Alþýðublaðið - 29.07.1988, Qupperneq 7

Föstudagur 29. júlí 1988
7
Lýður Björnsson sagnfrœðingur er að taka
saman sögu VR, sem stofnað var 1990. í
upphafi var félagið blandað félag atvinnu-
rekenda og launþega og var einkum funda-,
frœðslu- og skemmtanafélag.
ALDARAFMÆLI VR ER
FRAMUNDAN
Lýður Björnsson: Það má segja að þaö sé fyrst
i kreppunni sem farið er aö tala um launamál
— fram að því unnust áfangasigrar við stytt-
ingu vinntimans.
Árið 1990 verða liðin 100 ár
frá stofnun Verzlunarmanna-
félags Reykjavíkur og munu
verslunarmenn þá vafalaust
gera sér glaðan dag og efna
til dansleikja, þar sem
stemmningin er góð og sjá
má marga sveitta kolla, svo
vitnað sé í gamla frásögn af
fyrsta dansleik félagsins 25.
febrúar árið 1893. VR-blaðið
hefur birt kafla úr sögu VR
sem Lýður Björnsson sagn-
fræðingur er aö taka saman
um þessar mundir og er ætl-
unin að bókin komi út á
afmælisárinu mikla. Alþýðu-
blaðið ræddi við Lýð um hina
væntanlegu bók, nánar tiltek-
ið um þætti úr sögu félags-
ins, en byrjaði þó á að for-
vitnast um hvað hann gæti
sagt okkur af högum og kjör-
um búðarfólks á þeim árum
er einokun rikti og var siðar
aflétt fyrir tvö hundruð árum.
„Aflétting einokunarinnar
mun í sjálfu sér ekki hafa
haft mikil áhrif á störf búöar-
fólks. En þaö fólk sem vann í
þessum búöum alla nltjándu
öldina og jafnvel fram á þá
tuttugustu voru menn sem
voru hálfpartinn í námi marg-
ir hverjir, því ríkjandi var
danska kerfiö gamla, þar sem
menn læröu til kaupmanns,
byrjuöu niöri en unnu sig
upp. Vinnutími þessa fólks
var ótilgreindur, þaö er vitað
aö um aldamótin siöustu var
unnið yfirleitt frá 8 á morgn-
ana til 8 eða 9 á kvöldin, en
lengur um svokallaðar lestir,
þ.e. 5.-15. júní og um réttaleyt-
iö á haustin. Samingar um
kaup voru ekki til.
VINNUTÍMI STYTTUR
UIW 272 TÍMA!
Vinnutfminn var fyrst af-
markaður 1918, þegar fyrsta
reglugeröin um lokunartíma
sölubúða var sett og var þá
bannaö að vinna lengur en til
8 á kvöldin. 1923 er bætt um
betur og bannað að byrja
vinnu fyrir klukkan 8 á
morgnana. Þetta eru fyrstu
sigrar verslunarfólks i sínum
kjaramálum. Þó VR sé svona
gamalt þá er þaö staöreynd
aö félagiö var ekki mikið í
kjaramálum, þaö var í meira
mæli funda-, fræðslu- og
skemmtiklúbbur. Fridagur
verslunarmanna kemur þann-
ig strax upp 1895, og hefur
haldist nokkurn veginn óslit-
ið.
Þaö má segja aö þaö sé
fyrst ( kreppunni sem farið er
að tala um launamál, en þá
var rekin atvinnuráöninga-
skrifstofa, og haldið var
áfram að ýta á um lokunar-
tíma sölubúða. 1937 náðist
verulegur árangur, því þá
fékkst árlegur vinnutími
styttur um 272 tíma, sem var
verulegt átak. Þá var farið aö
færa lokun á kvöldin til
klukkan 6, þar sem föstudag-
urinn var aö vísu undanþeg-
inn. Þetta var sem sagt fyrir
hálfri öld og þaö hefur staðið
yfir stríö alla tíö síðan um
föstudaginn.
Kjarasamningar sjálfir eru
fyrst gerðir 1946. Áriö 1939
var gengið fellt og fylgdi
þeirri aðgerö sú ákvörðun aö
vissar stéttir skyldu fá þaö
bætt upp aö einhverju leyti.
