Tíminn - 09.03.1971, Side 6

18
TIMINN
ÞREDJUDAGUR 9. marz 1971
Haukur Ragnarsson:
ÆTTBOK
OG SAGA
íslenzka hestsins á 20. öld
eftir Gunnar Bjarnason, Hvanneyri. Bókaforlag Odds
Björnssonar á Akureyri gaf út
Ái íorlagsins hálíu er bók
þessi eins vel gerð og bezt
verður á kosið. Vandaður papp
ír, gott letur og frágangur all-
ur ágætur.
Auk formála, eftinnála og
nafnaskráa, skiptist ritið í eft-
irfarandi kafla: Af mönnum
og hestum 1940—1950, félags-
annálar og Ættbókin 1. Stó8-
hestar Nr. 1—Ö64. Ættbókin
sjólf með nafnaskrá yfir stóð-
hesta er 210 síður, eða rúm-
lega helmingur bókarinnar.
Hinn hlutinn kemur ættbók
ekkert við og er fyrst og
freanst sjálfsævisaga höfundar,
en ekiki hestsins á 20. öld.
Þennan hluta bókarinnar
verða þeir, sem áhuga hafa á
ættbókinni, að kaupa dýrum
dómum ásamt henni sjálfri.
Nú spannar þessi hluti ævi-
sögu höfundar aðeins yfir 10
ár, svo að dýr hlýtur öll ævi-
sagan að verða, áður en yfir
lýkur.
Nú eru liðnir nokkrir mán-
uðir frá útkomu bókarinnar,
og enn hefur enginn fagmaður
stungið niður penna til þess
að skrifa um þessa bók. Af
hverju? Hefur tímaritum um
landbúnað ekki verið send bók
in til umsagnar, eða þykir hún
ekki þess virði? Þó er það aug-
Ijóst mál, að sé eitthvað gagn-
rýnisvert við þessa bók, þá er
rétt að það komi fram nú.
Verði villur og missagnir eklci
leiðréttar nú, þá verða þær
heilög sannindi eftir 10—15
ár. Þess vegna sezt ég nú nið-
ur til þess að skrifa þessar
linur um ýmislegt, sem mér
finnst athugavert við bókina
og jafnvel hrossaræktarmálin í
heild.
Bókmenntagagnrýnendur
blaðanna hafa ritað um bók-
ina, og er svo að sjá, að þeim.
þyki sjálfsævisagan merkilegar
bökmenntir. Ekki skal ég
leggja neinn dóm á það, né
heldur hitt, hvert sannleiks-
og heimildargildið er. Þó
finnst mér, aö það mætti
gjarna vera siðferðileg skylda
dagblaðanna að fá fagmenn til
þess að rita um fagbækur.
í lok formála segir höfund-
ur, eftir að hafa lýst helztu
málum, sem notuð eru í sam-
bandi við lýsingu hesta. „Að
öðru leyti hygg ég. að hinar
skráðu upplýsingar séu auð-
skiljanlegar hverjum hesta-
manr>i‘' KH'i Ag alveg viss
um það. T.d. Oíu '’«star f’óWk-
aðir á sýningum eftir r-ínn.
verðlaunaðir, sem kaúað er
Þessi veróláun, sem hér er um
að ræða, eru einskonar eink-
unnagjöf. Framan af ættbók-
inni virðast hestar fá 1., 2. og
3. verðlaun. Síðan verður
skyndilega sú breyting, án
þess að nokkuð sé um það get-
ið, að hestar fá 1. verðlaun A,
B eða C, 2. verðlaun A, B eða
C og svo koma 3. verðlaunin.
Áhugasamur lesandi reynir
auðvitað að lesa í málið, en
hann verður engu nær. Við
skulum taka sem dæmi nokkra
hesta.
Nr. 229 fær þessa lýsingu:
Brúnn, meðalreistur, hlutfalla-
góður, góðir fætur. Hann fær
3. verðlaun.
Nr. 233 fær þessa lýsingu:
Jarpur, meðalreistur, hlutfalla-
góður. góðir fætur. Hann fær
1. verðlaun. Eini muniurinn
virðist vera liturinn, og er þá
helzt að ætla, að jarpi liturinn
sé göfugri en sá brúni. Við
skulum taka annað dæmi.
