Morgunblaðið - 21.09.2005, Qupperneq 29

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 21. SEPTEMBER 2005 29
MINNINGAR
félagi í átt til nútímalegrar hugsunar
og vinnubragða á öllum sviðum. Öfugt
við ýmsa vel meinandi forvera þeirra
skynjuðu þessir eldhugar ekki mót-
sögnina í hugtökunum ,,nútímalegur“
og ,,þjóðlegur“; í augum þeirra var öll
góð list í eðli sínu þjóðleg. Sennilega
gekk enginn þeirra eins langt og ab-
straktlistamaðurinn Hörður Ágústs-
son, sem lagðist í rannsóknir á ís-
lenska torfbænum, þeirri húsagerð
sem í hugum margra var samnefnari
fyrir þá vesöld sem landsmenn þurftu
að búa við í aldaraðir, ekki hótinu
merkilegri en moldarbingur, og birti
á endanum þá niðurstöðu sína að torf-
bærinn væri í rauninni einstakur í
evrópskri byggingarlistarsögu, jafn
merkilegur og gotnesku dómkirkj-
urnar og stílhreinn arkitektúr mód-
ernistanna.
En Hörður vinur minn og fóstri var
líka öðrum snjallari þegar kom að því
að sætta andstæður, svo margbrotinn
sem hann var sjálfur. Menntunar-
grunnur hans var óvenjulegur, svo
ekki sé meira sagt, því hann lauk
stúdentsprófi úr stærðfræðideild og
kynnti sér bæði verkfræði og arki-
tektúr áður en hann hóf nám í mynd-
list, að því loknu aflaði hann sér und-
irstöðu í grafískri hönnun og
byggingarlistarsögu. Heimkominn
stundaði Hörður myndlist, ritstörf,
auglýsingateiknun og kennslu sem á
endanum snerist upp í eins manns
baráttu fyrir listvæðingu umhverfis-
ins. Eða eins og haft er eftir honum í
blaðaviðtali frá 1951: ,,Höfuðatriðið er
að allt umhverfi fólks sé talandi vitni
listrænnar hugsunar, að það alist upp
og starfi í slíku umhverfi, og að tilfinn-
ing fyrir listrænum verðmætum
seytli inn í blóðið og verði því eðlileg.
Þess vegna er fögur borg miklu meiri
uppalandi en fullkomin heimilis- og
ríkislistasöfn.“
Þeir sem vissu af kaldhömruðum
abstraktmyndum Harðar og fylgdust
með honum úttala sig í ósveigjanlegri
fullvissu um rétt og rangt í myndlist,
húsagerð og handverki við öll mögu-
leg tækifæri, fengu sennilega á til-
finninguna að þar færi maður harð-
svíraður og óbilgjarn. Vissulega var
ekkert grín að standa uppi í hárinu á
Herði þegar honum var mikið niðri
fyrir; hann var höfðinu hærri en flest-
ir viðmælendur hans, augun voru
stingandi undir þykkum gleraugun-
um og skutu gneistum og með öðrum
handleggnum teiknaði hann ellipsur í
loftinu af slíkum ákafa að askan og
eimyrjan stóð út úr pípunni sem hann
hélt utan um öllum stundum. En það
var stutt í annan mann, eins og marg-
ir nemendur hans við Handíða- og
myndlistaskólann fengu að reyna,
umhyggjusaman, uppörvandi og við-
kvæman. Þessa hlið á Herði mátti
m.a. finna í teikningunum sem hann
hóf að gera samtímis formföstum
strikamyndum á sjötta áratugnum,
teikningum sem eru eins og hjarta-
línurit, ofurnæm fyrir veikasta æða-
slætti og blæbrigðum kenndanna.
Ég held raunar að Hörður hafi ver-
ið einhver víðsýnasti myndlistar-
áhugamaður sem ég hef þekkt. Hann
var einlægur aðdáandi margra starfs-
bræðra sinna af sömu kynslóð og vildi
ekki heyra á þá hallað. Árum saman
var hann einnig eins og grár köttur á
sýningum ungra listamanna, hvar
sem þær leyndust, jafnvel eftir að
hann var kominn í hjólastól. Að hluta
til var hann að athuga hvernig nem-
endur hans spjöruðu sig, en að hluta
var hann að svala fróðleiksfýsn sinni,
taka púlsinn á nýjustu straumum.
