
Ég reyndist þó hafa rangt fyrir mér. Vitaskuld leikur eng-
inn vafi á því að einhverjir hópar í Kína vilja leggja komm-
únistastjórnina niður og taka upp vestræna lýðræðishefð. Mér
tókst þó ekki að finna einn einasta málsvara slíkrar kröfu.
„Fyrst þarf að útrýma fátækt,“ svaraði ungur listamaður er
ég innti hann eftir skoðun hans á stjórnarfyrirkomulaginu. Og
það þótt hann hefði nánast í sömu andrá kvartað yfir því að
bilið á milli ríkra og fátækra væri að verða óþolandi sökum
getuleysis stjórnvalda við að dreifa því gífulega fjármagni sem
streymir inn í landið. Það gilti einu við hvern ég ræddi, bænd-
ur eða menntafólk, unga eða gamla; allir voru sammála um að
um leið og kínverskur kommúnismi liði undir lok, myndi Kína
líka liðast í sundur og friðurinn verða úti. „Sjáðu hvað gerðist
í Sovétríkjunum,“ voru algeng rök.
„Hvað hefurðu mikið í kaup?“
Það öryggi sem fólk þó bjó við á félagslega sviðinu áður en
einkavæðingarferlið hófst virðist samt sem áður hafa verið það
dýru verði keypt að ég hitti engan sem var til í að hverfa aftur
til ástands og hafta þeirra tíma. Fólk hefur trú á sína eigin
getu til að græða peninga og bjarga sér; trú á framtíð kapítal-
ismans eins og hann var innleiddur í nafni „sósíalisma hinna
kínversku sérkenna“. Það er deginum ljósara að Kínverjar
dást mjög að valdi peninganna. Þeim þykir mikil ókurteisi að
vera forvitinn um einkahagi fólks. Jafnvel það að spyrja fólk
að skírnarnafni getur verið illa séð. Yfirleitt voru þó fyrstu
þrjár spurningarnar sem ég var spurð af bláókunnugu fólki
þær sömu; „hvaðan ertu?“, „við hvað vinnurðu?“ og „hvað hef-
urðu mikið í kaup?“
Sú þversögn er við fyrstu sýn virðist felast í samtvinnun
kapítalisma og kommúnisma, er ekki fyrir hendi í huga Kín-
verja. „Það er ekkert nýtt að fólk reyni að græða,“ segja þeir,
enda ekkert launungamál að kommúnistar í Kína hafa ekkert
síður haft áhuga á peningum og vellystingum en aðrir. Mér
var til að mynda sagt að á síðustu árum hafi fjöldi háttsettra
flokksmanna flúið til Vesturlanda með gífurlegar fjárhæðir í
fórum sínum er þeir höfðu dregið að sér með ýmsum hætti –
oft að sögn með því að vera liprir við erlend stórfyrirtæki.
Milljóna- og milljarðamæringar
En hvað er það þá sem kapítalisminn hefur fært Kínverjum?
Deng Xiaoping boðaði – að hætti fjármálasérfræðinga uppa-
tímabilsins á Vesturlöndum – að þótt einungis fáum yrði gert
kleift að verða ríkir til að byrja með þá myndi sá auður fyrr
eða síðar „seitla niður“ í önnur lög í þjóðfélaginu og fleiri
efnast. Segja má að þetta hafi ræst upp að vissu marki, þótt
mesti auðurinn sé enn í höndum hlutfallslega fárra.
Einn fróðasti maður um kínverska samtímasögu er á vegi
mínum varð í Kína er Nýsjálendingurinn dr. Howard Scott,
sem kennt hefur kínverska stjórnmálasögu í áströlskum há-
skólum, dvalið langdvölum í Kína með reglulegu millibili um
áratugaskeið og unnið þar að ýmsum verkefnum – bæði á veg-
um nýsjálenskra stjórnvalda og einkaaðila. Hann segir muninn
hvað lífsgæði varðar eftir að kapítalisminn hélt innreið sína
gífurlegan. „Í dag eru ekki færri en 300 milljónir mið-
Ljósmyndir/Úlfur Hansson
ngar hafa orðið á kínverskum borgum á síðastliðnum áratug, þar sem
mtíð markaðssamfélagsins.
argað kommúnismanum
Ljónið og barnið Hið forna kínverska ljón er gengið í endurnýjun líf-
daga og brýnir nú klærnar fyrir börn framtíðarinnar.
Mikið á sig lagt Verkamenn vinna mjög mikið og oft við erfiðar að-
stæður, enda ódýrt vinnuafl það sem dregur erlenda fjárfesta til Kína.