Verslunarmenn voru ekki í
þeim hópi. Þeir fóru þá niður
til Alþingis og fengu þar
flutta tillögu til lagabreyting-
ar sem átti aö breyta því aö
þeir fengju aö vera meö, en
hún dagaði uppi — efri deild
neitaöi um afbrigði til aö
samþykkja hana á síðustu
dögum þingsins. Þá var leit-
aö til ríkisstjórnarinnar en
þar fengust þau svör aö ekki
væri samstaöa um málið. Ég
veit ekki hvaö ég á aö vera
pólitískur í þessu, en þeir
fengu Thor Thors til að flytja
máliö á þingi svo andstaðan
hlýtur aö hafa legiö einhvers
staöar annars staðar, en
þetta var á tímum Þjóðstjórn-
arinnar. Þá greip VR til þess
ráös, sem nota þurfti öll
striðsárin, að semja viö at-
vinnurekendur nánast sagt
sem einstaklinga. Þaö þurfti
að fara á milli þeirra í bæn-
um og semja viö þá einn af
öðrum og tókst þaö viö þá
flesta.
VIÐSKIPTAVINURINN
FÆR UPPREISN ÆRU
Það eru til nokkuð
skemmtilegar lýsingar úr
búöum frá gamalli tíö um
aöstööu búðarfólks á vinnu-
stööum sínum. Búöardiskur-
inn var allhár til að verjast því
að menn hnupluðu því sem
fyrir innan var. Um viömót
verslunarfólks til viðskipta-
vinanna er það meðal annars
aö segja aö þar varð mikil
breyting á síðast á nítjándu
öldinni, sem kemur meö
Þorláki Johnson kaupmanni.
Hann læröi í Bretlandi og
kom með nýjar hugmyndir,
því fyrir þann tíma virðist það
hafa verið þannig, aö af-
greiðslumenn virðast sam-
kvæmt vitnisburöi frá þeim
tíma ætlast til þakklætis fyrir
aö þeir afgreiddu viðskipta-
vininn. Þorlákur sneri þessu
algjörlega viö og er þaö frá
honum komið hér á landi að
viðskiptavinurinn hafi ávallt
rétt fyrir sér og aö þaö beri
aö gæta kurteisis i hvívetna.
Hann var líka frumkvööull
auglýsinga og frá honum eru
líklega komnar gluggaskreyt-
ingar — hann var mjög mikill
brautryöjandi á þessum svið-
um eins og fleirum. Gamla
viöhorfiö til viöskiptavinarins
virðist þannig vera horfið um
aldamót, þegar einnig var far-
iö aö taka upp á því aö senda
vörur heim til fólks og mun
það hafa verið Edinborgar-
verslunin sem byrjaði á því.
Þetta var siðar algilt og mátti
sjá skara af sendisveinum á
ferö, fyrst með kerrur og síö-
ar á hjólum og má nefna aö
sérstakt sendisveinafélag var
til á fjóröa áratug þessarar
aldar.
Áöur en lengra er haldið er
rétt aö geta þess að þó V.R.
sé eina núlifandi stéttarfélag
verslunarmanna frá þessum
tfma voru að minnsta kosti
tvö önnur félög til. Annaö var
Merkúr, sem starfaói 1913-
1934, sem var hreint stéttar-
félag. Hitt félagiö var stofnað
1936, en um það félag veit ég
því miöur ekki nægilega mik-
iö, en gekk eða ætlaði að
ganga i Alþýðusambandið. I
bókum V.R. var þaö stundum
kallaö „Rauöa félagið“ og
hygg ég aö þaö hafi ekki orð-
iö langlift.
BLANDAD FÉLAG TIL 1955
Því má ekki gleyma aö i
upphafi félagsins var þaö
blandað félag vinnuveitenda
og launafólks og ber ekki á
deilum þarna á milli lengi
framan af. Ég veit ekki um
skiptinguna þarna á milli fyrr
en á fjóröa áratugnum, aö
launþegar eru komnir i meiri-
hluta. Arið 1952 var gerö
könnun á þessu og var upp-
skipting félagsins þá í burð-
arliónum, en félagiö skiptist
1955. En 1952 voru eitthvað á
fimmtánda hundrað í félag-
inu, yfir 1100 launþegar, yfir
200 atvinnurekendur og svo
var aöeins um menn af opin-
berum skrifstofum í félaginu.
Um það bil 1950 lendir V.R.
í mjög langvinnri kjaradeilu,
án þess þó aö þaö hafi kom-
iö til verkfalls. En margir
komust þá aö þeirri niöur-
stööu aö félagið væri oröiö
úrelt eins og það var. Þeir
vildu ganga í ASÍ þar sem
atvinnurekendur mega ekki
vera og þaö er þetta sem
knýr meir en margt annað á
um skiptinguna. Þaö höföu
að vísu verið stofnaöar laun-
þegadeildir innan V.R., þaö
var áriö 1946 og upp úr því
var reyndar stjórn félagsins
eingöngu skipuð launþegum.
Hún reyndi hins vegar eins
og stjórnum ber aö gera að
sigla á milli viðhorfa.
