Tíminn - 29.04.1971, Síða 8

8
TIMINN
FIMMTUDAGUR 29. aprfl 1971
HEINZ BARUSKE: Þýzk rödd um íslenzkar nútímabókmenntir lli
Rúmlega tuttugu árum yngri
z en Þórbergur og Gunnar er
Guðmundur Daníelss. (f. 1910),
} sem hefitr auk leikrita og smá
sagna skrifað 15 skáldsögur,
þar á meðal bænda-skáldsögu,
„Á bökkum Bolafljóts", sem
vakti mikla hrifningu á ís-
landi. Verk þetta, sem er í
tveim bindum, kom út 1940.
Það er mjög raunsæ saga um
bændur á suður-hluta eyjunn-
ar í landslagi, þar sem flestar
skáldsögur höfundarins gerast.
; í skáldsögu þessari sýnir skáld
’ ið sterka tilfinningu fyrir nátt
j úrunni og hinn miskunnarlausa
! leik örlaganna að lífi fólks.
j Bezta verk Guðmundar til
þessa er líklega hin stutta
j skáldsaga hans „Blindingsleik-
' ur“, þar sem hann lýsir ungri
■, stúlku, sem ætlar að leita sér
j nýs heims. Þessi bók kom út
j 1955. Síðan sendir Guðmundur
! árið 1961 frá sér verk, sem
markar þáttaskil á rithöfundar
ferli hans fram til þessa. Það
er skáldsagan „Sonur minn
Sinfjötli", Völsunga-Saga færð
í nútímabúning með hinu sí-
gilda efni, baráttunni milli til-
finningar og skyldu, ástar og
hefndar. Skáldið Hlynur mælir
þar þau orð, sem verða megin-
inntak allrar bórkarinnar. Orð-
in eru ætluð Sigmundi Völs-
i ungssyni, sem hefur í bókarlok
náð fram hefndum, en misst
af þeim sökum föður, bróður,
systur svo og son sinn, sem
hann elskaði ofar öllu. „öll
látum vér sonu vora fala ef í
móti kemur það gjald sem
mest leikur hugur á: hefnd yf-
ir óvini vorum, gullið, valdið
eða frægðin", segir skáldið við
föðurinn, sem misst hefur son
sinn. Og hann hvetur hann til
að snúa baki við Óðni:
,„ . . þegar þeir guðir eru
dauðir, sem á blóðfórnum nær-
ast barna sinna, en sverð okk-
ar brotin öll, og söngharpan
ein við lýði, þá fyrst munum
vér, gamlir menn, fá að halda
sonum vorum og gleðjast við
þeirra líf.“ Með skáldsögunni
„Húsið“ snýr skáldið aftur til
suðurstrandarinnar, en þar
hefur núna margt breytzt. En
þessi bók, sem kom út 1963, er
samt lakari en sú næsta á und-
an. Hið sama á við um skáld-
söguna „Tuminn og teningur-
inn“, sem kom út 1966 og er
sem næst framhald af „Hús-
inu“. Gerist hún á milli heims-
styrjaldanna beggja í borg
einni, sem hefur vaxið upp úr
verzlunarmiðstöð. Enda þótt
Guðmundur beiti annarri
tækni, tekst honum ekki held-
ur í þessari skáldsögu að móta
sannfærandi skáldverk, en
ástæðunnar er vafalaust að
leita í persónusköpun hans,
sem er oft óljós og losaraleg.
>
*
Tímabilið 1930—1940, þeg-
i ar ísland breytist úr bænda-
þjóðfélagi i iðnaðarþjóðfé-
lag, verður að frjórri jarðvegi
fyrir skáldskap, sem bindur sig
við samtíð sína, en nokkurt
annað tímabil í seinni tíð.
í þessu sambandi er sérstak-
lega skylt að geta tveggja
skálda: Stefáns Jónssonar
(1905—1966) og Indriða G.
Þorsteinssonar (f.1926).