Eftir hverja umferð hafði hann fyrir
sið að hringja í okkur sem höfðum at-
vinnu af því að skrifa um sýningar, og
þá helst þegar hann hafði rekist á eitt-
hvað sem hreif hann. Fögnuðurinn í
rödd hans var ósvikinn.
Eina myndlistin sem við gátum
ekki náð samstöðu um var list einfara;
Hörður vildi ekki skrifa upp á að hægt
væri að skapa list án þess að hafa til
þess undirstöðumenntun í teikningu.
Að því leyti var hann sammála átrún-
aðargoðum sínum, kenningasmiðum
ítalskrar endurreisnar.
Síðari árin mátti alltaf ganga að
Herði í kómentu hans undir yfirborði
jarðar við Hlemmtorg. Innvígðir
fengu aðgangskóða, svo og svo mörg
létt högg með berum hnúum á loft-
ræstiop, var þá upp lokið durum.
Annars ekki. Þarna vann Hörður
rannsóknarvinnu sína á vettvangi
húsagerðarlistar, sem aðrir þekkja
betur en ég, umkringdur grunn- og
sniðteikningum af húsum sem sann-
færðu mig endanlega um fegurð
beinna lína, doðröntum Vitrúvíusar,
Albertis og Paciolis, íslenskum mál-
dögum í massavís og yfirlitsritum um
abstraktlist.
Því nefni ég Hörð Ágústsson fóstra
minn að ég lærði meira um hús,
myndir og menn á þessum stundum í
kómentunni en í flestum mennta-
stofnunum sem ég hef gist. Lát hans
kemur ekki á óvart, því lengi var eins
og eldmóðurinn væri líkamsburðum
hans yfirsterkari.
Sigríði konu hans, börnum og öðru
skyldfólki sendi ég samúðarkveðjur.
Aðalsteinn Ingólfsson.
Kveðja frá Listasafni
Háskóla Íslands
Þegar hin efnismiklu og djúphugs-
uðu brautryðjendarit Harðar Ágústs-
sonar um íslenska sjónlistar- og
byggingarlistasögu fyrri alda fóru að
koma út á síðasta áratug, fór ekki á
milli mála að þar færi afrakstur ára-
langra rannsókna. Fyrir hvern með-
almann virðist í raun um heilt lífsstarf
að ræða. Eru þá ótalin myndlistar-
verk Harðar, verk hans á sviði graf-
ískrar hönnunar, störf hans sem rit-
stjóri, gagnrýnandi, kennari,
skólastjóri og ötull hugsjónamaður
um áratugaskeið við uppbyggingu
metnaðarfullrar myndlistarmenntun-
ar í landinu.
Það var merkileg reynsla að kynn-
ast Herði Ágústssyni. Ég vissi lengi
vel af honum þar sem þeir faðir minn
heitinn þekktust og ræddu bygging-
arlist og fagurfræði sænskra bíla-
framleiðenda þegar þeir hittust, en
báðir óku um götur bæjarins á sams
konar volvóum. Það var þó ekki fyrr
en ég var komin í framhaldsnám til
Parísar á níunda áratugnum að ég
hitti þau Hörð og Sigríði í fyrsta
skipti í eigin persónu hjá Gunnari syni
þeirra og litlu fjölskyldunni á Rue
Vieille du Temple. Hörður stóð á
miðju eldhúsgólfinu með litla Sigríði
Völu í fanginu og það fyrsta sem ég
tók eftir var hversu hávaxinn maður
hann var. Það gneistaði beinlínis af
kennimanninum sem vildi ræða listir
og yfirstandandi sýningarviðburði í
listaborginni við listfræðistúdentinn
sem hafði þá búið í borginni í fjórtán
daga og var enn að reyna að finna út
hvernig ætti að fara að því að innrita
sig í háskólann. Sjálfur var Hörður
öllum hnútum kunnugur í borginni
frá því hann var þar við nám og störf í
miðri hringiðu strangflatarmálverks-
ins, eins og geómetrían var nefnd á
sjötta áratugnum. Þekking hans á
listum var óhemju yfirgripsmikil og
spannaði marga tíma og ólíka hug-
myndastrauma. Það lýsir Herði vel að
í skammri viðdvöl sinni í París þetta
haustið hafði hann mestan áhuga á
því að kynna sér það sem ungir,
franskir myndlistarmenn væru að
gera. Hörður stóð jafnan heilshugar
með ungu listafólki í sínu uppeldis-
starfi, enda þekki ég fáa myndlistar-
menn af kynslóð Harðar Ágústssonar
sem eiga sér jafn marga og dygga
aðdáendur meðal yngstu kynslóðar
listamanna.
