Fréttablaðið - 19.06.2003, Qupperneq 12

Ríkisstjórnir Íslands og Banda-ríkjanna sömdu um stofnun
varnarliðs á landinu árið 1951, að
tilmælum Nató. Varnarliðinu var
komið á fót vegna skuldbindingar
Nató og Bandaríkjanna um varnir
Íslands og styður það skuldbind-
ingu Íslands vegna sameiginlegs
öryggis bandalagsins.
Veru bandarísks herliðs á Ís-
landi má rekja aftur til ársins
1941, þegar Bandaríkjamenn
leystu breskt herlið af hólmi í her-
setu vegna seinni heimsstyrjald-
arinnar. Var Keflavíkurflugvöllur
þá notaður til millilendingar fyrir
herflugvélar á leið yfir Atlants-
haf. Að lokinni styrjöldinni hvarf
bandarískt herlið frá Íslandi og
flugvöllurinn var afhentur Íslend-
ingum til eignar, en Bandaríkin
höfðu samningsbundin afnot af
honum.
Við uppgang kommúnismans
og herveldis Sovétríkjanna hófst
Kalda stríðið og hernaðarbanda-
lagið Nató var stofnað árið 1949.
Árið eftir studdu heimsveldin tvö
sinn hvorn aðilann í styrjöld á
Kóreuskaganum og tónninn var
gefinn í heimsmálunum næstu
áratugina. Bandaríkjamenn luku
við að reisa fjórar ratsjárstöðvar í
kringum landið árið 1958 til að
fylgjast með umsvifum Sovétríkj-
anna á legi og lofti. Á árunum
1962 til 1991 flugu varnarliðs-
menn í veg fyrir rúmlega þrjú
þúsund sovéskar herflugvélar
umhverfis landið, fleiri en allar
aðrar flugsveitir bandaríska flug-
hersins samanlagt.
Við fall Sovétríkjanna 1991 dró
skyndilega úr hernaðarumsvifum
í kringum landið og að sama skapi
var dregið úr varnarviðbúnaðin-
um. Hernaðarstefna Bandaríkj-
anna tekur nú mið af breyttri
heimsmynd og leggur nú áherslu
á aukinn hreyfanleika til að mæta
skyndilegum hryðjuverkaógnum.
Ísland er ekki lengur talið hafa
hernaðarlegt mikilvægi. ■
Það hefur þótt heldur undarlegtmat Bandaríkjastjórnar að líta
á innrásina í Írak sem viðskipta-
legt tækifæri. Í anda þessa bauð
stjórnin völdum fyrirtækjum að
bjóða í svo til alla
þætti uppbygging-
ar Íraks að stríði
loknu. Þessi ráð-
stöfun hefur verið
gagnrýnd fyrir
þær sakir að þau
fyrirtæki sem
komust að borðinu
voru flest tengd
helstu ráðamönn-
um Bush-stjórnar-
innar með einum eða öðrum hætti.
En án efa hefur stjórnin einnig
verið gagnrýnd fyrir að blanda
saman viðskiptum og meintu
frelsisstríði með þessum hætti.
Það er vel þekkt staðreynd að það
getur verið erfitt að greina á milli
siðferðislegra sjónarmiða og við-
skiptalegra þegar þessu tvennu
hefur einu sinni verið blandað
saman. Það er ekki þar með sagt
að góð viðskipti þurfi að vera sið-
laus – eða gott siðferði slæmur
bisness. En eins og í öðru samlífi
þarf að gæta vel að jafnvæginu
þarna á milli og sérstaklega þegar
annar aðilinn er sterkari en hinn.
Og þótt maðurinn sé ef til vill sið-
aðri vera en margar aðrar er hann
ekki síður gráðugt dýr en hvert
annað – og alltaf gráðugri en sið-
aður.
Innrásin í Írak var afleiðing af
breyttri heimsmynd ráðamanna í
Washington. Yfirvofandi brottför
Bandaríkjahers frá Miðnesheiði
er það einnig. Ríkisstjórn Banda-
ríkjanna vill nota þá menn og þau
tæki sem verið hafa í Keflavík þar
sem þau nýtast betur nýrri heims-
mynd. Þótt enn sé of snemmt að
segja til um hver niðurstaðan
verður í viðræðum íslenskra og
bandarískra stjórnvalda – hversu
stór hluti herliðsins fer og þá
hvenær – þá er ljóst að það er ein-
beittur vilji bandaríkjastjórnar að
draga sem mest af heraflanum frá
Íslandi sem fyrst. Markmið ís-
lenskra stjórnvalda virðist vera
að draga sem mest úr brottflutn-
ingnum og tefja hann sem mest.
Þau vilja halda í sem mest sem
lengst en gera sér líklega grein
fyrir að til lengri tíma er þetta
tapað stríð.
