Tíminn - 17.07.1973, Blaðsíða 8

8
TÍMINN
Þriöjudagur 17. júli 1973
MANNFALL I
STÓRA-HVAMMI
Jón Sigurösson gaf út fyrsta
bindi Fornbréfasafnsins, sem
Bókmenntafélagiö gekkst fyrir aö
koma á prcnt. Fyrsta hefti þessa
fyrsta bindis kom út 1857. Aö eöli
máls er byrjaö á elztu skjölum,
sem fyrir liggja til útgáfu og
geyma þann fróöleik, sem eöli-
lega þarf mikillar athugunar viö
og skýrgreiningar á efni þess,
sem bréfin hafa aö greina. Útgáfa
gckk scint fram, eigi sfzt fyrir
þaö, hversu vandvirknislega Jón
vinnur aö þvi, er hann skildi, aö
hér þurfti aö skýrgreina og veröa
þessar skýrgreiningar Jóns oft
lengri eöa styttri ritgcröir.
Hér gefur Jón fyrirmyndina aö
þvl, hvernig I þessum forna fróö-
leik þarf aö vinna, svo betur sé
eftir en áöur fyrir þá er nota
þurfa til fróðleiks og skilnings á
sögunni. Hér sýnir Jón það, aö
hann hefur engin hindurvitni eða
duttlunga i frammi i verki sinu,
en lætur heimildir, ef til eru, og
eöli máls að mannlegu viti, njóta
sin og tekur sér ekki fyrir hendur
aö lóga neinu af þvi, sem hér
kemur fram, ekki einu sinni þvi,
sem sýnist ganga þvert i gegn
viöurkenndri sögu. Jón skilur að
viöurkennd saga getur lika þurft
sinar athugasemdir og það er
enginn yfirdómur að viðurkennd
saga þurfi ekki athugunar við.
Þetta fyrsta bindi, 857 blaðsiðna
bók, telst að ná til 1250, þótt mörg
skjöl frá þeim tima birtist i siðari
bindum safnsins. Hefði Jóni enzt
aldur til að fjalla um fleiri bindi
af útgáfunni hefði útgáfan grætt á
þvi, þótt siður en svo þurfi að van-
meta hið ágæta starf dr. Jóns
Þorkelssonar að þessu verki, sem
er ómetanlegt, en útgáfan ber það
með sér, fyrr og siðar, að hún er
unnin i fjárþröng, en fórnfýsi við-
komandi manna.
Jón lætur sigekki muna um það
að byrja útgáfuna á bréfi frá 834,
er snertir byggð tslands. Hvað?
Er maðurinn vitlaus? Þekkir
hann ekki hin dæmalausu fræði
tslendinga um nýfundið tsland
874? Jón þekkir þau fræði, en nú
kemur til viðsýni hans og vits-
munir i þvi efni á hve miklum
rökum og heilbrigðri skynsemi
slik fræði byggjast. Jón veit, aö
heimildirnar skortir til að sýna
fram á það, að þetta sé óhrekjan-
leg staðreynd. Það höfðu aörir,
löngu seinna en 834, birt heimildir
um tsland og þar kemst
rannsóknarandi Jóns Sigurðsson-
ar ekki að i þessu máli. Jón er
ekki frá Skjálg og skýtur augum
ekki i skjálg. Hann horfir beint
fram á rakalaust mál og birtir
bréfið frá 834, sem sannar það, að
hér býr þjóð i landi 834, sem auk
heldur þarf á kristindómi að
halda. Bréfið hefur ritað Hlöðver
keisari, sonur Karla-Magnúsar
keisara, og er um skipan erki-
biskupsstóls i Hamborg og eru
honum skipuð „góðs og réttindi”.