Stefán var þegar orðinn
kunnur og mikils verður
unglingabókahöfundur, þegar
hann hóf að skrifa skáldsögur,
en sú fyrsta þeirra, „Sendibréf
frá Sandströnd“, kom út
1960. Skáldsaga þessi á margt
sameiginlegt með „Turninum
og teningnum" eftir Guðmund
Daníelsson, einnig að því leyti
að hún hefur galla. Þá má lík-
lega skýra fyrst og fremst með
því, að aðalpersóna bókarinn-
ar, en atburðarás bókarinnar
er fléttuð við myndun borgar
einnar, er mótuð svo óljóslega,
að því er varðar uppruna
hennar og athafnir og að höf-
undurinn reynir að gefa tvö-
falda lýsingu í bók sinni-. á
þróun borgarinnar og örlögum
söguhetjunnar, Þorvalds. Sú
aðferð virðist hafa verið röng,
sem Stefán hefur beitt til að
fella bæði þessi viðfangsefni í
eitt verk og reynist ekki unnt
að ræða hana liér'náriar. Hon-
um tókst betur upp í skáld-
sögu sinni, „Vegurinn að
brúnni“, sem kom út 1962 og
er, svo mikil sem hún er að
vöxtum, eiginlega þríleikur
(trilogia). í fyrsta hluta þess-
arar bókar er að finna frá sál-
fræðilegu sjónarmiði ágæta
lýsingu á bræðrunum tveimur,
Guðmundur Daníelsson
SnoiTa og Kormáki, og koma
þar fram þau frábæru tök Stef-
áns á unglingasálfræði, sem
hann hafði þróað með sér sem
unglingabókahöfundur. í öðr-
um hluta skáldsögunnar hafa
báðir bræðurnir flutzt til höf-
uðborgarinnar Reykjavíkur, og
jafnframt víkkar svið skáld-
sögunnar og verður að al-
mennri lýsingu á tímabilinu
1930—1940, en við það fara
hin dramatísku einkenni
skáldsögunnar að miklu leyti
forgörðum. Þriðji hlutinn seg-
ir síðan frá því hvernig eldri
bróðirinn, Snorri, vex inn i
þjóðfélagið. Sú mynd, sem
Stefán dregur upp af ytri að-
stæðum, og að sumu leyti pers-
ónulýsingar hans, bera vott
um mikla kunnáttu höfundar,
en samt eru, að þvi er varðar
samsetningu, margir gallar sjá-
anlegir, sem valda því, að verk
þetta hefur ekki orðið heil-
steypt. Bezta skáldverk Stef-
áns er líklega smásagnasafn
hans, „Við morgunsól“, sem
kom út 1966.
Indriði G. Þorsteinsson kom
fyrst fram á sjónarsviðið með
hinni stuttu skáldsögu sinni
„79 af stöðinni". Efni hennar
er sem hér segir: Bóndasonur
verður leigubílstjóri í Reykja-
vík og fellir ástarhug til giftr-
ar konu, en eiginmaður henn-
ar er á taugahæli í Danmörku.
Þegar hinn ungi maður frétt-
ir um samband hennar við
ameríska hermenn í herstöð-
inni í Keflavík, flýr hann og
ætlar að snúa aftur heim, ekur
út af veginum og deyr.
Skáldsögu þessari, sem er
heilsteypt og samanþjöppuð
og mögnuð dramatískri
spennu, var sérlega vel tekið
á íslandi. Vissulega má yið
nána athugun á þessu verki
greina áhrif Hemingways. En
efni sögunnar var efst á baugi
um þær mundir á íslandi og
hefur höfundurinn mótað úr
því, þrátt fyrir hina bók-
menntalegu fyrirmynd, sjálf-
stætt verk, sem býr fyrir reisn
og miklum táknkrafti.
Árið 1963 kom út önnur bók
Stefán Jónsson, rithöfundur
Indriða, „Land og synir", verk
sem er nánast forsaga að
fyrstu skáldsögunni; því að þar
sem „79 af stöðinni" gerist í
Reykjavík fimmta áratugsins,
fjallar Land og synir hins veg-
ar um árin milli 1930—40, hið
mikla umbrotatímabil. Sögu-
hetja þessarar bókar heitir
Einar. Hann býr á einmanaleg-
um, hrörlegum sveitabæ með
gömlum föður sínum, Ólafi,
sem misst hefur konu sína.
Nokkrar kýr eru í fjósi og það
sauðfé, sem er á afrétti, nægir
vart til þess að Einari geti
virzt nokkrir þolanlegir fram-
tíðarmöguleikar á þessum
bóndabæ. Að föður sínum látn-
um lógar hann reiðhesti sín-
um og mælir sér mót við
stúlku eina, dóttur nágranna
hans, um að þau yfirgefi sam-
an heimahagana. Stúlkan, sem
er orðin ástmey hans um
haustið, kemur ekki til brott-
fararstaðarins, en heldur kyrru
fyrir á bæ foreldra sinna og
verður þannig að tákni heima-
haganna. Þetta hljómar allt
mjög einfalt og hefði getað
orðið efni í sveitasæluskáld-
sögu. En hvað hefur Indriði
gert úr þessu? Hann hefur
samið þróttmikið skáldverk,
sem skipar veglegan sess í ís-
lenzkum bókmenntum síðari
ára.
í stuttorðum stíl tekst
höfundinum í persónum föður
og sonar að íklæða lífi muninn
á fortíðinni og þeirri veröld,
sem er í mótun umhverfis
hann. Hér er dæmi um það:
„Síðan opnaði hann hurðina.