Viðbrögð íslenskra stjórnvalda
við vilja Bandaríkjastjórnar
markast dálítið af því viðhorfi að
við séum að tapa á friðnum sem
flestir telja að muni haldast í okk-
ar heimshluta. Að það væri okkur
í hag ef það væri aðeins ófriðvæn-
legra í heiminum. Við högnuðumst
á fyrri heimstyrjöld og enn meira
á þeirri seinni og kalda stríðið gaf
okkur jafnar og öruggar tekjur.
Efnahagur okkar hefur því verið
nokkuð háður ófriði – eins
ósmekklega og það nú hljómar.
Það er því örugglega kominn tími
til að íslensk stjórnvöld leiti leiða
til að hagnast á friði.
Við gætum farið að dæmi
Bandaríkjamanna og litið á friðinn
sem viðskiptalegt tækifæri. Á Mið-
nesheiði er tilbúið 4.000 manna
byggðarlag með skrifstofubygg-
ingum, skóla, sjúkrahúsi, kirkjum,
matvöruverslunum, veitingastöð-
um – meira að segja börum, keilu-
sölum og sjónvarpsstöð. Það er
ljóst að bandarísk stjórnvöld ætla í
mesta lagi að halda þessu við til að
nota ef þau þurfa að senda hingað
her aftur. Slíkt fyrirkomulag væri
óhagstætt okkur. Þetta tilbúna
byggðarlag stæði þá autt og eng-
um til gagns fyrr en nógu ófrið-
vænlega horfði í heiminum.
Í svona tilbúnu byggðarlagi eru
mikil verðmæti þótt það geti verið
erfitt að koma auga á það í svipinn
þar sem atvinnustarfsemina vant-
ar. Íslensk stjórnvöld gætu hins
vegar boðið út það verkefni að
finna not fyrir þetta 4.000 manna
pláss. Fyrirtæki gætu leitað uppi
nýja atvinnustarfsemi sem hægt
væri að byggja upp á þessu svæði.
Hugsanlega mætti reyna að fara
að dæmi Íra og laða hingað fyrir-
tæki inn á sérstök fríhafnarsvæði
með sérstökum skattaívilnunum.
Ódýrt húsnæði fyrir starfsfólk
gæti flotið með í kaupunum. Það
er mun líklegra að hagkvæm lausn
finnist í svona útboði en ef stjórn-
málamenn fara sjálfir að leita
hennar. Sagan segir að þeir eru
allra stétta ólíklegastir til að stof-
na til langlífra atvinnutækifæra.
Auk þess eru þeir of uppteknir við
að lágmarka skaðann af brottför
hersins til að sjá tækifærin sem
brotthvarf hans býður upp á. Við
getum því lært af bandarísku
stjórninni og boðið út uppbygg-
ingu Miðnesheiðar eins og hún
gerði varðandi uppbyggingu
Íraks. ■
Mín skoðun
GUNNAR SMÁRI EGILSSON
■ skrifar um tækifærin sem brottför
hersins skapar.
14 19. júní 2003 FIMMTUDAGUR
Útgáfufélag: Frétt ehf.
Ritstjóri: Gunnar Smári Egilsson
Fréttastjóri: Sigurjón M. Egilsson
Ritstjórnarfulltrúar: Reynir Traustason
og Steinunn Stefánsdóttir
Auglýsingastjóri: Þórmundur Bergsson
Ritstjórn, auglýsingar og dreifing:
Suðurgötu 10, 101 Reykjavík
Aðalsími: 515 75 00
Símbréf á fréttadeild: 515 75 06
Rafpóstur: ritstjorn@frettabladid.is
Símbréf á auglýsingadeild: 515 75 16
Rafpóstur: auglysingar@frettabladid.is
Setning og umbrot: Frétt ehf.
Prentvinnsla: Ísafoldarprentsmiðja ehf.
Fréttablaðinu er dreift ókeypis á heimili á höfuð-
borgarsvæðinu, Suðurnesjum og Akureyri. Einnig er
hægt að fá blaðið í völdum verslunum á lands-
byggðinni. Fyrirtæki geta fengið blaðið gegn greiðslu
sendingarkostnaðar; kr. 1.100 á mánuði.
Fréttablaðið áskilur sér rétt til að birta allt efni
blaðsins í stafrænu formi og í gagnabönkum
án endurgjalds.
ISSN 1670-3871
Mér er kunnugt um aðeinseitt herlaust land í heimin-
um. Það er Kostaríka: herinn
þar var lagður niður árið 1948.
Landið er helmingi minna en Ís-
land og liggur bæði að Atlants-
hafi og Kyrrahafi,
þetta er þroskað
l ý ð r æ ð i s r í k i ,
fólksfjöldinn er
tæpar 4 milljónir.