Jón segir svo: „Um bréf þetta
hefur verið mikill ágreiningur,
þar eð frumritið hefur ekki fund-
izt og halda margir það falsað
o.s.frv.”. Jón leggur engan dóm á
bréfið og er það á latfnu frá
upphafi til enda og hefur það inni
að halda, að Ansgar er skipaður
erkibiskup, og undir stólinn eru
sett þessi lönd: Danmörk, Svi-
þjóð, Noregur, j Færeyjar,
Grænland, Helsingaland, tsland
og það land, sem þarna kallast á
latinu Scredeuindonum, og er það
sjálfsagt Vindland við Eystrasalt.
Jón getur um hugmyndir fræði-
manna um þessa skipan erkistóls
á löndum, sem ekki eru til að
þeirra viti á þessum tima, eins og
Grænland. Jón birtir allar af-
skriftir, sem til eru af bréfinu, en
horfir beint fram og segir ekkert.
Athuga mætti þó röðina á löndun-
um, sérstaklega að telja
Helsingaland á undan Islandi, en
næst Grænlandi. En það gæti ver-
iö til athugunar, hvort Helsinga-
land þetta er ekki einmitt á
Grænlandi, austur ströndinni,
kringum Scoresbysund, þvi aö á
þessum tima er hafiö á milli ts-
lands og Grænlands ekki búið að
ausa upp allri jöklajöröinni á
Grænland og á þessum tima heita
þeir Noröurfaramenn, sem þang-
aö fara I veiðiskap — elfaramenn.
—- Það er náttúrlega von aö
mönnum bregði I brún, sem trúa
fræðunum hans Ara fróða, og
þykjast góðir af þvi að láta þetta
eins og vind um eyrun þjóta. En
þaö kemur nokkuö fram, sem Jón
Sigurösson náttúrlega litur
skyggnum augum og nokkurn
veginn sannar það, að bréfið hef-
ur verið til frá hendi Hlöðvers
keisara. Það fyrst að Gregorius
páfi 4. staðfestir þessa erki-
biskups skipan árið eftir, 835, og
telur sömu lönd i sömu röð, og
Hlöðver keisari. Og siðan er það,
að Friðrik keisari, rauðskeggur,
endurtekur þessa skipan árið
1158, og nú telur hann löndin i
sömu röð og Hlööver og Gregori-
us. Hann gat það ekki án þess að
hafa bréfin, sem hér um ræðir,
undir höndum. Það verður að
kyngja þvi súra epli i fræðum Is-
lands, að þeir Hlöðver keisari og
Gregorius páfi viti um tsland og
Grænland 834 og 835 og að þetta
eru lönd, þar sem fólk þarf á
kristindómi að halda, er þau
byggja. Samt hefur þetta eigi orð-
ið heilabrotamál fyrir fræði-
mönnum á tslandi.
Ég ritaði aðeins „tslendu” til
að sýna fram á hringlandi vit-
lausar kenningar um autt tsland
874, og i mörgu öðru tilefni um
þetta rætt. Bætist nú þetta við og
þarf ég ekki að láta mig undra og
horfi beint fram á málið i ákaf-
lega einföldu og skýru ljósi. Allir
vitibornir menn — og heiðarlegir
sjá aö bréf þetta er aðeins gjört
að eðli máls um byggt tsland fyrir
874, en samt þora ekki litlu lömb-
— Ég hef haft áhuga á að
dansa f rá því ég fór að geta
gengið, en tækifæri til al-
varlegs dansnáms eru lítil
úti á landi, sagði Guðlaug-
ur Einarsson í viðtali við
Tímann. Hann hefur nú
heldur betur dottið í lukku-
pottinn, enda sýnt mikinn
áhuga og einbeitni. Þótt
hann hafi aðeins tveggja
vetra listdansnám að baki
hefur hann verið ráðinn
dansari við Borgarleikhús-
ið í Lúbeck (Búhnen der
Hansestadt Líibeck), þar
sem eru tvö svið: ópera og
leikhús. Fer hann utan í
ágúst, og tekurtil starfavið
leikhúsið lO.þess mánaðar.