N’ '’?] ei iýit þannig: Rauð
ur, fríður vel, meðalreistur og
hlutfallagóður, góðir fætur,
reiðhestslegur fær 1. verð-
laun.
Nr. 241: Brúnn, vel meðai-
reistur, hlutfalíagóður, ágætir
fætur. Hesturinn er rösklegur
og reiðhestslegur. Hann fær 2.
verðlaun. Hér virðist það vera
liturinn, sem ræður úrslitum.
Rauði liturinn talinn göfugri
en hinn brúni. Sem sagt, lýs-
inigar segja ekki það, sem við
þurfum að vita. Hvers vegna
hefur hesturinn fengið þau
verðlaun sem hann fær? Gott
hefði verið, að ýmis lýsingar-
orð væru skýrgreind. T.d. lýs-
ingarorðið „hlutfallagóður",
sem notað er um allflesta, sem
ættbókarfærðir eru eftir 1939.
í formála getur Gunnar
Bjarnason þess, að í upplhafi
ættbókar hafj Theódór Am-
björnsson ritað:
„í byrjun tek ég aðeins þá
hesta, er hlotið hafa 1 og 2.
verðlaun, fjögra vetra og
eldri. Síðar má bæta við
lægra verðlaunut/um hestum
er góðir stofnar spretta af
þeim, því svo er víst langt
þangað til ættbók þessi verði
prentuð, að þeir geti komið
þar á réttan stað, einnig
hestum, sem eikki hafa verið
sýndir, ef ástæða þykir til
þess“.
Ég fæ ekki betur séð, en ,
Theódór heitinn hafi fylgt
þessari reglu, meðan hans
naut við. Síðar hefur þessum
reglum greinilega verið breytt,
en ég álít, að síður en svo
hafí verið ástæða til þess þá,
því aö þá var búið að vinna
að ræktuninni svo langan tima<
að heldur hefði átt að herða
þær reglur heldur en hitt
Ef við nú athugum ættbök-
arfœrslu G-B. lauslega, þá kem
ur í ljós, að hann hefur ætt-
bókarfært 369 hesta á tímabil-
inu 1940—1960. (Nr. 193—Nr.
561). Af þeim hafa ca. 46%
fengið i. verðlaun, ca 17%
hafa fengið 2. verðlaun, ca 6%
fengið 3 verðlaun og svo eru
um 31% af hestunum, þar sem
ekki er getið um nein verð-
laun. Sennilega er um helming
ur síðasta flokksins sýndur í
heimahúsum.
Af þessum 369 hestum virð-
ast 71 var teknir í ættbók 3ja
vetra. 30 2ja vetra og einn er
greinilega tekinn í ættbók fæð
ingarárið. (Nr. 406, Gammur
frá Hvanneyri, sennilega þá í
eigu G.B.). Alls eru því á
þessu tímabili ættbókarfæro'ir
rúmlega hundrað hestar yngri
en 4. vetra, eða meira en fjórð
ungur ættbókarfærðra hesta.
Ekki er getið nm verðlaun
nærri allra þessara hesta, en
allmargir hafa fengið 3. verð-
laun. Einna hæsta einkunn
þessara hesta fær Nr. 508.
Hann fær 1. verðlaun B og
þessa lýsingu: „Rauðhöttóttur,
vel meðalreistur, vefjaþurr,
reiðhestslegur, fætur ekki
veigamiklir. Faðemið óvist og
því hesturinn ekki álitlegur kyn-
bótarhestur". Annars má nefna
það, að af þessum 369 sem G.B.
hefur ættbókfært, eru 18 föð-
urlausir og þeim til viðbótar
eru 10, sem upplýsingar vant-
ar um báða foreldra. Yfirleitt
hafa þessir hestar fengiO 1.
verðlaun. í öðrum greinum þú-
fjárræktar þykir ekki rétt að
verðlauna ættlausa gripi, nema
þá ef til vill mjög lágt, fyrr
en afkvæmin hafa sannað kyn
bótagildi þeirra. Þetta er auð-
vitað í samræmi við löngu upp-
götvað erfðalögmál, en virðist
sem sagt hafa gleymzt í hrossa
ræktinni á fímmta og sjötta
tug aldarinnar. Eitt alvarleg-
asta dæmið um þetta er Nr.