Þaö er ekki mikið minnst á
kjör og aðbúnað í gögnum
V.R. frá fyrstu áratugunum,
en um þetta má hins vegar
lesa í gögnum Merkúrs allar
götur frá 1920. Þá lagði félag-
ið fram kjarakröfur í mörgum
liðum fyrir atvinnurekendur.
Eitt atriöi í þeim kröfum er
merkilegt fyrir nútímann —
krafa um jöfn laun karla og
kvenna, sem reyndar náöi
ekki fram aö ganga. Þaö
veikti Merkúr seinna aö félag-
ið klofnaði og gengu 70
manns úr því og yfir í V.R.
DEILUR OG PÓLITÍK Á
FUNDUM
Launþegar í V.R. þess tima
voru annars vegar afgreiðslu-
fólk og hins vegar skrifstofu-
fólk, en einnig má nefna
sölumenn. Ég hugsa aö þetta
sé einmitt stofninn af því
fólki sem er í félaginu í dag.
Þaö er eitt sem bendir til
þess aö nokkur munur hafi
verið á afstööu þessara hópa,
aö frá 1936 var rætt um aö
stofna launþegadeildir, sem
komst þó ekki í framkvæmd,
sem áttu aö vera tvær, fyrir
sitthvorn hópinn og þegar
deildirnar voru stofnaðar
1946 voru deildirnar þrjár.
Þetta var reyndar sameinað
upp úr 1950.
Það er ýmislegt sem hefur
komið manni á óvart við aö
taka saman sögu V.R. Ég get
þannig nefnt kjarabaráttuna í
kringum 1940, aö öll sú
atburðarás kom mér nokkuð
á óvart — aö þaö hafi þurft
aö semja viö atvinnurekendur
alla sem einstaklinga. Þaö er
mjög óvenjulegur hlutur.
Annað sem hefur komiö mér
á óvart er hvaö mikill hluti af
samkvæmislifi bæjarins hef-
ur komið i gegnum þennan
hóp, sérstaklega fyrst framan
af. Frídaginn má nefna, jóla-
tréskemmtanir, sérstakar
skemmtidagskrár og þess
háttar. kannski hefurekki
smár hluti af íslenskri borgar-
menningu komiö þarna í
gegn.
A kreppuárunum var nokk-
uö um pólitískar deilur og oft
deilt um aðild ákveöinna
manna að félaginu. Þaö virö-
ist hafa verið þarna inni hóp-
ur sem vildi félagiö tiltölu-
lega „hreint", en stjórnin var
aftur á móti andsnúin því,
vildi hafa félagiö utan um
„frjálsa verslun" eins og sagt
var, aðeins aö menn uppfylltu
lagaákvæöi, sem var tveggja
ára vinna í verslun eöa próf
frá Verzlunarskóla íslands.
Þaö eru til mörg dæmi um aö
stjórnarmenn hafi brugðist
vondir viö þegar þeir höfðu
mælt með mönnum til aðild-
ar en þeir síöan felldir. Oft
var þaö pólitík en stundum
hrein óvild á milli manna. Og
það eru til dæmi um all líf-
lega fundi meö hörku rifrildi.
Þá má nefna að mikið var
deilt um verslunarhöftin á
kreppuárunum, þar sem sitt
sýndist hverjum.
KRINGLUR ÞEIRRA TÍMA
Þaö atriöi sem ég er aö
taka saman núna er hvernig
verslunin hefur þróast í gegn-
um árin, afgreiösluhættir og
annað. Núna er þaö mér
mjög hugleikið hvernig á þvi
stendur aö um aldamótin
voru hér geysilega stórar
deildaskiptar verslanir, eins
konar magasin eöa stórmark-
aðir, miöaö viö þann tíma
sjálfsagt ekkert minni en
Kringlan í dag. Um 1910 voru
hér þrjár slíkar, en þetta datt
niður á striðsárunum fyrri og
reis ekki aftur upp fyrr en eft-
ir 1955. Tímabilið þar á milli
var tímabil sérverslana eóa
kaupmannsins á horninu.
Mér dettur í hug aö skýringin
á þessu sé vöruskömmtun og
vöruskortur, sem kom mjög
illa viö svona stórverslanir.
Annaö sem mér finnst
fróðlegt aö velta fyrir mér er
að meö tilkomu Ölfusárbrúar-
innar 1891 náöi Reykjavík
undir sig eiginlega öllu Suð-
urlandsundirlendinu og þaö
sýnist mér vera að koma aft-
ur meö góöum samgöngum.
Reykjavik missti Suðurlands-
undirlendið 1925-1930 þegar
verslun hófst á Selfossi, en
mér sýnist hún vera að ná
þessu aftúr meö búðarferð-
um í rútum!“