Það er hins vegar skemmst frá okk-
ar fyrstu kynnum að segja að lista-
maðurinn gaf mér verðskuldaða fall-
einkunn í fræðunum og var það
upphafið að einlægri virðingu minni
fyrir Herði Ágústssyni. Leiðir okkar
áttu síðar eftir að liggja saman í gegn-
um starf mitt fyrir Listasafn Háskóla
Íslands og þá sýndi hann mér ávallt
mikla hlýju og uppbyggingu listfræði-
námsins sömuleiðis áhuga. Það var
líka umtalsverður heiður fyrir konu
að fá að halda undir arminn á glæsi-
menninu Herði stuttan spölinn úr
íbúð þeirra Sigríðar niður á vinnustof-
una í Grænuhlíð.
Listasafn Háskóla Íslands státar af
því að eiga nokkur öndvegisverk eftir
Hörð Ágústsson, hvert öðru mikil-
vægara í samhengi íslenskrar lista-
sögu. Sjálfur sýndi þessi heiðursdokt-
or Háskóla Íslands uppbyggingu
háskólalistasafnsins mikla ræktar-
semi, m.a. með listaverkagjöfum.
Fyrir hönd Listasafns Háskóla Ís-
lands sendi ég Sigríði og fjölskyldunni
allri samúðarkveðjur.
Auður Ólafsdóttir.
Kveðja frá Listasafni
Reykjavíkur
Í lífi hvers eru textar sem skipta
meira máli en aðrir. Fyrsta greinin
sem ég las um arkitektúr var slíkur
texti. Hún var í 3. hefti tímaritsins
Birtings árið 1960, umfjöllun Harðar
Ágústssonar í tilefni af útkomu ritsins
Íslensk íbúðarhús. Líkt og svo margir
textar Harðar var greinin allt í senn:
kennslubók fyrir almenning í „frum-
lögmálum fagurskyns“, útlistun á
grunnatriðum arkitektúrs í fortíð og
samtíð, hugvekja um gildi hins gamla,
íslenska byggingararfs og ádeila á
smekkleysi í húsbyggingum eftir-
stríðsáranna. Við lesturinn fékk ég
sannfæringu fyrir því að þannig og
ekki öðruvísi ætti að skrifa um bygg-
ingarlist. Alla tíð síðan hef ég litið á
Hörð Ágústsson sem minn helsta
læriföður í arkitektúrfræðum. Og það
þó ég sæti aldrei svo mikið sem eina
kennslustund í hans skóla.
Með Herði Ágústssyni er fallinn frá
einn fremsti og fjölhæfasti listamaður
sem íslenska þjóðin hefur eignast. Á
hálfri öld skilaði hann margföldu ævi-
starfi sem myndlistarmaður, hönnuð-
ur, gagnrýnandi, fræðimaður á sviði
sjónvísinda og brautryðjandi í rann-
sóknum á íslenskri húsagerðarsögu.
Hann var okkar helsti baráttu- og
hugsjónamaður á sviði íslenskra sjón-
lista, sem hélt því ótrauður fram að
umbúðirnar ættu sér innihald og að
mennt og menningararfur forms og
lita væri engu síðri en orðsins list.
Fá verk hafa verið mér kærari en
það að fjalla um framlag Harðar til ís-
lenskrar byggingarlistar í tengslum
við yfirlitssýningu á verkum hans á
Kjarvalsstöðum fyrr á þessu ári. Sú
breyting sem orðið hefur á viðhorfi ís-
lensku þjóðarinnar til verndunar
gamalla húsa og gildi byggingararfs-
ins er meðal þess markverðasta sem
gerst hefur á sviði byggingarlistar
hér á síðari árum. Óumdeilt er að þar
á enginn stærri hlut að máli en Hörð-
ur Ágústsson.