Landið er samt
ekki varnarlaust,
því að þjóðvarnar-
liðið telur rösk-
lega 4 þúsund manns. Kostnað-
urinn, sem fylgir því, nemur
tæplega 1% af þjóðarframleiðsl-
unni þarna suður frá.
Hvað kosta landvarnir um
heiminn? Dýrastar eru þær í
Kúveit: frá 1989 til 1999 vörðu
Kúveitar að jafnaði um 30% af
þjóðarframleiðslu sinni til land-
varna, enda réðust Írakar inn í
landið á tímabilinu. Norður-Kór-
ea ver nálægt fjórðungi þjóðar-
framleiðslunnar til varnarmála
– þjóð, sem á bókstaflega ekki
bót fyrir rassinn á sér. Sádi-Ar-
abía ráðstafar röskum sjöttungi
þjóðarframleiðslunnar til land-
varna og Ísrael 10%, eins og
Bosnía og Írak. Og þannig get-
um við fikrað okkur niður eftir
listanum, þangað til við komum
að löndum eins og Rússlandi
(6%), Bandaríkjunum (4%),
Kína (3%), Noregi (3%) og Dan-
mörku (2%). Ísland rekur lest-
ina: við höfum, einir þjóða, ekki
þurft að eyða svo miklu sem
einni krónu til eigin varna.
Íslendingar hafa þvert á móti
haft umtalsverðar tekjur af
veru varnarliðsins hér á landi.
Þessar tekjur hafa að jafnaði
numið um 2% af landsfram-
leiðslunni undangengna áratugi,
þótt þær hafi að vísu minnkað
lítilsháttar síðustu ár, og eru
ýmsir aðrir liðir þá ekki taldir
með, svo sem viðhald Keflavík-
urflugvallar, sem kostar sitt og
varnarliðið hefur séð um Íslend-
ingum að kostnaðarlausu. Til
samanburðar má nefna, að út-
gjöld almannavaldsins til
fræðslumála á framhalds- og há-
skólastigi hafa numið um 2% af
landsframleiðslu síðan 1990.
Tvær stoðir
Vera varnarliðsins í landinu
hefur hvílt á tveim meginstoðum.
Meirihluti þings og þjóðar kaus á
sínum tíma að leggja þennan
skerf – aðstöðu handa varnarliði –
til sameiginlegra varna Atlants-
hafsþjóðanna og tryggja þá eigin
varnir um leið, landinu að kostn-
aðarlausu. Aðildinni að Atlants-
hafsbandalaginu var ætlað að
verja landið með því móti, að árás
á eitt aðildarríki jafngilti árás á
þau öll samkvæmt stofnsáttmála
bandalagsins. Þetta var þó ekki
talið duga af hagkvæmnisástæð-
um, heldur þótti ráðlegt að hafa
einnig varnarlið í landinu, þótt
ekki væri til annars en að verjast
óvæntri innrás utan úr heimi, eins
og gerðist t.d. árið 1809, þegar
Jörundur hundadagakonungur
rændi völdum hér um hríð. Ís-
lendingar stóðu varnarlausir, og
það kom í hlut aðvífandi ensks
skipstjóra að handtaka Jörund og
flytja hann burt í böndum.
Rökræður um varnir Íslands
eiga sér langa sögu. Rök þeirra,
sem töldu Ísland ekki hafa efni á
því að slíta til fulls sambandinu
við Dani fyrir 100 árum, lutu með-
al annars að landvörnum. Gefum
Valtý Guðmundssyni orðið, en
hann fjallaði yfirleitt af meiri
hyggindum um íslenzk mál en
flestir aðrir menn um hans daga.
Tilvitnunin er frá árinu 1906.
,,Sumir – þeir sem lengst ganga
– vilja heimta fullkominn aðskiln-
að við Dani og setja á fót lýðveldi
eins og í fornöld. Auðvitað væri
þetta bezt af öllu, ef það væri
framkvæmanlegt. En ég sé engan
möguleika til að jafn fámenn og
fátæk þjóð geti staðizt sem sjálf-
stætt ríki eins og nú er högum
háttað í heiminum. Þó hún gæti
það í fornöld, þá var allt öðru máli
að gegna. Þá var ástandið hjá ná-
grannaþjóðunum allt annað, og
meira að segja hefði engin þeirra
þá getað tekið Ísland herskildi, þó
þær hefðu viljað. Það var ekki
eins auðgert að stefna her yfir
höfin þá eins og nú.“
Valtýr reyndist forspár að því
leyti, að Íslendingar hafa aldrei
þurft eða treyst sér til að standa
straum af vörnum landsins. Lýð-
veldi var ekki stofnað á Íslandi
fyrr en útséð var um, hvernig
vörnum landsins yrði fyrir komið,
enda þótt nokkur ár liðu frá lýð-
veldisstofnuninni 1944 þar til
varnarsamningurinn var gerður
við Bandaríkin 1951. Það er eins-
dæmi, að fullvalda þjóð takist að
varpa landvarnarkostnaði að öllu
leyti á herðar annarra þjóða.