— Ég er fæddur og uppalinn
norður á Blönduósi til 18 ára
aldurs, sagði Guðlaugur, — en þá
fór ég suður til að vinna. 1 skólan-
um heima fengum við yfirleitt
einhverja danskennslu hjá
iþróttakennurunum og 7 ára
in i fræöunum á tslandi að koma
nærri tannlausa ljóninu i
háskólanum, sem þar er I mörg-
um útgáfum og ekki til neins að
segja eins og Kjarval: „Það er
mikið fyrirtæki aö vera maður”.
En nú er bezt að bregöa sér yfir i
annað lón, en þessu skyit, i vatn-
inu.
Nú eru menn farnir að sterta
sig yfir þeirri þekkingu, að það sé
nú litið að marka tslendingasög-
ur, þær séu skáldsögur og ritaðar
á þeim tima, sem hver stertingur
vill vera láta, jafnvel á 17. öld,
sumar.
Ég hef flutt i þessu blaði vitnis-
burðinn um það, hvenær þær
flestar eru ritaðar, fyrir 1201,
dauða Brands biskups Sæmunds-
sonar, sem vitnisburði hefur um
það, að drifa áfram þá sagnarit-
un, er segir frá þvi sem gerzthef-
ur á tslandi að þeim tima. Nú er
það sem gerðist orðinn skáld-
skapur. Njálsbrenna er sagan af
brennu, sem ekki gerðist, heldur
gerðist sagan! Þetta er skýring
stertimannanna á þvi, sem gerð-
ist á tslandi, og þeir eru ákaflega
sælir af viti sinu og þurfa mikið
kaup og langt sumarfri. Þessar
kenningar þvilikra manna, að
sögur, sem gerðust i landinu séu
skáldsögur, ættu engir betur að
sjá en þeir sjálfir, að fá ekki stað-
izt, og öll fræðileg vinna i sam-
bandi við þetta merkilega mál
verður að snúa að þvi sem gerð-
ist, og mun þar ærið verkefni fyr-
ir hendi, ef fræðigáfa er hér á
baugi og mundi það, eins og jafn-
an, að margt er að athuga við
það, sem frá er sagt, þótt satt eigi
að vera.
Er sagnritunarhefðin á þessum
tima mál út af fyrir sig, en þar
kemur fram bygging sagnanna og
still, sem skapað hefur þeim allt
sitt langlifi. En á þessu snerta
þessir menn ekki og skýra i engu
gjörð þeirra bóka, sem eru lifæð
þjóðarinnar, heldur skera bara á
sjálfa lifæðina, og þykjast þá
fyrst menn. Þessir menn þurfa
þvi ekkert að lita eftir þvi, sem
kann að vera hér til vitnisburðar
gamall sýndi ég fyrst dans á
skemmtuná Sumardaginn fyrsta.
Guðrún systir Heiðars Astvalds-
sonar kenndi dans á námskeiði
fyrir norðan og þótti ég áhuga-
samur. Það var ætlunin, að ég
færi að kenna dans hjá honum
þegar suður kæmi, en úr þvi varð
þó ekki.
Ég sneri mér þvi að annarri
vinnu: heildsölustörfum, sjó-
mennsku, matreiðslu o.fl. Eftir
að ég kom til Reykjavikur var ég i
leikskóla hjá Ævari Kvaran. Ég
var lika i jassballett hjá Báru
Magnúsdóttur og á þetta allt
eiginlega henni að þakka.
Hún dreif mig til að fara niður i
Þjóðleikhús og sækja um inn-
göngu i Listdansskólann. Hjá
Báru var ég aðeins i tveim timum
á viku og hún sagði, að i Þjóðleik-
húsinu féngi ég meiri tækifæri og
betri þjálfun.
t fyrravetur byrjaði ég siðan
námið og eftir tvo mánuði fékk ég
strax hlutverk i Oklahoma undir
stjórn Dönju Krupska. Siðastlið-
inn vetur ætlaði ég að reyna að
helga mig alveg dansinum og
hætti að vinna i prentsmiðju, þar
sem ég hafði haft starf. Ég fékk
hlutverk i Lýsiströtu, en illa gekk
um að satt sé sagt I hinni tilvitn-
uðu heimild aö bækurnar eru
flestar ritaðar fvrir 12m
Þetta kemur fram i ýmsum
gerningum þjóðarinnar á næstu
árum og geymzt hafa þangaö til
þeir fara aö birtast I Fornbréfa-
safni. Það er bezt að lita á þá
gerninga, sem elztir eru, stuttu
eftir 1200 og Jón Sigurðsson hefur
um fjallað i 1. bindi Fornbréfa-
safnsins.