Eru vandfundin hliðstæð dæmi um
að einn einstaklingur hafi, með innsæi
sínu og þrotlausri baráttu, náð að
verða upphafsmaður heillar þjóðar-
vakningar.
Fyrir hönd Listasafns Reykjavíkur
sendi ég fjölskyldunni í Grænuhlíð 12
mínar innilegustu samúðarkveðjur.
Pétur H. Ármannsson.
Hörður Ágústsson var einstakur
hæfileikamaður. Við sem nutum þess
að ganga í skóla hjá honum minnumst
hins mikla áhuga og eldmóðs sem ein-
kenndi stjórn hans í Myndlista- og
handíðaskólanum. Hann hafði ein-
lægan og brennandi áhuga á myndlist
og byggingalist sem náði langt út fyr-
ir hinn þrönga stakk sem honum var
sniðinn í umhverfi sem sýndi áhuga-
sviði hans oftast heldur takmarkaðan
skilning. Þótt hann þætti strangur
var hann um leið afar hlýr maður og
gefandi. Það var hreint tilhlökkunar-
efni að sitja tíma hjá honum því nem-
endum þótti sem þeir væru að fást við
eitthvað verðugt og háleitt sem snerti
beinlínis framtíð þeirra og nánasta
umhverfi.
Að öðrum kennurum ólöstuðum
hafði enginn jafnóbrigðula yfirsýn yf-
ir sjónmenntir og Hörður, en það sem
meira var; enginn var eins opinn og
hann fyrir endurnýjun listarinnar og
þörfinni á stöðugri leit hennar að
óvæntum og ögrandi lausnum. Þann-
ig bauð hann af rausn sinni töluvert
yngri listamönnum til leiks í málstofu
skólans þótt þeir væru í orði kveðnu á
öndverðum meiði við hugmyndir hans
og skoðanir. Hörður var nefnilega
enginn bókstafsmaður þótt hann
þekkti manna best samhengi listasög-
unnar og bæri ómælda virðingu fyrir
hinu besta sem hvert tímabil hennar
hefði eftirlátið okkur.
Djörfung hans og dugur í barátt-
unni fyrir varðveislu menningarverð-
mæta um allt land opnaði augu
margra fyrir því sem þeir áttu bágt
með að trúa; að Íslendingar ættu sér
gersemar í byggingalist sem vert
væri að hlúa að. En það var ekki tekið
út með sældinni að kristna suma
þöngulhausana í þessum efnum.
Margir okkar höfðu svo lágt mat á
eigin sögulegum minjum að þeir vildu
helst skola þeim sem fyrst á haf út.
Hörður gekk oft nærri sér til að
breyta þessu hugarfari en hafði loks
erindi sem erfiði, okkur eftirkomend-
um til ævinlegrar blessunar. Þannig
sýndi hann og sannaði að enginn öðl-
ast alþjóðlega stærð nema eiga sér
ákveðnar rætur. Menningin verður
ekki flutt inn hrá á kostnað þess sem
fyrir er heldur aðeins í sátt og sam-
lyndi við það.
Hið dýrmætasta sem Hörður kom
þó til skila var eflaust sú staðreynd að
enginn verður velunnari listar nema
bera merki hennar áfram um ókomna
tíð, hvernig sem á móti blæs. Í þeim
efnum nægir ekki að hugsa um eigin
nafla því enginn er eyland. Ættingjum
Harðar Ágústssonar vottum við
dýpstu samúð um leið og við trúum að
til séu nægilega margir ósérhlífnir Ís-
lendingar til að taka við merki baráttu
hans.
Margrét Auðuns og
Halldór Björn.