Einar heyrði skruðninginn í
falllóðinu þegar hurðin dró
það upp og einnig meðan hún
var að íokast, unz hún féll með
nokkrum skell að stöfum. Sýsl
föður hans frammi í eldhúsinu
barst til hans gegnum þunnt
panelþilið. Þegar ekkert heyrð-
ist lengur vissi hann að kaffið
beið hans. Hann gekk berum
fótum yfir að stólnum, þar
sem hann hafði lagt fötin sín,
og langaði enn að sofa. Hon-
um þótti gott að sofa á morgn-
ana öfugt við gamla manninn
IndriSi G. Þorsteinsson
sem alltaf vaknaði snemma og
hafði séð morgna £ litabeltum
yfir jörð sem var að vakna,
og talað um þá með sterkum
lýsingarorðum, sem fóru und-
arlega í munni svo þöguls
manns. Hann varð alltaf
mælskur þegar land og himinn
og birta var annars vegar, og
stundum hafði hann reynt að
sannfæra son sinn um tilvist
fegurðarinnar í þessu þrennu.
Ilann hafði jafnvel brýnt hann
til að fara snemma á fætur á
kyrrum vetrarmorgnum þegar
mjólkurhvít ský flutu um
fjallshi-yggina og snjórinn var
nýfallinn og hreinn og spor- I
laus með öllu. Morgnar
Lmarí ekki annað en Jitlaus (
birta eftir vökunætur og hann
efaðist alltaf um þeir væru I
raun og sannleika eins og
gamli maðurinn sá þá“.
Sameining föðurins við nátt-
úruna og hinar næmu tilfinn-
ingar hans gagnvart henni
beina huganum að gamalli
grænlenzkri sögu. Það er sag-
an um Veiðimanninn frá Aluk,
þar sem faðirinn vill eigi held-
ur flytjast úr landi smu, svo
mjög sem sonurinn reynir að
telja hann á það. í þessari
grænlenzku sögu er faðirinn
einnig djúpt snortinn af nátt-
úrunni. „Það var ekki að
undra, þótt maður ætti erfitt
með að yfirgefa Aluk. Sjáðu
bara hina mikilfenglegu sól,
hvernig hún rís hátt yfir haf-
inu og hvernig geislar hennar
brotna á jöklinum við sjón-
deildarhringinn!“ Þetta eru
hinztu orð föðurins, eftir að
hann hefur snúið aftur til
lands sins.
Þessi skáldsaga Indriða kom
ekki út á neinu Norðurlanda-
málanna og lá einungis fyrir
í sænskri þýðingu, sem var
nauðsynleg vegna þátttöku
skáldsins í san^keppni um
bókmenntaverðlaun Norður-
landaráðs árið 1964. Hún kom
út í Vestur-Þýzkalandi undir
nafninu „Ilejbst uber Island“
(Haust yfir íslandi) og lilaut
hagstæða dóma en ekki veru-
lega útbreiðslu. Þetta er
hryggilegt, en er einkennandi
fyrir stöðu Norðurlandabók-
mennta síðari ára í Þýzkalandi.
Það er ekki hlutverk þessarar
ritgerðar að finna orsök þessa
eða skilgreina hana. Hér skal
aðeins stuttlega minnzt á
nokkrar ástæður, sem Otto
Oberholzer, sérfræðingur um
bókmenntir Norðurlanda í
Kiel, hefur bent á. Oberholzer
telur meginástæður hins þverr-
andi áhuga Þjóðverja á Norð-
urlandabókmenntum vera eft-
irfarandi 1) hinn mikla fjör
kipp í þýzkum bókmenntum
eftir 1947. 2) váxandi áhuga á
bókmenntum sem lítill gaum-
ur hefur verið gefinn til þessa
(Suöur-Ameríka, Afríka, grísk-
ar og júgóslavneskar nútíma-
bókmenntir o.s.frv.), 3) ólík
viðhorf í sambandi við
pólitíska afstöðu (þjóðfélags-
vandamál Norðurlanda eru
annars eðlis en hin þýzku, 5
lögð er ólík áherzla á það, sem !
varðar ekki stjómmál. Eins [
og getið hefur verið, verður I
ekki unnt að rannsaka, hvort |
frekari ástæður megi finna, svo
sem t.d. áhrif ,,offóðrunar“
með norrænum bókmenntum
m.a. á fjórða tug þessarar ald-
ar. Slíkt efni mundi að líkind-
um einungis skipta máli fyrir
eldri kynslóðina.
Að því er varðar „Herbst
iiber Island", þá skal gerð sú
lokaathugasemd, að annars
vegar á það þýzka forlag, sem
gaf út bókina í Vestur-Þýzka-
landi, að vísu heiður skilinn
fyrir að hafa látið hana í prent,
en hins vcgar er það undar-
leg aðferð að láta ekki þýða
hana úr íslenzku, heldur úr
sænsku. Og meira að segja þótt
íslenzka frumritið hefði verið
fyrir hendi síðan 1963, sem
sagt komið þremur árum áður
en þýzka útgáfan! Þetta er
lélegur útgáfuháttur og er ekki !
í samræmi við þýzkar erfða- |
venjur. ,
Ef út.gefendur hefðu, áður ;
en hafizt er handa við slfic j
verk, satuband við háskóla, bar 1
sem til eru hasnmlaKennarar :
eða að minnsta kosti dósentar !
Eramhald a bls. 12 í