Fyrst er þaö, sem frægast er,
þegar Snorri Sturluson fer i
Reykholt upp á sina ófremdar-
sögu er eftir hann liggur þar.
Reykholt var goðorös-setur. Þar
situr einn af þremur höfuögoðum
I Þverárþingi. Snorri veit það, að
hann getur tæplega orðiö lögsögu-
maður, ef hann er ekki höfuð-goð-
orðsmaður. Þetta mun vera það
sem rekur Snorra frá Borg, þótt
enn sé tilgáta, þvi goðorðssagan
og lögsögumanna, er eitt af þvi,
sem svokallaðir lærðir menn gefa
ekki gaum að, að ráði.
Forfeður Snorra, sumir, höfðu
búið i Reykholti og verið goðorðs-
menn. Atti þvi Snorri ættarrétt að
goðorðinu, eflaust, framar þeim
mönnum, sem nú héldu Reykholt,
en það voru hjónin Magnús Páls-
son hins rika, Sölvasonar, og
kemur Páll við Sturlungasögu i
Sturlungu, og Hallfriður Þorgils-
dóttir frá Stað á Snæfellsnesi,
Arasonar fróða Þorgilssonar.
Segir I Sturlungu að þau Magnús
og Hallfriður hafi farið að Helga-
felli. Þar átti Hallfriður óðalsrétt,
en talið er, að þá væri komið
klaustur á Helgafelli úr Flatey,
fyrir meira en 20 árum. Það gæti
verið athugunarmál, þvi aö
klaustrið úr Flatey virðist fyrst
koma I Hitardal. Hitt mun þó
vera, að hjónin hafa farið i
klaustrið og verið allroskin,
Þorgils faðir Hallfriöar dó 1170.
Snorri átti óöalsrétt að Reyk-
holti, en þrátt fyrir það veröur
hann að kaupa land og lausa
aura. Nú kemur alveg spánýtt til
sögunnar á tslandi. Þarna er
ógrynni bóka, og bækur eru svo
nýtt fyrirbrigði i sögunni, að enn
að lifa af listinni. Þá fékk ég
vinnu við barnagæzlu á dag-
heimili sem lausamaður. Þótt
kaupið væri lágt var ég tiltölulega
frjáls, gat stundað dansinn og
leikhúsið, og reyndi að draga
fram lifið á þennan hátt.
Ég fékk hlutverk sem einn af
fimm karldönsurum i Kabarett.
John Grant ballettmeistari Lii-
beckleikhússins stjórnaði
dönsunum i Kabarett og það kom
mér alveg á óvart, þegar hann
skömmu fyrir frumsýningu bauð
mér starf þar með samþykki
Karls Vibach leikhússtjóra.
Við Liibeck leikhúsið eru 12
dansarar fyrir, 6 karlar og 6 kon-
ur, ég verð sá þrettándi. Ég fæ
þúsund þýzk mörk á mánuði i
kaup (um 35.000 kr.), sem er gott,
miðað við þá stopulu vinnu, sem
ég hef orðið að vera i vegna dans-
ins til þessa. Við þjálfum 1 1/2-2
tima á morgnana, siðan eru
æfingar og sýningar á kvöldin.
Mitt lán hefur verið, að alls
staðar i heiminum vantar karl-
dansara, en hér eru ónóg tæki-
færi, svo það er ómetanlegt að fá
að starfa ytra. Ég kunni ekkert i
þýzku, en er að byrja að læra og
vonandi gengur þetta allt vel.
er ekki komið á þær fast verðmat.