Kveðja frá
Listaháskóla Íslands
Með Herði Ágústssyni er genginn
lista- og menntafrömuður sem hefur
haft afgerandi áhrif á þróun í menn-
ingarlífs á Íslandi allt frá miðri síðustu
öld. Lífsverk hans spannar ótrúlega
breitt svið og sér verka hans mjög
víða. Listamaður, fræðimaður og
kennari – allt í senn, og boðberi nýrra
hugmynda og nýrrar sýnar á allt okk-
ar manngerða umhverfi. Hann hefur
verið nefndur „kyndilberi módern-
ismans“ en hafði þann víða hug að
taka fordómalaust við stefnum og
hugmyndum sem síðar komu. Sem
skólamaður skildi hann við sig arfleið
sem við enn í dag byggjum á og er til
viðmiðunar í okkar litla en kraftmikla
skólasamfélagi.
Hörður tengdist Listaháskólanum
með beinum og óbeinum hætti. Skól-
inn var stofnaður 1998 en þá var
Hörður hátt á áttræðisaldri. Hann
lagði okkur lið við stofnun skólans
með því að tala máli okkar við áhrifa-
fólk innan listasamfélagsins og utan
þess, og við undirbúning arkitektúr-
námsins kom þekking hans og sýn á
þetta svið að miklu gagni. Hörður var
einn aðalhöfundur tillagna um
kennslu í byggingarlist á Íslandi sem
nefnd á vegum menntamálaráðuneyt-
is lagði fram 1988, og lögðu hug-
myndafræðilegan grunn að þeim til-
lögum sem síðar var unnið eftir. Fyrir
þetta vill Listaháskólinn sérstaklega
þakka.
Það var mér sem listamanni og
skólamanni mikil reynsla að kynnast
Herði Ágústssyni. Þótt aldurinn væri
þá farinn að færast yfir hann leiftraði
hugur hans af fjöri og hann hvatti mig
til dáða. Af þeim fáu fundum sem ég
átti með honum kveikti hann með mér
nýjar hugmyndir og hann lýsti upp
þær flækjur sem ég einhvern veginn
sá þá ekki í gegnum. Nú þegar við
kveðjum Hörð vil ég þakka honum
þessar stundir og ég sendi fjölskyldu
hans mínar dýpstu samúðarkveðjur.
Hjálmar H. Ragnarsson.
Hörður Ágústsson var klettur á
sviði sjónlista og sjónmennta á Ís-
landi. Sköpunarkraftur hans spannaði
afar vítt svið listar, hönnunar og
fræðimennsku. Einkennin á öllu því
sem hann tók sér fyrir hendur voru
ævinlega hin sömu; nákvæmni, elju-
semi og ástríða. Oft var hann braut-
ryðjandi en aldrei hugsunarlaus spor-
göngumaður. Hörður var svo lengi
sem ég man viðmið í fagmennsku í
sjónlistum á Íslandi.
Hörður var að mörgu leyti ein-
kennilega samsettur maður. Hann var
hvort tveggja í senn dálítið gamaldags
upplýsingamaður og klassíker, og ólg-
andi módernisti og framúrstefnumað-
ur, en umfram allt endurreisnarmað-
ur í fleiri en einum skilningi. Í honum
toguðust á með kostulegum hætti
annars vegar jarðbundin og smá-
munasöm skynsemisvera og hins veg-
ar fljúgandi og mótsagnakennd til-
finningavera. Hann var maður þess
gamla en um leið þess nýja og náði
sjaldgæfu jafnvægi þar á milli.
Ég kynntist Herði ekki síst vegna
húsafriðunarverkefnis sem hann hafði
afskipti af, björgun og endurreisn
æskuheimilis míns, baðstofu og
torfbæ að Austur-Meðalholtum í Flóa.
Má telja víst að lítið hefði orðið úr
framkvæmdum ef hvatningar og
stuðnings Harðar hefði ekki notið við.
Í mörgum skoðunarferðum okkar
austur í Flóa meðan þetta verkefni
stóð sem hæst á níunda áratugnum
bar margt á góma um listir og menn-
ingu í fortíð og nútíð.
Þá fannst mér ég oft verða þess
áskynja að á bak við formhyggju-
manninn var rómantískur hugsjóna-
maður sem lét sér fátt fyrir brjósti
brenna. Þannig varð bjartsýni hans
og eldmóður þeim sem í kringum
hann voru oft sem áskorun til að tak-
ast á við jafnvel stærri verkefni en
þeir héldu sjálfir að þeir réðu við.