Löggæzla og landvörn
Bandaríkjastjórn virðist nú
hafa komizt að þeirri niðurstöðu,
að þess gerist ekki lengur þörf að
hafa varnarlið á Íslandi til að
tryggja sameiginlegar varnir Atl-
antshafsríkjanna, enda er kalda
stríðinu lokið. Eftir stendur þá
nauðsyn þess að tryggja öryggi
Íslands. Hvernig ætlar ríkis-
stjórn, sem getur ekki einu sinni
haldið uppi lágmarkslöggæzlu í
hjarta Reykjavíkur um helgar, að
fara að því að tryggja varnir Ís-
lands? Það verður fróðlegt að
fylgjast með því. ■
Um daginnog veginn
ÞORVALDUR
GYLFASON
■
skrifar um gömul og
ný viðhorf í varnar-
málum.
■ Bréf til blaðsins
Tækifærin á
Miðnesheiði
Varnarliðið á Miðnesheiði
Baksviðs
■ Af Netinu
Hvalafriðunarklúbbur
„Þótt Japan hafi borið mikið fé á
smáríki í Hvalveiðiráðinu, tókst
ekki að hindra, að ráðið sam-
þykkti að gera friðun hvala að
hornsteini starfsins. Þar með hef-
ur rúmlega hálfrar aldar gömul
stofnun breyzt úr hvalveiðiklúbbi
í hvalafriðunarklúbb.“
JÓNAS KRISTJÁNSSON Á VEFNUM JONAS.IS.
Klámmynd eða tónlist
„Ef maður horfir á tónlistarmynd-
bönd án þess að hljóðið sé á er
oft ekki auðvelt að sjá hvort um
tónlistarflutning eða einhverskon-
ar klámmynd sé að ræða. Kynlífs-
byltingin á því uppruna sinn að
einhverju leyti hjá framleiðend-
um popptónlistar, tísku og kvik-
mynda.“
ANDRÉS JÓNSSON Á VEFNUM POLITIK.IS
Bókhald
líknarfélaga
Guðni Björnsson skrifar:
Það hefur verið mikið ritað ogrætt um Byrgið og sitt sýnist
hverjum. Sjaldan heyrast gagn-
rýnisraddir og er það trúlega
vegna eðli starfseminnar. En
það er nú svo að enginn er yfir
gagnrýni hafinn og ef hún er
sett fram á réttan og sanngjarn-
an hátt ætti hún að stuðla að
heilbrigðu starfi. Ég las grein í
DV þar sem þess er getið að
líknarfélög séu bókhaldsskyld
þrátt fyrir að ekki sé gert ráð
fyrir skattlagningu enda ekki
gert ráð fyrir arði. Í umræðunni
hefur nokkrum spurningum ver-
ið kastað á loft sem ekki hafa
fengist svör við. Eins og þetta
lítur út frá manninum á götunni
virðist vera um gífurlega fjár-
muni að ræða.
Samkvæmt ummælum for-
ráðamanna munu skjólstæðing-
ar Byrgisins vera að jafnaði ná-
lægt sjötíu talsins. Samkvæmt
mínum bókum er greitt með
hverjum u.þ.b. 60.000 á mánuði,
sem þýðir 4,2 milljónir á mánuði
eða rúmar 50 milljónir á ári. Þá
er um að ræða kristilegt líknar-
félag sem fær greidd gjöld frá
ríkinu og greiddi ríkið 28 millj-
ónir í starfsemina á síðasta ári.
Þá hafa ýmsir styrktaraðilar
lækkað kostnaðinn verulega
með matargjöfum. Eins hefur
engin leiga verið greidd og hita-
veita er ógreidd samkvæmt um-
mælum forráðamanna.
Ég tel heilbrigt fyrir starf-
semi sem þessa, sem er að koma
góðu fólki á réttan kjöl, að hafa
frumkvæði að því að opna bók-
haldið fyrir þeim sem hafa aus-
ið fé í þetta starf, einkum þegar
gerðar eru kröfur um aðstoð frá
hinu opinbera. Almenningur á
rétt á því að vita hvernig þessu
fé er varið. Ég skora því á menn
að fara fram á að bókhald allra
líknarfélaga verði sýnilegt ekki
síst til að þurrka út slæman
orðróm. ■
Varnir Íslands
og annarra landa
■
Lýðveldi var
ekki stofnað á
Íslandi fyrr en
útséð var um,
hvernig vörnum
landsins yrði
fyrir komið.
■
Við getum því
lært af banda-
rísku stjórninni
og boðið út
uppbyggingu
Miðnesheiðar
eins og hún
gerði varðandi
uppbyggingu
Íraks.