Algild skipun á verði gildir á ts-
landi. Ákveðnir hlutir eru jafn-
gildir öðrum ákveðnum hlutum.
Það er ekkert til i fari þjóöarinn-
ar, sem ekki hefur ákveðiö verð-
gildi og sést þó ekki hvað hlutirnir
gilda, þegar þeir eru metfé. Nú
verður Snorri að kaupa allar
þessar bækur. En eftir hvaða
verðmati á að fara, þar sem það
er ekki til? Snorri er vitur maöur
og þau hjón sanngjörn. Það verð-
ur að ráði, að fá 4 hina vitrustu
menn til að virða þessar bækur og
þar með að gera fast verðmat á
þessum auði, er siðan geti gilt
fyrir aðra þvi að nú sést það, að
bækur eru viðar en i Reykholti, og
metnar til ákveöins verðs.
Þessir 4 menn sem fá þetta
hlutverk i hendur eru, Gissur
Hallsson, frá I-Iaukadal, sjálfur
bókagerðarmaður og kann hér
sanngjarnlega til að leggja,
Þórður Böðvarsson i Görðum á
Akranesi, móöurbróöir Snorra,
Ketiil Hermundarson frá Gils-
bakka, siöar ábóti á Helgafelli, og
Högni Þormóðarson á Bæ I
Borgarfiröi, rikur höföingi á stað
og haföi prestvigzlu.
Kirkjan I Reykholti sýnist ekki
vera nema venjuleg goöorös-
manna kirkja, þvi að á þessum
tima er ekki goðasetur á bæ,
nema þar sé kirkja. Þetta var ár-
iö 1206, sem Snorri kemur aö
Reykholti, en það ár dó Gissur
Hallsson, en af orðalagi
virðingargjöröarinnar má ætla aö
þetta mat á bókunum hafi þessir
menn gjört 1-2 árum fyrr en
Snorri kemur að þeim. Nú virða
þessir fjórir menn þessa verð-
matslausu gripi, bækurnar, I
hendur Snorra fyrir 60 hndr. á
landsvisu þ.e. 60 kýr eða 360 ær,
og fylgir I þvi verðmati messuföt
og kirkjuskrúði. Þar sem getið er
um verðmat á kirkjubúnaði er
hann um 3-7 hndr. svo bækurnar
gilda yfir 50 hndr. Það má gruna
það, að Hallfriður hafi átt bækur
eftir afa sinn, Ara fróða. Og þegar
litið er yfir sögu Snorra i Reyk-
holti, þá eru bækurnar þar á
baugi. Hann gerir fjárlag eða hjú-
skap, við Hallveigu Ormsdóttur
frá Odda, Jónssonar, Loftssonar.
Þegar Hallveig er dáin 1341, vitn-
ast það, að hún hefur komið með
bækur i þetta búsamlag sitt við
Snorra. Ormur hefur átt bækur og
það til skipta milli dætra sinna
tveggja, og var önnur kona i Holti
undir Eyjafjöllum.
Fara má nærri um það, hvað
aðrir synir Jóns Loftssonar hafa
fengið af bókum frá Odda eftir
Jón, sem dó 1197, sérstaklega
Sæmundur, sem tók við óöalinu i
Odda. Það er þannig, að það er
mikill fjöldi bóka i Odda fyrir
1200, og falla nú menn i Stóra-
Hvammi og ekki frægir. Bóka-
gjörð er búið að stunda i Odda
alla 12. öldina. Hrekur það eng-
inn, sem vill teljast heiðarlegur
maður og von aö nú standi spjótin
Framhald á bls. 19
Ég vil vissulega hvetja unga
menn, sem áhuga hafa á dansi, til
að hika ekki við að snúa sér að
honum af fullri alvöru. Fyrst mér
tókst þetta, ætti það að vera auð-
velt fyrir þá, sem yngri eru og
byrja fyrr aö læra.
SJ
Ungur maður frá Blönduósi ráðinn
dansari við leikhúsið í Lubeck