Hörður vakti smám saman með mér
áhuga á ýmsum hliðum hinnar fornu
íslensku byggingarhefðar í þessum
ferðalögum og með skrifum sínum og
fyrirlestrum. Þetta veganesti hefur
reynst mér ómetanlegt og má vafa-
laust rekja fleira en ég er meðvitaður
um í eigin sköpunarstarfi til þessarar
uppsprettu. Á bakaleiðinni úr þessum
ferðum austur fyrir fjall, sem alltaf
voru farnar á góðviðrisdögum, var
gjarnan tekinn hringur í Reykjavík,
hús skoðuð, spáð í liti og form, bygg-
ingastíla og stílbrot, gamlar hefðir og
nýjungar. Athugasemdir Harðar
voru jafnan vel grundvallaðar, frum-
legar, skemmtilegar, en umfram allt
markaðar afar næmri fagurfræðilegri
sýn.
Hörður var alla tíð fastagestur á
flesta þá atburði sem fram fóru á
sjónlistavettvangi í Reykjavíkur. Ég
held að best megi lýsa þeim áhrifum
sem það hafði að hitta Hörð hvort
heldur var á slíkum samkomum eða
við önnur tækifæri með orðinu upp-
lífgandi. Ég hygg að sama orð lýsi
jafnframt vel ævistarfi hans og fram-
lagi til íslenskrar menningar.
Ég votta aðstandendum Harðar
Ágústssonar samúð mína við fráfall
hans.
Hannes Lárusson.
Hörður Ágústsson hafði þann bráð-
nauðsynlega eiginleika almennilegra
kennara að kunna að tendra ljósið og
fá nógu marga nemendur til að hrífast
með til að ljósið héldi lífi og skipti ein-
hverju máli. Hann vissi sem var að
logandi ljós tapar engu við að tendra
upp annað. Það ljós sem skein skær-
ast var sú fullvissa hans að íslensk
myndlist ætti sér miklu dýpri sögu en
frá öndverðri tuttugustu öld. Hann
kenndi okkur hvernig grundvallar-
hugmyndir berast landa á milli, taka á
sig þjóðlegan svip eftir verkmenningu
og efnisnotkun. Hvernig hlutfalla-
dýrð Péturskirkjunnar í Róm væri til
dæmis falin í Víðimýrarkirkju í
Skagafirði. Þetta kann að hljóma
ankannalega en fyrir 40 árum mátti
heyra í hátíðarræðum að Íslendingar
ættu nær enga menningarsögu en
bókmenntasögu sem næði lengra aft-
ur í tímann en 50 ár. Það bergmál
glumdi lengi en Hörður var í forystu-
sveit þeirra sem bentu á annað og
opnuðu augu fjölmargra. Hann til-
heyrði þeirri kynslóð sem stóð
frammi fyrir rústum seinni heims-
styrjaldarinnar og kenndi þjóðrembu
og foringjadýrkun um. Hann var í far-
arbroddi þeirra sem vildi leggja
grunn að alþjóðlegu myndmáli hér á
landi. Hann vissi að öll góð list er í
senn þjóðleg og alþjóðleg. Hann var
helstur þeirra sem lögðu grunninn að
sjónmenntum eins og við þekkjum
þær hér í dag. Hann vissi að list hans
yrði að ná yfir allt. Hvort sem hann
vann með olíu, límbönd, blýant eða við
uppsetningu tímarita, hönnun og
myndskreytingu bóka, merkjagerð
eða kennslu og fræðistörf. Eldmóður
hans var smitandi. Hann kenndi líka
sjálfsvirðingu listamanna; að leggjast
ekki lágt og láta peningavöld og póli-
tíkusa stjórna ferðinni en um leið full-
komlega meðvitaður um pólitík og
peninga í listum. Samfélag hönnuða á
honum mikið að þakka fyrir að kenna
okkur skilninginn og virðinguna.
Ljósið sem hann bar mun lifa.
Guðmundur Oddur Magnússon.
 Fleiri minningargreinar
um Hörð Ágústsson bíða birtingar
og munu birtast í blaðinu næstu
daga. Höfundar eru: Pjetur Stef-
ánsson formaður Íslenskrar graf-
íkur og fyrrverandi formaður Sam-
bands íslenskra myndlistarmanna;
Arndís Árnadóttir.