Tíminn - 25.03.1972, Blaðsíða 8

TÍMINN
Guðmundur S.
Alfreðsson, stud. jur.
GERUM
ÞAÐ ÖLL!
Óvinur utan úr geimnum.
bessi hætta er oftlega nefnd
eina ástæðan til þess, að
þjóðir heims gætu snúið
bökum saman og sameinast
um einhver þurftarmál sin.
En þarf að leita svo langt?
Fjölmiðlar birta stundum
fréttir um, að mannkynið
eigi ekki langt lif fyrir
höndum. Ýmist er um kennt
offjölgun fólks, matarskorti,
mengun eða striðshættu.
Nýleg og áberandi spá i
islenzku dagblaði hljóðaði
upp á 100 ár. bessar fréttir
vekja ekki lengur verulega
athygli eða ugg i brjóstum,
miklu frekar eru þær hafðar
i flimtingum. bvi veldur
endurtekningin, En vanda-
málið heldur áfram að vera
til. Og fórnarvika kirkjunnar
er ágætt tækifæri til
umhugsunar.
Sumt fólk er rikt, annað
fátækt. betta er staðreynd,
sem verður ekki breytt. Á
þennan veg hefur mannlifinu
verið háttað frá upphafi.
bessi atriði eru þættir mann-
legs eðlis. í ýmsum löndum
m.a. á íslandi, er dregið úr
miskiptingu efnislegra gæða
með opinberum aðgerðum.
Kjör hinna verr settu þegna
eru bætt. betta er að ýmsu
leyti hagur þjóöfélagsins,
ekki bara mannúð eða frið-
þæging samvizkunnar.
öryggi eykst. Efnahags-
sveiflur minnka. Andstæður
sættast. Velmegun. betta er
kallað velferðarrikið. bað er
að visu umdeilt, hversu langt
á að ganga á braut almennra
trygginga, en þvi verður ekki
svarað hér.
En skiptingarinnar i rika
og fátæka gætir ekki
einungis innan þjóðfélaga,
einnig og ekki siður þeirra i
millum. A siðustu áratugum
hefur mönnum skilizt, að
bilið milli rikra og snauðra
þjóða er eitt af stærstu
vandamálum mannkynsins.
Af þvi leiðir allt talið um
þróunaraðstoð og þriðja
heiminn, þótt ekki hafi
mikið verið gert i þeim
málum. En hvi skyldi ekki
vera jafnrik nauðsyn á
samvinnu og samhjáip milli
þjóðfélaga eins og innan
þeirra ?
Jörðin er orðin pinulitil.
Bættar samgöngur draga úr
fjarlægðum. ör mann-
fjölgun eykur nábýlið. Allar
þjóðir eru háðar öðrum um
öflun lifsnauðsynja og sölu
framleiðsluvara. Tilvist
gereyðingartóla kerfst sam-
vinnu. Náttúrunni stafar
hætta af of — og misnotkun
tækninnar. Misskipting
efnislegra gæða eykst i
sifellu. Margt fleira mætti
nefna, sem ásamt framan-
töldum atriðum gerir þörfina
á auknu samstarfi þjóðfél-
aganna að lifsnauðsyn
mannkyns.
Einstaklingar mynda
fjölskyldur, þær
hagsmunahópa, þeir sveitir
eða héruð og þau þjóðfélög.
En þjóðfélögin hafa ekki enn
myndað mannfélag. bó er
sambandi þjóðfélaganna um
margt likt farið og eining-
anna, sem mynda þau.
barna er þörf stóraukins
samstarfs, ef bægja á frá
hættum offjölgunar, matar-
skorts, mengunar og striðs-
hættu. Visir að sliku sam-
starfi er til þar sem eru
Sameinuðu þjóðirnar og
skyldar stofnanir. En betur
má ef duga skal.
En eru það nema
draumórar að tala um svo
viðtækt samstarf og sam-
hjálp mannanna, sem hér er
þörf? Eru eigingirnin og af J
henni leiðandi samkeppni og
valdafikn ekki of rikir þættir
Framhald á bls. 15
Eins og fólk er mismunandi að
vexti, þá eru hæfileikar þess mis-
jafnir. Sumir eru hávaxnir, aðrir
lágir. Sumir cru vitrir, aðrir vit-
grannir. Aðrir skera sig alveg úr
fjöldanum. Fáeinir eru t.d. miklu
minni vexti en venjulegt fólk.
Ilvað vitsmuni snertir standa líka
suniir langt að baki venjuiegu
fólki, þeir eru oft kaliaðir van-
gefnir eða andlega vanþroska.
Orsakir þess, að einstaklingar
verða undir meðallagi að greind
eða vangefnir eru margar og ekki
allar kunnar. Sjúkdómar móður
um meðgöngutima, erfið fæðing,
sjúkdómar á fyrstu árum barns-
ins, svo sem heilahimnubólga,
geta valdiö andlegum vanþröska.