304. Hreinn fná Þverá. Hann
kemur fram á sýningu 1944, þá
fjögurra vetra, talinn föður-
laus en fær þó heiðursverð-
laun. Hann er kjörinn beztur
stóðhesta á Landsmóti 1950, þá
einnig föðurlaus. Svo bregður
við á Landsmóti 1954, aó' hann
er feðraður 14 vetra. Hann
stóð þá einnig efstur og
sömuleiðis á Landsmóti 1958.
Við þetta bætist, að það er mál
margra, sem til eiga að þekkja,
að móðemið hafi verið óvist.
Þarf þá víst engan að undra,
þótt varla sjáist nein spor eft-
ir þennan hest í hrossaræki-
inni. Látum þó vera þessi mis-
tök, en að leyfa sér að rekja
bæði föður- og móðurætt þessa
hests í ættbókinni, án þess a8
geta þess aS vafi hafi leikjð
á um faðemi hestsins, það nálg
ast hreina ósvífni. Hvemig
skyldl þá vera að treysta öðr-
um ættemisupplýsingum í þess
ari bófc? Hvemig má þá tíl
dæmis treysta ættfærslu útflutn
ingshrossanna, sem allir ern að
tala um í dag?
Þegar ættbókin er lesin, þá
vekur það oft furðo, að sum-
ir hestanna skuli hafa verið
teknir í ættbók. Sfculu nokk-
ur dæmi nefnd.
Nr. 360 er tekinn í ættbók
þrevetur. f lofc lýsingar segir
„að hann sé óráðinn sem reið-
hestur og kynbótahestur".
Nr. 423 er líklega tekinn í
ættbófc fjögurra vetra. Lýsing:
„Brúnn að lit, viljalegur, smá-
vaxinn og hnellinn hestur.
Hann þótti efcfci álitlegur kyn-
bótahestur".
Nr. 438. Hvorki greint um
ætt né aldur. Lýsing: Gnáskjótt
ur, myndarlegur og þreklegur
hestur, ekki reiðhestslegur".
Nr. 440 er fjögurra vetra.
Lýsing: „. .. ffngerðor og frfð-
ur hestur eo lundstirður, rað-
boginn í v. afturfæti". siðan
segir: „Hesturinn var sendur
til geldingar eftir sýningu, og
næsta ár var hann seldnr til
Þýskalands. Reyndist þar fcang-
iyndur og hæfíledkalaœ*.
Menn geta nú sfcemiwt sér
við að lesa bófcina og mmm
þá finna ýmislegt, sem efcfci er
ósvipað þessu. Oftast er erfitt
að gera sér grein fyrir þvi.
hvers vegna hestar hafa verið
ættbókaðir, en ósjaldan grun-
ar lesandann, að það hafi ver-
ið vegna þess, að til hafi stað-
ið að flytja þá út.
IFróðlegt væri að vita, hvers
vegna reglum nm ættbókar-
færsluna var breytt, en þó
mun fróðlegra að vita, hvort
breytingin hafi verið til nokk-
urs gagns íslenzkri hrossarækt.
Nú vill svo til, að getið er um
skráð affcvæmi hvers stóðhests
í ættbókinni. Hef ég tekið upp
fjölda þeirra og raðað saman í
eftirfarandi töflu. Annars veg-
ar hef ég tekið tímabilið fram
til 1940. sem fært var af Theó-
dóri heitnum Ambjöms-
syni, er hins vegar tímabilið
1940—1955, sem fært er af
Gunnari Bjamasyni. Hestar,
ættbókarfærðir 1955 og fyrir
þann tíma, ættu allir að hafa
haft möguleika til þess að eign-
ast skráð afkvæmi.
Flokkun ættbókarfærðra hesta
eftir skráðum afkvæmum.
0 75 39 136 57
1 17 9 36 15
2 20 10 19 8
3—5 30 16 28 11
6—10 23 12 12 5
10—20 10 5 4 2
Fleiri en 20 17 9 4 2
Það sést af töflunni, að af
hestum, skrá&um fram til 1940,