Sömuleiðis langvarandi vannær-
ing, þótt sliks séu til allrar
hamingju tæpast dæmi hér á
landi.
Ef eitthvað dregur úr eðlilegri
þróun vitsmuna eða hindrar
hana, orsakar það andlegan van-
þroska. Vangefið barn getur ekki
lært eins mikið og venjuleg börn,
og það er miklu lengur að læra.
Ilæfileikinn til að hugsa er minni
og dómgreind oftast litil.
Vangefinn maður á erfitt með að
skilja margt, sem öðrum er auð-
skilið, og hann veit ekki hvernig
snúast skal við óvæntum vanda-
málum, Margir vangefnir þarf-
nast eftirlits og meiri eða minni
aðstoðar fullorðinna alla ævi.
Andlegur vanþroski er varan-
legt ástand á sama hátt og nær-
sýni eða heyrarleysi. Hann er
ekki sjúkdómur i venjulegum
skilningi heldur einkenni um
starfshæfni heilans — eða rétt-
ara sagt skortur hans á starfs-
hæfni. Aðaleinkenni hans er að
hæfileikar mannsins eru minni en
almennt gerist.
Staöreynd, sem erfitt
er aö sætta sig viö
Almenningur virðist hingað til
handa átt erfitt með að lita á and
legan vanþroska sem hverja
aðra fötlun. t gamla daga trúðu
foreldrar þvi að verið væri að
hegna þeim fyrir misgerðir for-
feðranna þegar þau eignuðust
vangefið barn. Kannski er það
arfur af þeim hugsunarhætti, að
margir foreldrar hafa til þessa
skammazt sin fyrir að eiga van-
gefið barn og ekki viljað viður-
kenna andlegan vanþroska þess
fyrr en i lengstu lög. barna kann
einnig að leynast ótti við að and-
legur vanþroski sé ættgengur.
Svo er þó ekki talið, og hvaða
foreldrarsemer geta eignast van-
gefið barn og sömuleiðis ofvita.
Andlegur vanþroski er eins og
hver önnur fötlun eða meðfæddur
ágalli. Fötlun heyrnarlausa
barnsins og þess vangefna getur
t.d. stafað af sömu orsök: þeirri
að mæður þeirra hafi fengið
rauða hunda um meðgöngu-
timann.
bað er erfitt fyrir foreldra að
viðurkenna fyrir sjálfum sér og
öðrum að þeir eigi vangefið barn.
En þegar þeir hafa gert það og
sætt sig við staðreyndirnar eins
og þær eru, verður uppeldi og
meðferð barnsins auðveldari og
en áður. bað getur t.d. orðið til
mikillar hjálpar að kynnast
öðrum foreldrum, sem líkt er
ástatt um og reynslu þeirra. Til
þess gefst tækifæri á fræðslu og
viðræðufundum fyrir aðstand-
endur vangefinna, sem Styrktar-
félag vangefinna heldur. Félagið
hefur skrifstofu i Reykjavik að
Skólavörðustig 18, simi 15941. bar
eru viettar upplýsingar fyrir að-
standendur vangefinna. Einnig
starfrækir félagið dagheimilið
Lyngás og dag- og vinnuheimilið
Bjarkarás i Reykjavik.
Um 2040 vangefnir
eru hér á landi
A Norðurlöndum er talið að
einn af hverjum hundrað ibúum
sé vangefinn. Gera má ráð fyrir,
að ástandið sé svipað hér á landi,
en þó virðast margir vangefnir
eiga auðveldara með að bjarga
sér hjálparlaust eða — litið hér á
landi, en i öðrum löndum. Gera
má ráð fyrir að helmingurinn af
þessu eina prósenti ibúanna geti
komizt af án aðstoðar opinberra
aðila, en hinn helmingurinn þurfi
á veruiegri hjálp úr þeirri átt að
halidi. Hér á landi yrði siðar
taiif hópurinn samkvæmt þessu
um 1020 manns. Talið er að helm-
ingur þessa fólks þurfi að dveljast
á fávitaheimilum. Hinn helm-
ingurinn þarfnast verndaðra
vinnustaða, dagvistarheimila, og
ýmiss konar aðstoðar, svo sem
félagsráðgjafa og sálfræði-
þjónustu.
Allt upp í
20 ára bið
Ragnhildur Ingibergsdóttir
yfirlæknir Kópavogshælis áætlar
tölu vangefinna hér á landi, sem
þarfnast hælisvistar, heldur lægri
en þessi reikningur gefur til
kynna, eða tvo af hverju þúsundi,
sem yrðu rúmlega fjögur hundruð
einstaklingar, i stað 510 sam-
kvæmt Norðurlandaútreikn-
ingnum.
Nú er rúm fyrir um 300
vangefna á fávitahælum á land-
inu, en þar eru raunar mun fleiri
vistmenn. Miðað við núverandi
fjárveitingu til þessara mála og
eðlilega fólksfjölgun i landinu,
geta foreldrar vangefins barns
þurft að biða allt upp i 20 ár eftir
að koma þvi á heimili við þess
hæfi.
Fyrir hinn helming þeirra van-
gefinna, sem þurfa á aðstoð þess
opinbera að halda, eru nú til tvö
dagheimili i Reykjavik, Lyngás
og Bjarkarás, sem um 80 manns
sækja að staðaldri. Styrktarfélag
vangefinna hefur byggt þau og
annast rekstur þeirra.
bá eru sérkennsludeildir fyrir
seinþroska börn i nokkrum
skólum, og sérstakur skóli,
Höfðaskólinn, er i Reykjavik fyrir
börn undir meðalgreind. Fyrir
nokkru fékkst þvi framgengt, að
nemendur Höfðaskóla fengju að
vera lengur en til 16 ára aldurs i
skólanum ef þörf krefði, og var
það mikilsverður áfangi.
Sólheimar voru
fyrsta heimilið
bað er eiginlega ekki fyrr en
1931 að málum vangefinna er
nokkur gaumur gefinn hér á
landi. bá um haustið komu fyrstu
fávitarnir á heimili, sem Sesselja
Sigmundsdóttir stofnaði á jörð i
Grimsnesi, sem hún hafði keypt
fyrir eigið fé og nefndi siðar
Sólheima. Sumarið á undan hafði
hún byrjað starfsemi fávitaheim-
iiis sins i tjaldi við frumstæðar
aðstæður. brátt fyrir að lög væru
sett um mál vangefinna, miðaði
litið áleiðis næstu árin. bað var
ekki fyrr en 1944 að fyrsta rikis-
hælið fyrir vangefna tók til starfa
að Kleppjárnsreykjum i Borgar-
firði, og árið 1952 tók rikishælið i
Kópavogi við af þvi, undir st-
jórn Ragnhildar Ingibergsdóttur
yfirlæknis. Siðaa hafa risið þrjú
heimili til viðbótar, sem eru
sjálfseignarstofnanir Skálatún
og Tjaldanes i Mosfellssveit, og
Sólborg á Akureyri. Eru fávita-
heimilin nú fimm á landinu auk
dagvistarheimilanna tveggja i
Reykjavik.
Styrktarsjóður
vangefinna
Árið 1958 var Styrktarfélag
vangefinna stofnað, og þá urðu
þáttaskil i málum vangefinna.
Fyrir atbeina félagsins voru sett
lög á Alþingi um Styrktarsjóð
vangefinna, sem hlýtur tekjur
sinar af gjaldi á öl og gosdrykki.
beim sjóði skal verja til bygginga
á stofnunum fyrir vangefna og
hafa öll nýju hælin verið reist
fyrir fé úr honum, og þeim eldri
viðhaldið. Bygging dag-
vistarheimilanna hefur einnig
notið nokkurs fjárstyrks úr
sjóðnum, en þau eru þó fyrst og
fremst byggð fyrir fé, sem
félagsmenn Styrktarfélagsins
hafa aflað.
Að sögn Torfa Tómassonar
framkvæmdastjóra Styrktar-
félagsins eru tekjur úr sjóðnum
nú 20milijónir á ári. Hvert hælis-
rými kostar nú 1 milljón, og eru
sjúkrarúm fyrir örvita dýrari
heldur en venjuleg hælisrými.
Sú stefna er nú rikjandi að
æskilegt sé að vangefin börn séu
sem lengst heima hjá ser og
áherzla skuli lögð á að byggja
dagheimili fyrir vangefna fremur
en fávitaheimili. Hins vegar eru
aðstæður misjafnar, stundum liða
börn önn fyrir vangefið systkini
og eru jáfnvel vond við það.þótt
önnur komi fram á allt annan hátt
og félagsskapur vangefins syst-
kinis hafi jafnvel þroskandi áhrif
á þau. bess eru einnig dæmi að
foreldrar helgi vangefnu barni
sinu aila krafta sina en vanræki
önnur börn sin. Ymsar aðstæður
geta þannig gert það að verkum
að vangefnir séu betur komnir á
vanvitaheimilum, en fyrir þvi er
þó enga formúlu hægt að gefa.
Fjárhagurinn batnaöi
með tilkomu daggjalda
Allt fram til 1967 var rekstur
fávitastofnananna erfiðleikum
bundinn, en hann var kostaður af
rikis og bæjarstyrk, sem hvergi
hrökk til. brátt fyrir að foreldrar
borguðu með börnum sinum,
náðu endarnir hvergi saman. En
þá voru samþykkt lög um að riki
og bæjarfélög ættu að greiða ák-
veðið daggjald fyrir hvert barn,
sem á heimilunum eru, eins og
tiðkast um sjúkrahúsvist. Fram
til þessa hafði nær allt fé, sem